Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Abdi Toptani: Personalitet i njohur i Pavarësisë dhe i shtetformimit shqiptar

by

Dr. Nikollë Loka/

Drejtues i kryengritjeve antiosname, veprimtar i shquar i Pavarësisë

Abdi Toptani lindi më 28 gusht 1864, në Tiranë, në familjen e njohur Toptani, një derë me ndikim të gjerë në zonën e Tiranës, Krujës dhe viseve përreth, e cila luajti një rol të rëndësishëm në proceset politiko-shoqërore që çuan drejt pavarësisë së Shqipërisë. Arsimin fillestar e mori në mejtep, ndërsa të mesmen e përfundoi në Stamboll, ku u njoh me figurat e Rilindjes si Sami Frashëri e Shahin Kolonja, të cilët ushtruan ndikim të dukshëm në formimin e tij politik. Pas kthimit në atdhe më 1895, ai u lidh ngushtë me veprimtarinë patriotike. Në fillim të shekullit XX, Abdi Toptani u angazhua fuqishëm në strukturat e rezistencës shqiptare kundër sundimit osman. Në dhjetor 1901, ai u zgjodh kryetar i Komitetit të Rezistencës në Tiranë, duke bashkëpunuar ngushtë me Murat e Refik Toptanin, Imzot Nikollë Kaçorrin dhe Mustafë Ali Beshirin. Ibrahim Dalliu, për veprimtarinë atdhetare dhe luftarake të Abdi beut në ato vite, në librin “Patriotizma në Tiranë”, ka shkruar: “Një çetë e madhe nën kryesinë e Abdi Toptanit e çqetësoi vendin dhe i tronditi turqit për së tepërmi”.

Përveç veprimtarisë së tij politike, ai punoi për përhapjen e arsimit shqip dhe të alfabetit latin të Kongresit të Manastirit, duke ngritur shkolla dhe duke mbështetur mësimin e gjuhës shqipe në zonën e Tiranës. Abdi Toptani mbante letërkëmbim të rregullt me Hasan Prishtinën, me qëllim që programi i këtij të fundit për shtrirjen e kryengritjes shqiptare në të gjithë vendin të vihej në zbatim. Në një nga letrat drejtuar Hasan Prishtinës, ai shkruante: “Hasan bej, në mos gabohem, që prej kryengritjes sonë, asht e katërta kjo qi po të dërgoj. Me lajmin e parë qi më dërguet, unë bashkë me dy vëllaznit dhe me kushërinjtë e mij Fuad e Refik beun dualëm në mal dhe qëllimi ashtë me luftue kundra fatkeqësive e robënisë qi po heqë kombi jonë.” U zgjodh kryetar i Komitetit të Përgjithshëm të Kryengritjes për Shqipërinë e Mesme, me qendër në Krujë.

Më 2 korrik 1912, ky Komitet i bëri thirrje popullit të ngrihej në kryengritje të përgjithshme. Nën drejtimin e tij u zhvilluan të gjitha veprimet luftarake në Trevën midis Kavajës, Tiranës e Krujës. Abdi Toptani ishte gjithashtu anëtar i Komitetit të Shpëtimit Kombëtar, së bashku me figura të rëndësishme si Mithat Frashëri, Sali Gjuka, Rexhep Mitrovica, Bedri Pejani, Nikollë Kaçorri dhe Murat Toptani. Pikërisht në shtëpinë e tij u artikulua ideja që, për shpëtimin e Shqipërisë, t’i kërkohej mbrojtje Austro-Hungarisë. Në gusht të vitit 1912, ai mori pjesë si delegat në Kuvendin e Shkupit, ku kërkoi që Shqipëria të shpallte pavarësinë.

Në nëntor 1912, së bashku me vëllain Muratin dhe atdhetarë të tjerë priti në Durrës Ismail Qemalin dhe e shoqëroi atë deri në Vlorë, ku morën pjesë në ngritjen e flamurit si delegatë të Tiranës dhe janë dy nga nënshkruesit e aktit të Pavarësisë. Më 13 të vjeshtës së tretë 1328/1912, ai, së bashku me Mustafa Krujën, iu kanë dërguar telegraf kryesisë së bashkisë së Tiranës dhe Krujës: “Shqiptarët shpallën indipendencën. Memorandumin qi po shkruajmë këtu poshtë, ia dërgoni sa ma parë komandantëve të ushtrive të hueja qi janë nisë drejt për aty, me anë të nji komisioni të posaçëm edhe të nënshkruem prej kryetarit të Sundimit Kombëtar të Përkohshëm e të Këshillës Administratore.

Personalitet i rëndësishëm i politikës shqiptare(1913-1924)

U zgjodh Ministër i Financave në qeverinë e parë shqiptare të formuar në Vlorë më 4 dhjetor 1912, nën drejtimin e Ismail bej Qemalit. Në këtë detyrë, Abdi Toptani mori përsipër një nga përgjegjësitë më të ndërlikuara të shtetit të sapoformuar: organizimin e financave publike dhe krijimin e strukturave të para ekonomike të Shqipërisë së pavarur.

Abdi, Murat dhe Refik Toptani u pozicionuan hapur kundër qëndrimeve politike të Esad Pashë Toptanit, i cili kishte mbledhur në Tiranë parinë e vendit dhe të Shqipërisë së Mesme për t’i bindur të përkrahnin projektin e tij mbi mënyrën e qeverisjes së Shqipërisë dhe idenë e vendosjes së një princi mysliman në krye të shtetit.

Kundërshtimi i tyre ishte i vendosur dhe buronte nga një vizion tjetër për të ardhmen politike të vendit. Gazeta “Koha”, duke vlerësuar qëndrimin atdhetar të Abdi Toptanit në këtë përballje, shkruante: “Në kohën e sundimit të Esadit, Abdi Toptani, duke mbajtur gjithnji nalt idealin e atdheut, ishte më i rreptë armik i kushëririt të vet”.

Më 20 maj 1914 ai u emërua Ministër i Bujqësisë në qeverinë e Turhan Pashës dhe komandant i batalionit të Tiranës gjatë thirrjes së rezervistëve. Gjatë vitit 1915 ndodhej në Zvicër, ku u bë nismëtar i botimit të gazetës “Albania”. Pa kaluar shumë kohë, u rikthye në Shqipëri për të marrë pjesë në ristrukturimin e jetës politike.

Abdi Toptani njihej gjerësisht si një nga prijësit më me ndikim patriotik në Shqipërinë e Mesme, duke u renditur përkrah figurave të fuqishme të kohës si Aqif Pashë Biçaku në Elbasan, Bajram Curri në Malësinë e Gjakovës dhe Ahmet Zogunë Mat. Ai ishte jo vetëm një autoritet lokal me bazë të gjerë mbështetjeje, por edhe një personalitet me peshë morale dhe politike, i aftë të mobilizonte popullin në rrethana të vështira.

Pas ndryshimeve të bëra në qeverinë e Turhan Pashës, më 20 maj 1914, Abdi Toptani u emërua Ministër i Bujqësisë, duke marrë një detyrë të rëndësishme në qeverinë e përkohshme shqiptare në një periudhë të trazuar për vendin. Me shpërthimin e kryengritjes së majit 1914, ku historianët nënvizojnë edhe rolin përçarës të Esad Pashë Toptanit, qeveria urdhëroi mobilizimin e rezervistëve për të garantuar rendin dhe sigurinë. Abdi bej Toptani u caktua komandant i batalionit të Tiranës, si një figure kyçe në përpjekjen për të ruajtur stabilitetin në vend.

Më 19 dhjetor 1918, në mbledhjen e thirrur në Tiranë, Abdi beu u zgjodh kryetar i Kongresit të Tiranës, ku u miratuan vendime të rëndësishme për organizimin e pushtetit vendor, pajtimin e gjaqeve dhe përgatitjen e delegacionit shqiptar për Konferencën e Paqes në Paris. Ai ishte gjithashtu delegat i Tiranës në Kongresin e Durrësit (25 dhjetor 1918).

Abdi bej Toptani ka qenë delegat i Tiranës në Kongresin e Durrësit, më 25 dhjetor 1918, megjithëse mungoi në mbledhjen e parë. Ai mori pjesë edhe në Kongresin e Lushnjës si delegat i Tiranës dhe u vlerësua si një nga “aktivistët kryesorë” të punimeve të kongresit.

Gjatë Kongresit të Lushnjës, Abdi Toptani përfaqësoi Tiranën dhe, në mbledhjen e katërt të mbajtur më 30 janar 1920, kongresi e zgjodhi atë anëtar të Këshillit të Lartë, së bashku me Imzot Bumçin, Aqif Pashë Elbasanin dhe Dr. Turtullin. Në dhjetor 1921, pasi Aqif Pashë Elbasani dhe Imzot Bumçi u shkarkuan nga Parlamenti si anëtarë të Këshillit të Lartë, të akuzuar për pjesëmarrje në komplotin që rrëzoi qeverinë e Pandeli Vangjelit, Abdi Toptani dhe Dr. Turtulli paraqitën dorëheqjen. Ata e konsideruan shkarkimin e dy kolegëve të tyre si shkelje të Statutit të Lushnjës. Në vend të tyre u zgjodhën Refik Toptani dhe Sotir Peci.

Gjatë viteve 1922-1924, Abdi Toptani u pozicionua hapur kundër tendencave gjithnjë e më autoritare të Ahmet Zogut dhe kundër përqendrimit të pushtetit në duart e tij. Ai përkrahu kryengritjen e marsit 1922, të udhëhequr nga Bajram Curri dhe Elez Isuf Ndreu, një lëvizje që synonte kufizimin e ndikimit politik të Zogut dhe rivendosjen e një ekuilibri më demokratik në qeverisje. Sipas Eqrem bej Vlorës, Abdi dhe Hamit Toptani synonin t’i jepnin fund modelit të sundimit personal të Zogut, i cili po konsolidohej me shpejtësi në atë periudhë.

Në zgjedhjet parlamentare të vitit 1923, Abdi Toptani u rreshtua hapur me opozitën, duke u pozicionuar kundër grupimit politik të Zogut dhe duke mbështetur forcat që kërkonin reforma më të gjera politike. Ndwrsa pas ngjarjeve të qershorit 1924, që sollën përmbysjen e përkohshme të Zogut dhe më pas rikthimin e tij në pushtet me ndihmë të jashtme, Abdi Toptani u vendos në listën e kundërshtarëve kryesorë të regjimit. Ai u dënua me vdekje, por vendimi nuk u ekzekutua për shkak të reagimit të gjerë publik dhe presionit moral ndaj autoriteteve të kohës. Këto zhvillime shënuan fundin e angazhimit të tij aktiv në politikë; pas vitit 1924, Abdi Toptani u tërhoq përfundimisht nga jeta publike.

ALBANIA E KAUKAZIT DHE ALBANIA E BALLKANIT (SHQIPËRIA)

by

DR. ALBERT KURTI/

Albania e Kaukazit gjatë Antikitetit.

ALBANIA E KAUKAZIT përfaqësonte një etnitet gjatë Antikitetit dhe Mesjetës së Hershme në rajonin e Kaukazit. Për herë të parë etnonimi “Alban” dhe toponimit “Albania” shfaqet gjatë shekullit të IV para Krishtit {1}. Albania e Kaukazit ka tërhequr vazhdimisht studiues dhe autorë që nga antikiteti deri në ditët e sotme. Straboni, autori i parë antik (shekullin e parë para Krishit) që përmendi ndonjëherë Albanian Kaukaziane {1}. Ai përcaktoi shtrirjen gjeografike të saj, që banorët e këtij etniteti jetonin midis Iberëve (perëndim) dhe detit Kaspik (lindje). Kjo përbën edhe konsensusin në shkencën historike {1}. Albania Kaukaziane shtrihej në pjesën lindore të Kaukazit Jugor.

Përcaktimi me detaje të kufirit të saj e ka paraqitur Kamran Imanov në studimin e tij “Caucasian Albania and Hattis of Asia Minor”: nga lindja vendi kufizohej nga deti Kaspik, dhe nga perëndimi ndodhej pellgu i lumit Lori (Gabirri modern, Kambisi i burimeve të lashta dhe Alazani ose Ganykh), duke përfshirë kështu luginën e Alazanit brenda këtij etniteti. Lidhur me kufijtë e kontestuar veriorë dhe jugorë të Albania së Kaukazit, sipas Strabonit “ajo është e rrethuar nga veriu nga Malet e Kaukazit”, por sipas Klaud Ptolemeut, tokat veriore të saj arrijnë deri në lumin Soana, dhe Malet Kerauniane ndajnë Albanian Kaukaziane dhe Sarmatinë. Kështu, lokalizimi i lumit Soans nga autorët antikë, qoftë nga lumi Sulak, ashtu edhe nga lumi Terek, çoi në faktin se i gjithë Dagestani i sotëm mund të përfshihej në Albanian Kaukaziane. Megjithatë, aktualisht, mendimi i vendosur se Soana është Samur, dhe Malet Kerauni janë Vargu Samur, çon në faktin se kufinjtë veriorë të Albania Kaukaziane fillonin në veri të Derbentit nga Vargu Samur dhe përgjatë shpateve të Vargut Kaukaz arrinin në pellgun e lumenjve Alazani dhe Lori.

Nga erdhën banorët që jetonin në territorin e Albania Kaukaziane? Për teorinë e origjinës së banorëve të kësaj krahine janë të ndryshme. Shumë autorë e lidhin edhe me emrin Alban(i). Në Albanian Kaukaziane fliteshin 26 gjuhë (dialekte) {1}. Sipas Herodotit (shekulli i 5-të p.e.s.) fiset skithiane-sako-cimeriane shfaqen në Kaukazin Jugor dhe në territorin e Albania Kaukaziane në shekujt 6-7 para erës sonë (para Krishtit) {1}. Pjesë e saj u bënë edhe fiset Hitite ose Kitianë të ardhur nga Azia e Vogël dhe Qipro {1}.
Sipas Mark Iunianit Iustinus (shekulli i tretë i erës sonë), supozohet se banorët e vendit të Albania Kaukaziane, kishin ardhur nga Mali Albano në Italinë Jugore, kur Herkuliu i dëboi bagëtinë e Gerionit nga Spanja në Kaukaz, duke sugjeruar kështu një etimologji të emrit të tij {2}.

Cili është origjina e emrin Albania në Kaukazin Jugor? Fillimisht bazohemi te studiuesit azerbajxhanas e jo vetëm se çfarë shkruajnë për këtë emërtim. Kamran Imanov në studimin e tij Caucasian Albania and Hattis of Asia Minor shkruan: sipas autorit M.Seidov Albania ka këtë etimologji: Albaniya = Al + ban = “üca ban” = “shtëpi e lartë”, “çati”, “vend i lartë banimi”.
Sipas autorëve të librit “Caucasian Albania” Jost Grippert dhe Jasmine Dum-Tragut emri Albania ka ardhë për shkak të ngjashmërisë së fjalës armene Alowank, që është mjaft i afërt me të, ka të ngjarë të pasqyrojë një përcaktim iranian të rajonit në fjalë.

Sipas Mark Iunianit Iustinus (të përmendur më lart) emri Albania vjen për shkak të banorëve të ardhur nga mali Albano (Itali). ALBANIA E BALLKANIT (SHQIPËRIA) përbën një shtet modern që shtrihet sot në Ballkanin Perëndimor. Në këtë territor e jo vetëm gjatë Antikitetit ushtronin aktivitetet jetësore fiset Ilire (paraardhësit e shqiptarëve). Shqipëria ndërkombtarisht njihet Albania, që i dedikohet fisit Ilir të Albanëve. Qendra e këtij fisi ishte Albanopolis, sot në fshatin Zgërdhesh, bashkia Krujë.
Emri i popullsisë ilire të Alban-ëve (Arban-ëve) evidentohet në dokumentat e shkruara të shekullit II të erës së re kur Ptolemeu i Aleksandrisë në veprën e tij Gjeografia libri III,12 shkruan: Në tokën e Albanëve (Albanoi), Albanopolis. Popullsia ilire e albanëve e arbanëve banonte në një trevë në lindje të Durrësi. Më pas emri Alban ose Arban del në burimet e shkruara të shekullit XI kur përmendet nga Mihal Ataliati (1040) dhe Ana Komnena (1081) për të emërtuar trevat e Shqipërisë së Mesme {3}. Përveç interpretimit gjuhësor të preardhjes së fjalës “Albania” nga studiuesit azer, gjuha shqipe i jep kuptim të plotë fjalës Albania. Pra Albania vjen nga fisi ilir Alban (Albanët).

Për origjinën e fjalës Alban e shpjegon etimiologu i njohur shqiptar Agron Dalipaj: ALBAN- nëse e ndajmë këtë të fundit BAN, B e bërë V bën VAN i ka rënë një D në fund dhe do të thotë VAND. AL do të të thotë LA ose LE sepse njihet metateza. ALBAN do të thotë LE VAND njeri i lindur në vand, njeri vendas ose vendor {4}.

Fisi ilir i Albanëve ka kontribuar shumë në qytetërim, me ndikim edhe gjatë Mesjetës e jo vetëm. Sot me emrin e këtij fisi gjenden emërtime vendbanimesh, lumenj, liqene, kodra, male, etj., në të gjithë botën. Gjatë Antikitetit dhe Mesjetës së Hershme kishim 2 territore të njohura me emrin Albania. Edhe pse kanë emër të ngjashëm, shumë studime kanë arritur në përfundimi së Albania në Ballkan nuk ka lidhje me Albania Kaukaziane, madje kanë kryer edhe analizat e AND të banorëve kur dikur ishte Albania e Kaukazit dhe ata kishin lidhje me Azerët: nuk konstatoheshin afërsi me shqiptarët.

Nga faktet e paraqitura më lart mund të konstatojmë një lidhje ndërmjet Albania Kaukaziane me Albania e Ballkanit, që kanë të përbashkët fisin ilir të Albanëve. Disa nga prova që vërtetojnë këtë gjë janë:

1- Në kohën kur Kaukazi Jugor u pushtua nga mbreti Akemenid, Albania nuk përmendet në listën e vendeve të pushtuara prej tij. Vendet e pushtuar gjenden në mbishkrimin monumental të Behistunit të vitit 522 p.e.s. {2}.
2- Lëvizjet e popullsisë janë vërejtur nga Perëndimi (Europa) drejt territorit ku quhej Albania Kaukaziane. Dy prej tyre lëvizje i paraqitëm më sipër: lëvizjen e hititëve (hititët ashtu si ilirët ishin pasardhës të pellazgëve) nga Azia e Vogël e Qipro drejt Kaukazit Jugor dhe lëvizjen e banorëve nga Mont Albano drejt këtyre territoreve.
3- Emrin Albania në Kaukaz e mori nga autorët grekë dhe romak, që e quanin Albavia/Albania ose, më rrallë albavisht nga autorët grekë dhe romakë {2}. Pra emrin e mori vetëm pas pushtimeve që bëri Aleksandri i Madh i Maqedonisë drejt Lindjes. Gjatë inkursioneve të Aleksandrit, në ushtrinë e tij kishte garzione ushtarake të përbërë nga luftëtare ilirë. Ashtu si parthinët që krijuan Perandorinë Parthiane në Azi, edhe në ushtrinë e tij ishin edhe albanët, që pas shpërbërjes së perandorisë së Maqedonase, një pjesë e mirë e tyre mbeten në territoret e Kaukazit Jugor. Kontakti që ndeshen autorët grekë e romak me pasardhësit e ushtrisë së Aleksandrit e identifikuan veten si Albanë, më pas territori quajt Albania. Për ta dalluar me Shqipërinë, e quajtën më vonë si Albania Kaukaziane.
4- Territori ku shtrihet sot Shqipëria, që u njoh Albania në shekullin XI, nuk është konstatuar lëvizje të popullsisë nga Kaukazi Jugor drejt ballkanit të paktën deri në shekullin XIV. Kjo hedh poshtë tezat serbe se shqiptarët kanë preardhje nga Albania Kaukaziane.
5- Teza tjetër: Shqiptarët nuk kishin këtë shtrirje gjeografike gjatë lashtësisë apo antikitetit. Ilirët-pellazgë nuk kanë qenë shtrirë vetëm në zonën e Ballkanit ose gadishullit Ilirik, pasi kjo është manipulim i historisë. Shqiptarët kanë qënë shtrirë jashtë gadishullit Ilirik deri në Indi. Për Albanët e Kaukazit, shkrimet që janë gjetur atje vërtetojnë ekzistencën e gjurmëve shqiptare. Gjurmët shqiptare vërtetohen vetë me emra. Fisi Udis (një nga fiset e Albania të Kaukazit) përkthehet dhe transkiptohet “Udhësi” {5}.

Burimet e shfrytëzuara:

1- KAMRAN IMANOV- CAUCASIAN ALBANIA AND HATTIS OF ASIA MINOR, BAKU 2023
2- JOST GRIPPERT; JASMINE DUM-TRAGUT- CAUCASIAN ALBANIA (An International Handbook) 2024
3- AKADEMIA E SHKENCAVE TË SHQIPËRISË- HISTORIA E POPULLIT SHQIPTAR 2002
4- SHQIPJA GJUHA KOZMIKE 11 SHKURT 2020 EMISIONI 5
5- Sekretet e populli Hunza – Origjina pellazgo ilire?

Dom Nikollë Kaçorri – Dritë e kombit dhe e besimit

by

Gjon F. Ivezaj/

Dom Nikollë Kaçorri, një ndër shtyllat më të forta të Rilindjes sonë Kombëtare dhe klerik i rrallë me shpirt të ndritur, lindi më 21 shkurt 1862 në fshatin Krejë të Lurës, në një familje me traditë dhe kulturë fetare të ndërthurur. Babai i tij ishte i besimit katolik, ndërsa nëna myslimane, duke mishëruar harmoninë e natyrshme ndërshqiptare që ai vetë e mbrojti dhe e shërbeu gjithë jetën.

Rruga e tij drejt dijes nisi herët. Arqipeshkvi Ambrosio, që atëkohë vizitonte krahinat e Veriut, vuri re dhuntitë e djalit të ri nga Lura dhe u bë ndër të parët që nxitën formimin e tij shpirtëror e klerikal. Hapi i parë i rëndësishëm i arsimit të tij ishte Seminari filozofiko-teologjik në Shkodër, të cilin e përfundoi në vitin 1884, duke u shuguruar meshtar pikërisht në qytetin e Shkodrës. Kjo fazë është një nga të paktat të dokumentuara qartë, e pranuar nga shumica e studiuesve dhe gazetarëve që janë marrë me jetën e tij, përfshirë Gazeta Telegraf, Gazeta Dielli dhe studime të botuara në mediat shqiptare të tre dekadave të fundit.

Pas shugurimit, fillimi i studimeve të larta të Dom Kaçorrit jashtë vendit është një kapitull ku historia paraqitet me variante të shumëfishta. Burime të ndryshme gazetare e akademike — përfshirë Telegraf, Vatra, Dielli, studime individuale të klerikëve e historianëve — japin të dhëna të larmishme, por të njëzëshme në thelb: ai vijoi përgatitjen universitare në Zvicër dhe në Itali, në institucione të teologjisë dhe filozofisë. Disa dëshmi përmendin Romën si qendër të shkollimit të tij teologjik, të tjerat përmendin qytete universitare të Zvicrës ku ai u diplomua në teologji, filozofi, politikë dhe magjistraturë. Përfundimi i studimeve vendoset mes viteve 1890–1893, duke dëshmuar se dokumentet e kohës nuk na ofrojnë datë të saktë, por na japin bindjen se ai ishte ndër intelektualët më të përgatitur të brezit të vet.

Pas kthimit në atdhe rreth vitit 1895, Dom Nikollë Kaçorri u vendos në Durrës, ku shërbeu si sekretar i Arqipeshkëvisë e më vonë si famullitar në zonat e Durrësit, Krujës e Lurës. Në këto dy dekada, ai u bë jo vetëm prijës shpirtëror, por edhe themelues i veprimtarisë kulturore shqiptare: hapi shkolla shqipe, nxiti mësimin e gjuhës amtare, dhe ngriti ura midis fesë dhe kombit. Në këtë kohë, ai u përfshi në lëvizje të rëndësishme patriotike, si kryengritja Kurbin-Krujë (1905–1907), ku u shqua si udhëheqës dhe organizator.

Figura e tij doli në plan të parë gjatë Kongresit të Manastirit (1908), ku u vendos alfabeti i gjuhës shqipe. Dom Kaçorri ishte ndër atdhetarët që mbështeti fuqishëm alfabetin latin, duke përpunuar idenë se “Zoti e dëgjon shqipen po aq pastër sa çdo gjuhë tjetër”, një thënie që u bë emblemë e misionit të tij atdhetar dhe shpirtëror.

Në kulmin e lëvizjes kombëtare, më 28 nëntor 1912, ai ishte përfaqësues i Durrësit në Kuvendin e Vlorës dhe firmëtar i Aktit të Pavarësisë. Qeveria e sapolindur e Shqipërisë e vlerësoi me postin e Nënkryeministrit, krahas Ismail Qemalit dhe Luigj Gurakuqit, me të cilët ai bashkëpunoi ngushtë në fazat e para të shtetit shqiptar. Dallimet politike të mëvonshme me Qemalin e çuan në dorëheqje në mars 1913, por jo në largimin nga ideali kombëtar.

Në vitet e turbullta që pasuan, sidomos gjatë kryengritjes së Haxhi Qamilit, shtëpia dhe biblioteka e tij u dogjën — një nga humbjet më të rënda për kulturën shqiptare, pasi biblioteka e Kaçorrit ishte ndër më të pasurat e kohës. Nën këto kushte të vështira, ai u detyrua të largohej nga Shqipëria dhe u vendos në Vjenë, ku vazhdoi detyrën e tij si ambasador i shqiptarizmit. Në kryeqytetin perandorak, ai ndërmjetësoi me diplomatë europianë për të mos lejuar copëtimin e trojeve shqiptare dhe ngriti zërin për njohjen ndërkombëtare të shtetit të ri shqiptar.

Shëndeti i tij u përkeqësua në fillim të vitit 1917. Në sanatoriumin Würth të Austrisë, më 29 maj 1917, Dom Nikollë Kaçorri mbylli sytë, larg atdheut që aq shumë e deshi dhe i shërbeu gjithë jetën. U varros në Varrezat Qendrore të Vjenës, ku prehu deri më 2011, kur eshtrat e tij u kthyen me nderime në Durrës, në Katedralen e Shën Lucisë.

Pas vdekjes, shumë gazeta — përfshirë Gazeta Djelli, Telegraf, Dielli, si dhe botime të diasporës — kanë shkruar gjatë e gjerë për jetën e tij. Por shumësia e burimeve dhe mospërputhjet e tyre dokumentojnë një fakt të qartë: historia e studimeve të Dom Nikollë Kaçorrit është e pasur, por jo e ruajtur plotësisht me dokumente të njëzëshme. Kjo është arsyeja pse studiuesit e sotëm kërkojnë ende arkiva të reja në Shqipëri, Itali e Zvicër për ta pastruar plotësisht biografinë e tij akademike.

Megjithatë, një gjë mbetet e padiskutueshme: Dom Nikollë Kaçorri ishte një personalitet i jashtëzakonshëm — prift i ditur, patriot vizionar, shtetar i përgjegjshëm, filozof i formuar dhe diplomat i natyrshëm. Ai i përket panteonit të burrave të mëdhenj që e ngritën kombin shqiptar mbi themelet e dijes, besimit dhe sakrificës së rrallë.

Në dritën e historisë, emri i tij qëndron i pastër, i lartë dhe i pashuar.

Përpjekjet e Jeronim de Radës për alfabetin e gjuhës shqipe

by

Prof. Dr. Monika Hasani/

Jeronim de Rada, ka hyrë në historinë tonë si figurë e atdhetar i ndritur, që punoi tërë jetën e vet për ringjalljen e Shqipërisë, për zhvillimin e kulturës dhe të gjuhës shqipe. Misionin patriotik ai e realizoi duke punuar dhe kontribuar mjaft si krijues letrar, si filolog, historian, publicist. Botimet folklorike që ai bëri u hapën rrugën përmbledhjeve të mëpastajshme të folklorit shqiptar dhe shërbyen si nxitje për patriotët tanë të Rilindjes, që iu përveshën mbledhjes së folklorit. Idetë e veprave të tij gjuhësore e historike patën përhapje të gjerë ndër rilindasit, si te Samiu, Naimi etj.

Veprat poetike e veprat e tjera, të shkruara shqip me përkthim italisht ose vetëm italisht, si revista “Fjamuri i Arbrit”, veprimtaria e tij e palodhur, lidhjet me njerëzit më të shquar të botës letrare, shkencore e politike të kohës, bënë një punë të madhe për njohjen e propagandimin e popullit shqiptar e të çështjes së tij kombëtare. Ndër përpjekjet e tij madhështore për lëvrimin e gjuhës shqipe vend të veçantë zënë përpjekjet e tij për alfabetin e gjuhës shqipe.

De Rada si zgjidhje të problemeve që çështja e alfabetit shtronte, shihte përdorimin e shkronjave italiane dhe një shtesë me shkronja greke.

Në vitin 1871 “Gramatikën shqipe “ duke folur për alfabetin ai shkruan: “Në zgjedhjen e alfabetit përdorur prej nesh, qëllimi ynë i vetëm ishte ai, që të përfitojmë nga mjeti më i shpejtë ekonomik për shprehjen e përsosur të të gjithë tingujve”.

Ndërkohë De Rada bën përpjekje të herëpashershme për përmirësimin e alfabetit, të cilin përdorte ne shkrimet e veta. Në Revistën “Flamuri i Arbërit”, Viti i parë i botimit, numri i parë botuar në Corliano Calabri, 20 Qershor 1883, ai do të botonte një alfabet të përmirësuar, të plotësuar me shkronja shqipe dhe të pastruara nga shkronjat greke, përveç përdorimit të χ (hita) greke për shkrimin e bashkëtingëllores h shoqëruar me shembujt ilustrues : χee, raχ.

Në këtë botim vihet re edhe mungesa e paraqitjes së zanores y.

I njëjti alfabet do të botohej në “Fiamuri Arbërit” , viti i tretë i botimit Cozensa 15 tetor 1886. Ajo që vihet re është përsëri shmangia e shkronjave greke dhe zëvendësimi i tyre me shkronja shqipe të alfabetit latin. E vetmja shkronje greke që përdor autori është χ (hita greke) që shërben për realizimin e bashkëtingëllores fërkonjëse të aspiruar prepalatale h (χee).

Në gazetën e sipërpërmendur, në hyrjen e artikullit për “Alfabetin shqip” De Rada do te shprehej: “Për të paraqitur pjesën fonetike të shqipes së folur nga kolonitë i jemi përmbajtur më shumë alfabetit italian, kemi pranuar pak shenja artificiale si dhe ndonjë nga shkronjat greke”.

Me iniciativën e tij në vitin 1895 në qytetin e vogël Kalabrez të Korilianos u vendos ndër të tjera që të pranohej si alfabet i përbashkët për të gjithë arbëreshët, alfabeti i tij. Ky rezultat ishte fryt i një pune të palodhur disa vjeçare. Kujtojmë se qysh në parathënien e “Gramatikës shqipe” e vitit 1870 ai do të shprehej se “Një alfabet i përbashkët pret për t’u vendosur. Dhe një alfabet i tillë do të kihet, kur përsosmëria e librave shqip dhe themelimi i një shtypi shqiptar do ta bëjë të nevojshëm dhe do ta lehtësoj përdorimin”.

Në Kongresin Kombëtar të Korlianos De Rada shprehte mendimin që “të kemi një alfabet të thjeshtë dhe të lehtë për t’u mësuar”. Të gjithë pedagogët më të shquar të kohës përqafonin të njëjtën tezë; atë të përdorimit të alfabetit latin, i cili do të ishte më i lehtë për t’u mësuar. Me qindra artikuj politikë e pedagogjik të kohës të shkruar nga rilindësit si Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashëri, Pandeli Sotiri, Hoxha Tahsin, Mati Logoreci etj, do t’ia arrinin qëllimit për përdorimin e alfabetit latin, për ta përvetësuar më lehtë gjuhën amtare dhe për ta çuar me tej kulturën shqiptare”.

Sistemi i fundit alfabetik që ai paraqet është në “Abetaren e gjuhës shqipe” e aprovuar dhe përshtatur nga Kongresi Kombëtar në tetor të vitit 1895, botuar në Korliano, në vitin 1896. Në pjesën e parë të saj autori shtron një sistemin alfabetik të shoqëruar edhe me shembuj fjalësh për secilin tingull jo vetëm në gjuhën shqipe, por edhe në gjuhën italiane dhe latine.

Siç vihet re më poshtë autori dallon bashkëtingëllore të thjeshta dhe të përbëra, si dhe përpiqet të bëj një klasifikim të diftongjeve.

Veçojmë se në këtë botim De Rada ka reduktuar ndjeshëm përdorimin e shkronjave greke.

Konkretisht ai përdor χ (chita) për paraqitjen e bashkëtingëllores hj si dhe x për paraqitjen e dyshkronjëshit ks, si dhe δ( ) për bashkëtingëlloren dh, ζ (zita) për z χ-(hita) për paraqitjen e dyshkronjëshit hj, š për sh, ɗ (për dh), θ (për th)

Në hyrje të saj De Rada sqaron se:”Alfabeti i gjuhës shqipe është i përbërë nga shtatë zanore dhe nga 31 bashkëtingëllore të thjeshta të përfaqësuara nga një ose dy shkronja”. Në fakt ka edhe tri shkronjësha’.

Autori njeh këto zanore e bashkëtingëllore;

Zanoret

Zanoret janë a, e, ë, i, u, o, y. Apostrofi (‘) plotëson fonetikën e gjuhës. Zanoret a, e i, o, u kanë tingullin e gjuhës latine. Psh: dálj – esco ( në gjuhën italiane) – dal (në shqip sot), délj – esci ( në gjuhën italiane) – dil ( në shqip sot), dilj – vienni fuori ( në gjuhën italiane) – dil jashtë (shqip), dôla – sono uscito ( në gjuhën italiane) – dola ( shqip sot). Është intersante të japim edhe aryetimin e tij për përdorimin e shkronjës ë. Kështu sipas De Radës:

“Ë, i jep një tingull të veçantë hundor kësaj gjuhe, si psh: ēm –madre ( në gjuhën italiane) – mëma ( shqip sot), cē- che ( në gjuhën italiane) – që ( në shqip sot), ljënk – sugo ( në gjuhën italiane)- lëng ( në shqip sot). Kjo ë e cila paraqet thuajse më të shumtën e zërit në fjalë, është korespondente me ë e shurdhët të gjuhës frenge, psh: Ndërró – cambia ( në gjuhën italiane) – ndrysho (shqip sot), Ndjekjëta – la Rettitudine ( italisht) – drejtësia (shqip sot). Apostrofi (‘) dëfton vendin e ë së fshehur. Ja një shembull për këtë gradacion : Gapëm –aprimi (italisht) – hapëm (shqip), gapëni – aprite (inë gjuhën italiane) – hapni (shqip sot), gap’t – aperta (në gjuhën italiane) – hapur (shqip sot)”.

Bashkëtingëllore- Fjalë me bashkëtingëlloret e mëposhtme

Me bashkëngëlloren B- Bés – Fede (italisht) – bos (latinisht) – besim (shqip sot);

Me zanoren C- célj – açendi (italisht) – facies (latinisht) – ndez (shqip)

Me bashkëting.D- door –mano (italisht) – durus (latinisht) –Dorë (shqip)

Me bashketing. δ – δii –capra (italisht) –ador (latinisht) – dhia (shqip)

Me bashkëting. F – foolj – parla (italisht) focus (latinisht) – fol (shqip)

Me bashkëting. G –gaviδa –conchiglia (italisht) – vigil (latinisht) – guackë (shqip)

Me bashkëting. H –heer –ora (italisht) – hors (frëngjisht) – Orë (shqip)

Me bashkëting. J – jo –no (italisht) –janua (latinisht) –jo (shqip)

Me bashkëting. K –kii – costui (italisht) – kalendae (latinisht) – ky (shqip)

Me bashkëting. Gh- ghir – entra (italsiht) – magus ( latinisht) –hyr (shqip)

Me bashkëting. Gj – gjii –seno (italisht) –ghianda (latinisht) –gjoksi (shqip)

Me bashkëting. Kj – kjee – buoi (italisht) – kau (shqip)

Me bashkëting. Lj – ljót – lagrima (italisht) – Lot (shqip)

Me bashkëting. M –mua – a me (italisht) – mihi (latinisht) – mua më (shqip)

Me bashkëting. N – na – a noi (italisht) – nos (latinisht) – ne na (shqip)

Me bashkëting. R – ree –nube ( italisht) – re (shqip)

Me bashkëting. Rr – rrii –sto (italisht) – rri (shqip)

Me bashkëting. S- sii – ochio (italisht) – es (latinisht) –Syri (shqip)

Me bashkëting. T – tier –fila (italisht) – et (latinisht) – radhë (shqip)

Me bashkëting. χ- χiim –luogo precipite (italishtt) – vend i rastësishëm ( shqip)

Me bashkëting. V – vee –uovo (italsiht) –vezë (shqip)

Me bashkëting. Z – ziap –caprone (italisht) – cjap (shqip)

Me bashkëting. Zh- zhaϴur –scalzo (italisht) – zbathur (shqip)

Me bashkëting.ζ – ζémër –cuore (italisht) –zemër (shqip)

Me bashkëting. X – petaxu –balza in piedi (italisht) – brof në këmbë (shqip)

Tinguj të dy shkronjave që shqiptohen në një frymë

Ne- mencer –mancino (italisht) – Mëngjërash (shqip)

Ng – Ngaan – Giovanna (italisht) – Emër njeriu (shqip) djé – ieri (italisht) – Dje (shqip)

Mb- mbes –niptis bleej – compra (italisht) – blej(shqip)

Nd- ndeer – onore (italisht) – nder (shqip) pják – vecchio (italisht) – plak (shqip)

Ngh – nghá – cammina (italisht) – eci (shqip)

Ngk – ngkaagh – addosso – (italisht) – mbi ( shqip)

Ngj – ngjiej – inungi- (italisht) – ngjyej (shqip)

Nz – nzier – caçia fuori (italisht) – nxirr jashtë (shqip).

De Rada kujdeset të jap shembuj me qëllimin për të treguar karakterin monosillabik (njërrokësh) që reflekton gjuha shqipe me shembuj të shumtë për secilën shkronjë në ndihmë të teorisë së vjetërsisë së gjuhës shqipe.

Sipas shënimit që vetë De Rada jep:

“Këto shembuj, këto eksemplarë veç faktit që sjellin kombinim shkronjash në gjuhën shqipe, ofrojnë, le të themi sfondin monosillabik (njërrokësh) që reflekton aspektin e natyrës.

Gramatika vetë, pastaj ka ligje ku këto rrokje të pandryshueshme buisin në diskutime për prapashtesa emerore ose foljore, në mënyrën si bimët i ulin degët dhe gjethet e çara, shpalosin botën njerëzore në fjalim psh:

Dit giorno (italisht) –ditë (shqip); dit-a il giorno (italisht) – dita (shqip)

Dit- ie – di giorno (italisht) – Dite (shqip) – Dit –es – del giorno (italisht) – E ditës (shiqp) etj

Ljip – domanda (italisht) – pyet (shqip), ljipin – domando (italisht) –Pyes (shqip), ljip –ë –mi – domandiamo (italisht) – Pyesim (shqip)”.

Nisur nga varianti i fundit të alfabetit ( duke pasur parasysh variantet që kemi hasur nga kërkimet tona), të dhëna prej De Radës, dallohet se në këtë variant ai ka zëvendësuar zanoret greke υ dhe γ (variante të cilat i përdorte për të shprehur ë- në) me zanoren ë të shqipes, gjithashtu ai ka zëvendësuar σ me sh-në e shqipes, të vetmet shkronja, të cilat mbarten prej alfabetit grek janë θ (që zëvendëson th-në) ñ Δ (që zëvendëson dh-në) Ө dhe χ për realizimin e h-së ose hj-së.

Për sa më sipër duket qartë se përpjekjet e De Radës për krijimin dhe unifikimin e një alfabeti të përbashkët të gjuhës shqipe zënë një vend të rëndësishëm në historinë e alfabetit të gjuhës sonë dhe për unifikimin e një gjuhe letrare arbëreshe. Por, sikurse shprehet studiuesi i njohur arbëresh F. Solana; “Me gjithë përpjekjet e De Radës e të Skiroit për të krijuar një gjuhë letrare arbëreshe nuk u arrit një gjë e tillë. Sot vepra e De Radës mbete si një monument i së folmes së Shën Mitrit dhe zonës përreth”.

Prirja për të ruajtur dhe përdorur gjuhën shqipe me alfabet latin , për krijimin e një alfabeti për të gjitha kolonitë shqiptare të Italisë vihen re fuqishëm ajo do të ishte pararendëse e punës që do të bënin rilindësit për unifikimin e një alfabeti të përbashkët për të gjitha trojet shqiptare. Emra të fuqishëm të rilindjes sonë kombëtare si Sami Frashëri. Hoxha Tahsini do t’i përmbaheshin të njëjtës ide, asaj të De Radës: “Alfabeti duhet të jetë i lehtë dhe i thjeshtë për t’u mësuar, i pastruar nga shkronjat greke”.

Vepra madhështore e De Radës në gjuhësi, publicistikë, krijimtari letrare, studime te karakterit albanologjik pasur nga gjithë plejada e shkrimtarëve arbëreshë të kësaj periudhe do të jepnin ndihmesën e tyre për të ardhmen e gjuhës së shkruar shqipe, për krijimin e një alfabeti të vetëm. De Rada dhe arbëreshët e Italisë dhanë kontributin e tyre historik për përpunimin e alfabetit tonë të përbashkët (kujtojmë shkronjat ë/ gj,/ një/të cilat u sollën si risi në atë që sot e njohim si Alfabeti i Manastirit). Ky kontribut është pjesë e përpjekjeve të gjithë patriotëve dhe mendimtarëve të kohës, të cilët i paraprinë Kongresit të Manastirit, duke dhënë ndihmesë të çmuar për zhvillimin e gjuhës shqipe në lidhje të pandërprerë me gjuhën e folur popullore dhe duke bërë të mundur që gjuha shqipe me kalimin e kohës të zhvillohej në format e saj më të larta.

Petro Marko, pasardhës i Gjin Bua Shpatës, që nuk u bë dot vasal

by

Arben Iliazi/

Më 25 nëntor të vitit 1913, në fshatin Dhërmi të Himarës, lindi shkrimtari Petro Marko, një personalitet dhe krijues i rëndësishëm i letërsisë shqipe, mik i rëndësishëm i Heminguejt. Ai iku në amshim më 27 dhjetor 1991dhe është varrosur, sipas amanetit, pa ceremoni. Petro Marko, mjeshtër i poezisë, gazetar rebel, njeriu i burgosur dhe gjithmonë i lirë, në radhë të parë është prozator i madh. Mundet të thuhet, me bindje dhe argument, se librat e tij, hodhën themelet e këtij zhanri, sidomos në rrugën e shkrimit bashkëkohor të letrave shqipe.

Jeta e Petro Markos, në vetëvete, është si një roman. Shkoi në luftë në Spanjë, u internua dhe u burgos në Itali, u burgos në vendin e tij, iu ndalua botimi, iu persekutua familja, iu fshi kujtesa e krijimtarisë së tij me ligjin totalitar, duke e përjashtuar nga antologjitë shkollore dhe historia e letërsisë.

Shpirti i njeriut që luftoi për humanizëm brenda tij nuk u shua kurrë, përkundrazi u përtëri, si një lloj feniksi, nga vepra në vepër, përmes personazheve si Gori Gjinlekës te “Hasta la vista”, personazhi i Lekë Gurrës te romani “Qyteti i jugut”, personazhi i Andrea Borës tek romani “Nata e Ustikës”, apo personazhi i Gjin Bua-s tek romani “Një emër në katër rrugë”.

Me Gjin Bua Shpatën, dhe dinastinë e tij, siç thotë studiuesi Bardhosh Gaçe, shkrimtari lidh dhe origjinën hershme të familjes së tij.

Kryezoti çam Gjin Bua Shpata, (që sundoi aty nga fundi i shek. XIII-të në Epir) ishte i vetmi prijës shqiptar në histori që nuk pyeti për kisha e xhamia, nuk pranoi të kurorëzohej nga Papa i Romës dhe Bizanti, i vetmi në historinë shqiptare që nuk i sherbeu vasal asnjë ushtrie të huaj, i vetmi që mposhti ushtritë Serbe, Bullgare, Turke, Napolitane, Venedikase, i vetmi që pati pavarësi sundimi.

Ja ç’thotë, për origjinën e Petros dhe të fisit, studiuesi dhe shkrimtari Gëzim Llojdia, duke iu referuar shënimeve të Petros: “Me sa kam dëgjuar, me sa di unë, rrjedh nga një familje që ne fshatin Dhërmi quhet Bua. Shekuj më parë në fshatin tonë erdhi për t’u strehuar Gjin Bue Shpata, nipi i luftëtarit Gjin Bue Shpata. Ai, nipi, siç thonë pleqtë, banoi ne një vend midis Shenapremtes dhe Shën Theodhorit, aty ku kishte nomenë Zhupa dhe qe quhet Paloshpita. . . Pastaj erdhi dhe ndërtoi një konak, nën Qëndushen, aty ku ende i themi Konaku i Gjinit. Aty i linden dy djem: Markoja dhe Gjoni. Pak metra poshtë ngriti një kishe te vogël: Shën Janin, qe është ende. Djemtë e tij u rriten dhe ndërtuan shtëpi te tjera të vogla nen shpellën e Pano Gjinit. Markoja dhe Gjoni i bënë pranë e pranë. Aty, ne atë vend, Markajt Gjanet bënë shtëpi të tjera, se u shtuan. Edhe Buajt shtëpi pranë Konakut te Gjinit. Kështu që, shekuj me radhë Markajt, Gjonet, Buajt ishin një bark, një fis gjer vone, sa isha unë i ri, nuk martoheshin me -tjetrin. Kishin te drejtën e gjakut për njeri-tjetrin…”.

***

Në shtator 1985, bashkë me mikun dhe redaktorin tim Perikli Jorgoni, duke ecur nëpër bulevard, takuam për disa minuta Petron. Ai kishte dalë në ballkonin e vogël të apartamentit në katin e parë, mbi Bulevardin e Tiranës. Perikliu e pa dhe më bëri me shenjë t’i afroheshim. “Do ta ngacmoj pak, më tha dhe, sakaq, e përshëndeti si mik i vjetër: Si je ish- shkrimtar!

Petros duket se nuk i bënë përshtypje fjalët, nuk i lëvizi fare dhe, ashtu qetë-qetë, ia priti: “Në jetë mund të ketë president dhe ish-president, kryeministër dhe ish-kryeministër, por nuk mund të ketë kurrë ish-shkrimtar.”