Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Arsyeja pse disa individë humbasin shpesh dhe të tjerë jo varet nga shumë faktorë, por sipas neuroshkencës, disa mundësi në aktivitetin e trurit janë të rëndësishëm. Një faktor është aftësia për të marrë informacion të shpejtë gjatë procesit mësimor në mjedisin që na rrethon duke aktivuar rrugë të shkurtra dhe të shpejta nervore dhe shmangur pjesë të tjera të panevojshme për proçesin në tru. 

Në vazhdim, një tjetër faktor i rëndësishëm është mundësia e aktivizimit në tru të pjesës llogaritëse/kalkulus të bashkangjitur brenda kuadrit të mësuarit përforcues “reinforcement”. Disa elementë kryesorë që qëndrojnë në themel të efikasiteti të veprimeve në të mësuarit shpejt janë mundësia për të llogaritur pengesa të navigimit jo linear në aspektin e performancës së sjelljes dhe efekti neuro-biologjik të përfshira në mësimin e shpejtë. Kjo aftësi për të ndërtuar dhe për t’ju referuar një harte mendore me aftesi krijuese për të kapërcyer pengesa shkon drejt shpjegimit se pse ata janë navigues më të mirë. Si rrjedhin, individet që kanë zhvilluar dhe aktivuar aftësinë krijuese për të kapërcyer barriera kanë mundësinë të mos humbin shpejt në krahasim të individëve që mendojnë në një formë trajektore lineare të rrugës. Memoria “spaciale” e ambjentit që na rrethon është e rëndësishme dhe e nevojshme për çdo individ përgjatë jetës së përditshme. Vitet e fundit kanë marë një zgjerim i studimeve që përpiqen të kapërcejnë hendekun midis ndryshimeve të lidhura me moshën dhe shqisave “sensoreve” njohëse të navigimit. Këto studime fillojnë të sugjerojnë se ndërprerjet në llogaritjet hapësinore, të sensoreve njohëse të navigimit dhe orientimit në mjedis janë ndër treguesit më të hershëm të rënies cognitive. 

Fatjona R. Lubonja Ed.D. është studiuese/autore e shumë shkrimeve dhe ka studiuar Neuroshkencë & Behavior në Columbia University, në New York. #fatjonalubonja

KOSTA NAKE/

Kur shohim dikë të veshur me kostumin prej letre të karnavaleve, forma prej kafshe nuk na largon nga perceptimi se poshtë tij ndodhet një njeri që demonstron, ashtu edhe Blushi nuk i ka shpëtuar tundimit për trajtesën politike të plastelinës që pati vendosur mbi tavolinën e punës. Ai është i dënuar ta vështrojë Shqipërinë si politikan dhe fatin e saj nuk mund ta kalojë në sitë pa paraqitur alternativat e veta. Artistja japoneze Joko Ono thotë: “Artistët e vërtetë janë profetë.” Pasi kam lexuar të gjitha ato që ka botuar deri tani, kam filluar të mendoj se Ben Blushi po profilizohet si një shkrimtar profet. Ai është përpjekur të vijë me një qasje universale duke luajtur me figura historike në një fushë ku ka humbur nocioni i kohës dhe ku përpjekjet e lexuesit për të t’i identifikuar karakteret letrarë me ata historikë do të rezultonin në humbjen e orientimit në horizont.
Lek Dukagjini, përveç emrit dhe analogjisë, nuk ka asnjë lidhje me autorin e kanunit, edhe pse enumeracioni i faqeve110-111 ka diçka të ngjashme me kanunin. Ndërtimi i një Shqipërie tjetër në një ishull prej Lek Dukagjinit nuk është asgjë tjetër veç trill, por kjo nuk e frenon fantazinë e autorit që t’i gjejë një ishull të pabanuar në Mesdhe për të filluar gjithçka nga e para, për të ndërtuar një Shqipëri në miniaturë. Gjithçka përtypet më lehtë me dëshirën e Lek Dukagjinit për të zëvendësuar Zotin, me ndërrimin e emrave të fëmijëve të zgjedhur për të krijuar një ishull të izoluar nga bota pa fe, pa prona, pa para, pa fëmijë dhe pa familje.
Aksioni i parë i madh është mohimi i Zotit dhe sakaq Leka i shekullit XV, vjen në mesin e shekullit XX kur Shqipëria e ndaloi fenë me ligj, shkatërroi objektet e kultit dhe përndoqi klerikët me objektivin ambicioz që në fronin e tij të hipte Lek Dukagjini i Ri. Hapi i parë ishte vërshimi i pyetjeve që kërkonin përgjigje nga Zoti dhe për Zotin, pyetje që ende nuk kanë një përgjigje as nga Zoti as nga shkenca. Pyetja e parë: A kishte prindër Zoti?
Lek Dukagjini jo vetëm ia doli ta fshinte Zotin nga Shqipëria, por këtë udhë e vazhdoi Enveri që mori frenat e shtetit pas vdekjes së tij. “Kur frika plagoset, mirësia vdes dhe kur frika vdes, Zoti bëhet i panevojshëm.” (f.85) Gjithë historia 13-vjeçare e ishullit shqiptar është ndërtuar në mënyrë të tillë që në fund të arrihet në përfundimin: “Shqiptarët do të mbeten njëlloj, të egër, të uritur dhe pa shpresë. Kudo që t’i çosh ata, do të jenë njëlloj sepse shqiptarët kanë një zakon që ti nuk e ndryshon dot: ata gjithmonë e vrasin Zotin e tyre.” (f.587-588)
Programi politik i Lek Dukagjinit shoqërohet me parashtrimin e programit demografik që përbën goditjen e dytë të madhe këtë herë drejtuar kundër familjes, pasi ajo i lidh njerëzit duke krijuar ndjenjën e pronësisë, madje rreziku fillon brenda saj duke krijuar pabarazi mes anëtarëve të familjes. Kuzhinieri Aleksandër deklaron: “Nëse do të jetosh në Shqipëri, duhet të harrosh të paktën dy gjëra: Zotin dhe familjen.” (f.244)
Infektimi historik i shqiptarëve është aq i madh sa ndryshimi, sipas Lek Dukagjinit, nuk mund të realizohet përveçse larg trojeve ekzistuese dhe duke ndërtuar një varkë tjetër si Noe, por me korrigjimet e nevojshme që gjithçka të jetë e përzgjedhur te njerëzit, kafshët dhe bimët. “Në Shqipëri çdo gjë do të shkruhet nga fillimi.” (f.177)
Ky projekt gjithsesi ka një pikë të dobët sepse shqiptarët kishin det, por nuk e kishin shfrytëzuar atë duke kërkuar besnikërinë e malit; tani duhej të jetonin në mes të detit, pa asnjë përvojë paraprake. Vlerësimi për Shqipërinë dhe shqiptarët nuk fillon këtu, ai është paraprirë nga deklarata të forta edhe te romanet paraprijës “Të jetosh në ishull” dhe “Otello, Arapi i Vlorës”, po këtu ka më shumë se analizë, ka një diçka të ngjashme me sallën e gjyqit, me një përfundim jo aq të papritur se sa të pamëshirshëm: “Shqiptarët nuk bëjnë dot shtet sepse ata nuk besojnë në Zot.” (f.319) “Raca e shqiptarëve nuk kishte dëshmuar kurrë epërsi në luftë dhe zanat. Ajo nuk i ka dhënë botës asnjë shpikje.” (f.426) “Shqiptarët nuk kanë aftësi ta kthejnë dashurinë në lumturi, sepse ata nuk dinë ta përdorin dashurinë.” (f.530-531) “Shqiptarët do të sillen një ditë si gjithë popujt e botës dhe atë ditë Shqipëria do të jetë një vend ku mund të jetohet, një vend që do të kuptojë se fajtor për varfërinë, për hidhërimin dhe urrejtjen nuk është Zoti, por janë vetë njerëzit.” (f.497)
Qyteti projektohet me detaje dhe realizohet brenda një hapësire të kufizuar kohore, por me një mungesë të dukshme: asnjë plan për mbrojtjen me paramendimin se do të jetonte larg dhe i fshehur prej botës. Duke përdorur alegorinë, mund të vendosim një lidhje të shkurtër mes Lek Dukagjinit dhe një kryetari bashkie për vëmendjen që tregojnë të dy për fasadat.
Anija sjell fëmijët e përzgjedhur në një datë problematike për shqiptarët: mesnatën e 28 nëntorit dhe, nëse Shqipëria ishullore do t’i kishte ditët të gjata, historianët luftën do ta fillonin pikërisht për datën e themelimit: Kur u themelua Shqipëria, kishte vajtur ora 12 e mesnatës, apo kishte kaluar dhe rrjedhimisht ishte data 29 nëntor?
Projekti i Lek Dukagjinit është i përimtuar deri në tingëllim grotesk, i ngjashëm me kanunin e Lek Dukagjinit Plak, aq sa ka parashikuar edhe modelin e shqiptarit dhe shqiptares. “Shqiptari do të ishte i gjatë, me sy të kaltër, me nofulla të forta, me veshë të vegjël, me flokë të dendur ngjyrë okër, me duar të forta dhe gishta të gjatë, me këmbë të drejta si një karotë pa dhjamë, me kraharor të gjerë dhe shpatulla pak të përkulura, i ndjeshëm ndaj çdo teknike të re, praktik, trim, i menduar, i bindur dhe aspak i ngeshëm dhe kureshtar për t’iu përkushtuar gjërave të panevojshme… Ai duhej të dinte të luftonte dhe mbi të gjitha të kishte aftësi bindëse…” (f428) “Gratë nuk kishin pse të ishin të bukura. Gjinjtë e tyre do të ishin të vegjël, por të fortë dhe pa shumë lëng… Flokët e tyre do të ishin të shkurtër, sqetullat dhe kofshët duhej të kishin sa më pak qime dhe push… Këmbët e tyre duhet të ishin të plota, të bardha, pa tule, shputat të trasha dhe të gjera për të mbajtur sa më shumë peshë, sytë të thellë dhe të shkruar si qiejt në pranverë, dhëmbët sa më të bardhë… lëkurën të butë, të shtrirë dhe të lëmuar, me sa më pak pore… ato duhej të ishin të vendosura, të drejta, të vëmendshme, të pastra dhe mbi të gjitha plot kurajë e fantazi…” (f.429-30)
Shqipëria e Lek Dukagjinit dukej si parajsë, por ishte një dështim. Vazhdimësia nga Enveri ishte edhe më e keqe dhe arriti pikën kulmore kur ndryshimi i bë i domosdoshëm me çdo kosto. Shqipëria eksperimentale duhej braktisur. Romani është shkruar pasi ka ndodhur një eksod i përmasave të mëdha në fillim të viteve ‘90, autori duket largpamës kur justifikon ikjen nga Shqipëria dhe nuk kaloi as një dekadë që ka mjaft elementë të një eksodi më dinjitoz. “Nëse shqiptarët donin të iknin, kjo nuk vinte se kishin frikë nga natyra, nga thatësira, nga stuhitë detare apo nga kafshët…. Shqiptarët kishin frikë vetëm nga njëri-tjetri.” (f.593)
Ka edhe deklarata që, pavarësisht në gojën e cilit vendosen, meritojnë debat sepse janë të forta për t’u përtypur dhe të vështira për t’u gëlltitur. Ja dy shembuj: “Shqipëria do të jetë më e mirë pa shqiptarët dhe shqiptarët do të jenë më mirë pa Shqipërinë.” (f.590) “Shqiptarët ndryshe nga popujt e tjerë kanë një zakon: ata zgjedhin ato toka që të tjerët nuk i duan dhe pastaj i shkatërrojnë.” (f.597)
Programi politik dhe ekonomik i Lek Dukagjinit nuk është i vetmi. Pas dështimit të parë të Shqipërisë ishullore shkaktuar nga një stuhi që e përmbyti, erdhi kërcënimi i urisë, prandaj Lek Dukagjini tërhiqet nga një element i rëndësishëm i programit të tij ekonomik që ndalonte marrëdhëniet ekonomike me botën. Ademi, një prej njerëzve të besuar të tij, zbret në një tokë tjetër dhe kontakton me një pinjoll nga një familje shqiptare e emigruar, Zed Komneni, nipi i Arianitit, të cilin autori e vlerëson aq shumë te romani “Të jetosh në ishull.” Ai i zbulon Ademit jo vetëm një botë tjetër, por edhe i shpalos programin e vet politik dhe ekonomik. Në qytet Zedin e quajnë Prifti i Kuq sepse ishte një njeri që kishte qejf të fliste pa pushim për botën, për artin, për Zotin, për dashurinë, për mjerimin, për padrejtësitë dhe për luftën. Sillej si rebel dhe fliste si prift. Parimi që e udhëheq atë është pranimi i nevojës për ndryshim. Ndryshe nga Lek Dukagjini, Zed nuk është për mohimin e Zotit, nuk e pranon mbylljen e Shqipërisë. Gjithsesi platformat e Lekës dhe Zedit janë të ngjashme, me ngjyra të theksuara majtiste, por që kërkojnë rrugë të ndryshme për të arritur që ta bëjnë Shqipërinë një parajsë, “rruga e Zedit kalonte nga vera, rruga e Lek Dukagjinit kalonte nga gjaku.” (f.369)
Programi i tretë vjen nga poeti David Blunata që lë poezinë për të organizuar njerëzit që të mos e linin Shqipërinë në duart e Enverit, pas një letre që ia sjellin në burg këshilltarët e Lek Dukagjinit të vdekur. Por edhe ai ngjan me Lek Dukagjinit, “si dy vëllezër që mendojnë njëlloj, po sillen ndryshe.” (f.500)
David Blunata bëhet edhe shprehës i PD, Pushtimit të Dashurisë dhe e tejkalon Zed Komnenin, kur lëvizjes së lirë i shton mundësinë për të jetuar në shtetet e tjera, madje që ta përziejnë gjakun me ta për t’u bërë më të butë. “Duhet t’u jap një shenjë, mendoi dhe duke u mbështetur te muri ngriti dorën në ajër dhe shkroi: PD.” (f.528) Ato dy gërma u shfaqën së pari në trupin e një vajze të vdekur, pastaj Ademi dhe Aleksandri i shkruam në mur, pastaj në barkun e një lope. Dhe këto ngjanin në dhjetor. Lëvizja e lirë, tregu i lirë dhe Shqipëria e hapur për turistët dhe investitorët e huaj e bëjnë programin e djathtë të David Blunatës.
Tre figura të tjera janë me interes në këtë roman: Enveri, Mehmeti dhe Shtuni. Enveri ngjan pak me Enver Hoxhën kur bëhet kamxhiku i Lek Dukagjinit si ngjyrosës i yllit të verdhë me ngjyrë të kuqe, si mbrojtës i pronës kolektive, luftëtar kundër fesë, kthimin Shqipërisë ishullore në bunker. Mehmeti ngjan pak me Mehmet Shehun kur i ngarkohet mbrojtja e Shqipërisë për shkak të përvojës ushtarake dhe përsëritjen disa herë të tre djemve të tij. Shtuni nuk identifikohet me njeri, por me Sigurimin e Shtetit, ai ishte syri, veshi dhe testamenti i Lek Dukagjinit.
Në këtë mozaik historik dhe paradë figurash historike ka aq shumë kapërcime në kohë dhe aq karakteristika të salduara, saqë çdo analogjie, sa më shumë i afrohesh, aq më shumë dallime zbulon. Ajo që nuk ndryshon është qasja kritike e autorit ndaj gjithçkaje që lidhet me Shqipërinë dhe shqiptarët.

(Romani “Shqipëria” i Ben Blushit, Mapo editions 2011)
Bilisht, 10 -14 prill 2024

Kadri Tarelli/

Gjet Ndoj në librin, “Qeverisja e Shqipërisë, 1939-1944”. Mirënjohje autorit Gjet Ndoj për këtë libër të madh në dukje, (640 faqe) dhe të rëndë në peshë për mendimet dhe kumtin që përcjell, për atë pjesë të historisë së Shqipërisë, në pesë vite të pushtimit, gjatë Luftës së II-të botërore, 1939-1944.

Shpesh themi, e lexova me një frymë, ose nuk e lëshova librin nga dora, etj, etj. Ndërsa unë them që në fillim të fjalës dhe mendimit, se: është vetë libri që nuk më lëshon nga dora. Diku-diku, duke lexuar për të dytën apo të tretën herë, pasi, megjithëse i diplomuar për histori më duhet ta mësoj, sepse këtu ndesh me të dhëna historike të pa njohura më parë. Njohuri që bien në kundërshti me ato ç’na kanë thënë dhe ç’u kemi thënë nxënësve tanë. Propaganda dhe historia e pas luftës, ka hedhur aq shumë baltë mbi këtë periudhë historike, në veçanti për personalitetet që u përfshinë në jetën politike të kohës, sa llumin nuk e lan as lumi dhe as deti, edhe pas 80-vjetësh.

Nuk them për 7 prillin 1939, dhe luftë për mbrojtjen e mëmëdheut, ku përmendim vetëm Mujo Ulqinakun, ndërsa bashkë me të, në Durrës u vranë edhe disa të tjerë, ndërsa në gjithë vendin janë vrarë rreth 160 luftëtarë shqiptarë dhe afërisht 400 ushtarë të ushtrisë pushtuese. A nuk meritojnë këta heronj vullnetarë, që t’u ngrihet përmendore në qytetet tona, ku ata dhanë jetën? Secili në vetvete është simbol qëndrese atdhetarie.

Ndryshe nga sa na është thënë në historinë tonë të shtrembëruar, nëpër faqe të librit do të ndeshim me figura të shquara, si Mustafa Kruja, Ernest Koliqi e shumë të tjerë, që kanë bërë emër, jo thjesht për kulturën e tyre, por më shumë si personalitete pjesëmarrës në ngjarjet e shënuara  të historisë kombëtare, si Kongresi i Manastirit, shpallja e Mëvetësisë 1912, Kongresi i Lushnjës 1920, etj, etj. Në këtë libër të gjithëve u shënohet përbri, arsimi dhe kontributi i tyre në çështjen tonë kombëtare, për t’u shtuar edhe veprimtaria gjatë qeverisjes së vendit në atë kohë të turbullt dhe të vështirë të pushtimit, ku nuk pushuan veprimet luftarake dhe trazirave politike. Lexuesi me pa tjetër duhet të futet në lëkurën e kohës që të bëjë vlerësimin e dokumenteve, të punës dhe qëndrimit të tyre, për t’u dhënë hakun, si nderim apo ndëshkim.

Nuk kam ndërmend të bëj analizën e librit, pasi është bezdi për këndonjësin, ndaj po mjaftohem të përmend disa nga vlerat e veçanta që ngrenë krye në këtë libër me peshë në letrat shqipe. Që në ballinë është shkruar: “Shqipëria Etnike u bë nga nacionalistët”, (Mendoj ky duhet të ishte edhe titulli i librit), sepse ngjarjet që pasuan njëra-tjetrën, flasin me një gjuhë tjetër. Pikërisht në “Tokat e lirueme”, siç u quajtën trojet shqiptare të pushtuara nga fqinjët dhe të dhëna si peshqesh lufte, rreth 30 vjet më parë, (Konferenca e Ambasadorëve, në Londër 1913), u vendos administrata plotësisht shqiptare. De fakto, ( Shqip, në të vërtetë) u bë bashkimi kombëtar i një pjese të madhe të territoreve të banuara nga shqiptarët, si Dardani,  Maqedoni dhe Mal i Zi. Askush nuk mund të dyshojë, se kjo ishte arritja më e madhe e nacionalistëve shqiptarë, në ato kushte kur i tërë vendi ishte nën pushtimin italian, ndërsa drejtimi i shtetit kishte autonomi të kufizuar, por me nëpunës tërësisht shqiptarë, duke filluar që nga kryeministrat, prefektët dhe me radhë nëpunësit e tjerë, deri te xhandari, mësuesi dhe drejtori i shkollës.

Logjika të shtyn të besosh se ishte kërkesa e këtyre burrave të shquar, kundërshtarë të Mbretit Zog i I-rë, jetuar në mërgim, për shumë kohë nëpër Europë. Burra shteti që mendja dhe zemra u rrihte për atdhe e komb, aq sa brenda pushtimit gjetën mundësinë të përfitojnë dhe të realizojnë bashkimin kombëtar, si ëndrrën më të madhe të të gjithë kohërave, të shqiptarëve dhe në veçanti të nacionalistëve shqiptarë. 

Nuk ka nevojë për shumë kulturë historie, që të kuptohet se brenda pushtimit u bë e mundur të zbatohen disa kërkesa në interes të shqiptarëve dhe Shqipërisë. Po përmend vetëm dy më të dallueshmet, që lanë gjurmë, njëkohësisht dhanë pasoja edhe për kohën që pason.  

. Që në fillim, gjatë pushtimit italian, Shqipëria u trajtua si shtet me autonomi të cunguar, pasi nuk i lejohej të kishte forca të armatosura dhe Ministri të Mbrojtjes, njëkohësish nuk kishte Ministri të Punëve të Jashtme. Ndërsa gjatë vitit 1943-1944, nga pushtuesit gjerman, që deklaronin se jemi vetëm kalimtarë, Shqipëria u njoh si shtet i pavarur me të gjitha simbolet kombëtare (Flamur dhe stema e shtetit), përfshirë edhe detyrimet që ka një shtet, jo vetëm si administratë, por edhe në shërbimet bankare, etj.

Dokumentet flasin me gjuhën e heshtjes. E gjitha kjo ishte arritje politike madhore, ndryshe e baltosur nga historiografia jonë e kohës. Si  njohës i historisë nuk më lejohet të pyes, madje as të guxoj të mendoj, pasi historia nuk bëhet “me sikur”. Ndërsa si lexues, mund dhe kam të drejtë të pyes: – Ç’do të ndodhte, sikur çlirimtarët tanë fill pas luftës të lidheshin me perëndimin, SHBA, Britani e Madhe dhe jo me lindjen sllave Serbinë dhe Bashkimin Sovjetik, si forca të koalicionit fitues…..? 

Së pari: Është shkruar gjerësisht, për arsimin shqip në “Tokat e Lirueme”, por pa i dhënë hakun autorëve që bënë të mundur ta realizojnë këtë vepër madhore. Ndodhi që, sapo u njoh çlirimi atyre tokave, më 1941, menjëherë me vendim qeverie u dërguan 200 mësues nga Shqipëria dhe u hapën me qindra shkolla fillore, përfshi edhe “Normale”, ku të përgatiteshin mësues. Dokumentet flasin, se ishin më shumë 285 mësues, nga këta 35 mësuese. Edhe sot pas kaq vjetësh, duket si e pa besueshme kjo vepër, po ja që kështu ka ndodhur, arritje falë mendjes së ndritur të drejtuesve të shtetit shqiptar (megjithëse nën pushtim). Besoj më lejohet të bëj një kapërcim në kohë: Ç’do të ndodhte sikur të mos ishte mbajtur Kongresi i Manastirit, që me të drejtë e quajmë “Kongresi i shkronjave Shqipe”, vallë do të mundësohesh mëvetësia e shtetit Shqiptar 1912. E të tjera hamendësime, që lindin vetiu kur gjykojmë gjurmët e arsimit shqip dhe vlerësojmë ngjarjet e kohëve të fundit: “Mëvetësia e Dardanisë”, më: 17, të shkurtit 2008. Etj. 

Së dyti: U ngrit “Instituti i Studimeve Albanologjike”, me drejtues dhe përfaqësues shqiptar, nga më të njohurit, që përbënin elitën e kohës. Dhimitër Berati, Eqerem Çabej, At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Mustafa Kruja, Aleksandër Xhuvani, Eqerem Bej Vlora, Lasgush Poradeci, Mati Logoreci, Ilo Mitko Qafzezi, etj, etj, E gjitha, që sipas programit, do të merrej me gjuhën, kulturën, arkeologjinë, trashëgiminë, artet dhe letërsinë shqipe. Edhe kjo një çudi e madhe….! Shpesh nëpër biseda tavolina dhe kuvendime mes miqsh e shokësh, thuhet pa e vrarë mendjen: -“Pushtuesi na e dha se kishte interes…”. Pikë e zezë për ne  dhe ca më shumë për historianët tanë. – Po ç’ interes kishte Italia për këtë institut, kur i kishte të vetët ku e ku më të mirë. A thua, ne do ta nxirrnim nga sikleti kulturën dhe artin italian…..!?

Ajo që më shtyn të theksoj është arsimi shqip brenda hapësirës mbarë shqiptare. E them këtë se gati më shumë se gjysma e librit i kushtohet kësaj fushe të veprimtarisë sa shtetërore aq edhe kombëtare, me gjithë vështirësitë, mangësitë, buxheti, kuadri drejtues e mësues, organizimi, rregulloret dhe të drejtat e mësuesve, deri te punëtoret e shërbimit dhe kuzhinierët nëpër konvikte. Më tej arritjet (Arsimi i njësuar kombëtar), u hapën kurse kualifikimi për mësuesit, shtesë buxheti për mësuesit që bëjnë orë shtesë, përfshi edhe ndërtimi i shkollave të reja, kryesisht nëpër qytete. Janë do punë që edhe në kushte normale të qeverisjes, shpesh bëhen të pamundura.

Në libër, vetëm kuadrit mësimor gjatë këtyre viteve i kushtohet rreth 100 faqe, (541-636), pa llogaritur shkrime dhe vendime nga qeveria, ministritë dhe zyrat e arsimit.

Mbasi mbarova librin, i bëj pyetje vetes, më pas edhe të tjerëve: Ç’qëndrim duhet të mbaj dhe duhet të mbajmë ndaj nacionalistëve shqiptarë, që punuan në drejtimin e shtetit Shqiptar, në kushte e vështira të pushtimit dhe të “Luftës civile”, për çlirim dhe pushtet!? Këtu më ndihmon dijetari Viktor Hygo, që diku thotë: “Njeriu e ndërton vetë piedestalin. Koha i vendos përmendoren”. Ju i nderuar Gjet Ndoj, në këtë libër, u ngritët monument nacionalistëve. Edhe unë jam në një mendje me ju.

Mendoj, që me lejen e autorit, mbi shkrimin tim të hedh pak kripë deti nga Durrësi, për t’i dhënë pakëz jetë. Pasi disa prej emrave të mësuesve që hasen në për faqe të librit, i kam njohur si nxënës i tyre, disa nga leximet nëpër libra, disa nga studimet e historikëve të shkollave ku kam punuar si mësues dhe drejtues. Po përmend vetëm disa:

Bajram Sali Gashi, drejtor i shkollës së Shënavlashit, gjatë viteve 1937-1941, me rrënjë nga Istogu u Dardanisë. Sot “Dëshmor i atdheut” dhe “Hero i Kombit”, pasi në shkurt 1945, në krye të 300 luftëtarëve dardanas, u vra në luftime me forcat ushtarake serbe, që ripushtuan Dardaninë. Sot shkolla 9-vjeçare e fshatit Fllakë, mban emrin e tij, “Bajram Gashi”. Më tej mësuesin Haki Taha, me origjinë nga Gjakova, mësues në Shënavlash të Durrësit, në vitet 1938-1941, i cili së bashku me drejtor Bajramin, “fluturuan” drejt Dardanisë në shërbim të arsimit dhe shkollës shqipe. Hakiu është mësuesi, i cili në Prishtinë kreu atentatin ndaj Miladin Popoviçit, mik i komunistëve shqiptar. Ai u vra në mars të vitit 1945. Sot për të dy këta heronj, janë shkruar dy libra nga Bajram Halil Gashi, ish drejtori i shkollës së Shënavlashit.

Më tej përmend mësuesin Vasil Ziu (Një shkollë mban emrin e tij), mësuese Angjelina Qeraxhija, si pjesë e arsimit në Durrës, etj, etj. Me nderim të veçantë kujtoj mësuesen time Ksanthipi Syka, në shkollën “29 Nëntori”, e cila vite më parë, 1941, bashkë me mësuesin Sulejman Lakavaja, hapën shkollën fillorë në “Ranishte”, (Plazh), të Durrësit, toponim i vjetër që përmendet vetëm nga durrsakët e hershëm. Sot kjo shkollë mban emrin Shkolla 9-vjeçare “Bajram Curri”. Duhet thënë, pasi pak përmendet në shkrimet tona, se në vitin 1941 e në vazhdim, u hapën edhe shumë shkolla në mbarë vendin, por unë dua të veçoj Durrësin dhe rrethinat e tij. Ndaj po përmend mësuesin Arif Halili (Gashi), që hapi i pari shkollën fillore në Katund të Ri, shtator 1941, sot Shkolla e Mesme “Jusuf Hoti”, shkollë ku pas shumë vitesh shërbeva edhe unë për afro 20 vjet me radhë, 1972-1992.

Besoj se nuk e kam gabim…! Kjo pjesë e librit, si vlerë e shtuar,  është pjesë e historisë së shumë familjeve në mbarë vendin, më tej në mbarë trojet shqiptare, pasi nipat dhe mbesat kanë ç’të kujtojnë me krenari për paraardhësit e tyre, si mësues dhe “Misionarë të dijes”, që i dhanë jetë arsimit shqiptar, si shtyllë e fuqishme e kombit. 

I nderuar miku ynë Gjet Ndoj, ju falënderoj sinqerisht për librin, në veçanti për të gjithë shtetarët dhe për të gjithë ata që shërbyen në ngritjen dhe forcimin e arsimit kombëtar. Ju i bëtë të pavdekshëm, duke i vendosur në libër, që unë e quaj “Arka e kujtesës”.

Urime dhe suksese në libra të tjerë, me po kaq vlerë shkrimtarie dhe atdhetarie. 

Kadri Tarelli

Mars 2024,.