s p – Page 190 – Dielli

NJË VËSHTRIM RETROSPEKTIV MBI DISA ASPEKTE CIVILE DHE USHTARAKE QË I PARAPRINË LËVIZJEVE NACIONALISTE NË BALLKANIN E SHEK TË XIX-të

September 2, 2025 by s p

Emirjana Fili/

Iluminizmi Ballkanik filloi që me forcimin e gjuhes dhe arsimit, prodhimit të materialit letarar e deri në rritjen e potencialit të një sërë veprimtarish intensive të popujve të Ballkanit , që kulmuan me kërkesat e tyre për sovranitet politik dhe që zgjuan vëmëndjen në sallonet e Perandorive të Mëdha , aty ku bluheshin skenare të realpolitikës.

Gjatë shekullit të XVIII, familje të fuqishme lokale, si në Anadoll, ashtu edhe në Ballkan, pjesë e aristokracisë së re të tokës, që filloi t’i rrëmbejë terren gjithnjë e më tepër aristokracisë ushtarake, duke zgjeruar pronat e tyre tokësore dhe duke shtënë në dorë kontrollin e kazave dhe sanxhaqeve, në të cilat jetonin, filluan ta ndjejnë veten më shumë të pavarur se sa nëpunës të shtetit osman. Këtu e ka bazën dalja e familjeve të fuqishme vendase në tokat shqiptare, të cilat ngritën pashallëqet e tyre.

Pashallëqet e mëdha shqiptare u formuan rreth qyteteve të Shkodrës dhe Janinës, në terrenin e tregjeve me rëndësi ndërkrahinore, me popullsi kryesisht shqiptare dhe me një klasë sunduese shqiptare. Ato, pa cënuar ende integritetin formal të Perandorisë, mundën të përforconin karakterin e tyre shtetëror dhe me administratën e tyre politiko -ushtarake të veçantë, luajtën një rol të rëndësishëm në konfliktet ndërkombëtare të kohës, duke u kërkuar edhe si aleatë nga palët ndërluftuese.

Pashallëku i Janinës nga pikpamja organizative kishte tiparët e një shteti , pushteti në pashallëk ishte përqëndruar në duart e Ali Pashës , në këtë territor ku pashai sundoi sipas mënyres dhe urdhëresave të tij, në shumë autorë shikojme mendimin se në Janinë mbizoteronte qetësia, një qëtësi e pa parë më parë dhe bashkë me të u vendos dhe autoriteti i besimit tek Pashai, Myfit Libohova do të shpreheshe se në pashallëkun e Janinës mund të flinte “delja me ujkun”.

Vetë si qytet Janina shtriheshe gjeografikisht në territoret e Epirit, ku mund të konsiderehoshe nga të huajt si një pjese e Europës Juglindore e ku mund te shkriheshein intersat e Perandorive Euopiane. Nga përberja në Janinë gjeje nga të gjitha grupet etnofetare të Gadishullit të Ballkanit: vlehët, shqiptarët, turqit, sllavët dhe grekët. Nga ana tjetër prania e rrugëve tregëtare jug –veri dhe afërsia me ishujt Jonianë një zonë kjo me ndikim venedikas, përbënin faktorët dominues që i jepnin Epirit fizionominë e një krahine të vecantë.

E për më tepër qyteti i Janinës ishte domosdoshmërisht një potencial i kulturës së hapur mes popujve. Ky ishte një mjedisin që e ndihmoi Ali Pashën të krijonte dhe të ndërtonte një administratë model, për nga struktura dhe funsionimi. qyeteti dhe shtresate shoqërore të qytetit e imponuan që të vepronte në në mënyrë të ndryshme nga Bushatllinjtë. Sepse shtrirja gjeografike si do ta shohim edhe në burimet e dokumentuara, ku ankesat kërkesat dhe korespondencat vinin nga territore të ndryshme apo nga përberje e ndryshme e shtresëzimit, do ta bënte Aliun , që të ta kishte si një shtyllë të rëndësishme të sistemit të qeverisjes së tij. Atij i duhej të administronte territore kulturalisht të ndryshëm , e për këtë arsye atij nuk mund ti lejohej të mbante qëndrim të njëanshëm ndaj një etnie të caktuar. Nuk mund t’ja krijonte këtë” luks” as qyteti i Janinës, që ishte një qytet i rëndësishëm grek, e së pari përpara së të ndërtonte një administratë i duhej të ruante një ekuilibër midis bashkesisë greke dhe bashkësisë turke që gjeti në Janinë, e më pas shtrirja gjeografike drejt zonave kulturalisht greke si zona e Thesalisë apo të Greqisë qëndrore, përzjerja e popullatës si në besim ashtu dhe në gjuhë ku pjesa më e madhe ishin grekë dhe flisnin greqisht dhe një popullatë shqiptare greqisht folëse , e bëntë Aliun që gjithë fuqinë e tij ta bazonte tek teritori dhe jo tek populli.

Edhe studiesit grek Kotzgeorgis dhe Kokolakes thekson në studimet e tyre kete dukuri, te popullatave midis turqve dhe shqiptarëve myslimanë. Kjo eshte vërejtur në Janinë edhe nga një vëzhgues shumë i vëmëndëshëm sic ishte koloneli anglez. William Leake i cili shkruan në 1805 “ midis turqve dhe myslimanëve shqiptarë, në cdo dhjëtë fjalë të greqishtes që flasin një është turqisht, dhe mes atyre që kanë lindur musliman kjo mund të jëtë gjithë turqishtja që dinë. Midis grupeve të popullatave epiriote të cilët greqishten e kishin gjuhë amëtare, në atë kohë ishin myslimanët e Janinës, Artës dhe Konicës . Këtë fakt e kemi të përmendur edhe tek Fleming, ku thekson se nuk ka një mënyrë as më të vogël për të shquar një ndryshim midis një shqiptari dhe greku.

Në fushën e të drejtës administrative dhe financiare, të sistemit fiskal, të tatim taksave, në fushën e doganave etj, vepronin ato norma, të cilat qenë unike për gjithë perandorinë.

Ali pasha futi në juridiksionine tij parime të gjykimi me bazë të legjislacionit perëndimor, vendimet gjyqësore apeloheshin në Janinë dhe jo në Stamboll, duke synuar që të hiqte gjëqësorin nga dora e kadilerëve , shpesh herë merrte përsipër raste për të dhënë vetë drejtësi dhe në dokumentët arkivore ka shumë dokumentet të tilla. Ai organizoi forcate armatosura, organet diplomatike, drejtonte politikë të jashtme dhe të brendshme, ndihmohej nga një këshilli i lartë (divani), në të cilin emëroi njërëz bësnikë, më së shumti shqiptarë .

Edhe pse legjislacioni osman, ua ndalonte të krishtërëve grekë të punonin në administratën osmane, mjaft poste ai ua besonte ë krishtërëve grekë, ndërsa postet e larta ushtarake ua besonte shqiptarëve .

Një fuqi e re ushtarake ne Ballkanin e fillim shek XIX

Fuqia e Ali Pashës mbështete tej shqiptarët, gjithë kasta drejtuese e tij dhe komandantët ishin shqipatrë . Si forcë kryesore të pushtetit të tij ai kishte ushtrinë me rrogë, pjesa dërmuese e ushtarëve vinin nga malësistë e varfëra, dhe në reparatet greke me rrogë të quajtura martallozë. Në raste të veçante rekrutoheshin me detyrim forca qytetare të esnafeve si dhe forca fshatare dhe çifligjet. Vitete e fundit u pajtuan dhe mercenarë nga Shqipëria e veriut. Pashai kujdesj pa reshtur për ruajtjen e shpirtit luftarak të ushtris së tij.

Ushtria e Aliut përbëhej nga këmbësoria, kalorësia, artilieria, xhenjo dhe flota detare. Këmbësoria dhe kalorsia ishin të rregullta dhe jo të rregullta. Pranë tij ndodhej një batalion ushtarësh të rregullt, të stërvitur sipas sistemit europian.

Ai krijoi shkollën e artilerisë dhe ngriti një fonderi për derdhjen e topave dhe mortajave, punishte për prodhimin e barrotit, etj. Si asnjë qeveritar tjetër, ai e rrethoi pashallëkun e vet me një sistem mbrojtës, i përbërë nga kështjella vendstrehime, transhe ndërlidhëse. I vetmi në shtetin osman që krijoi policinë sekrete dhe rrjetin informativ, por nuk mundi ta shtrijë në krejt Turqinë Evropiane. Si asnjë tjetër, ai ndërpreu fenomenin e braktisjes së vendbanimeve të përhershme jo vetëm në pashallëkun e tij, por në mjaft vende të Rumelisë. Edhe kur lejonte largimin e familjeve për një jetë më të mirë brenda apo jashtë shtetit osman, ai mbante disa pjestarë nga ajo familje që të siguronte lidhjen me ta. Me anë të teskeresë, ai kontrollonte hyrjet e daljet në pashallëkun e tij dhe siguroi qetësinë në shtetin e tij.

Ushtria e rregullt këmbësore përbëhej nga 3 batalione. Këmbësorët e rregullt ishin vendosur në garnizonet e kështjellave, në ruajtjen e rrugëve apo urave kryesore. Në evropianizimin e forcave tokësore pati meritë Pezarini një venecian, këshilltar i këmbësorisë në ushtrinë e Aliut, i cili punoi për një kohë të caktuar.

Për të furnizuar ushtrinë me barut, Aliu ngriti një laborator dhe prodhoi atë. Për të bërë një hop cilësor në ngritjen e artilerisë. Një pjesë e barutit blihej në tregjet e jashtme. Kështu, më 20.2.1802 u blenë në Korfuz 12 fuçi barroti me vleftën 25 000 groshë. Sasira të mëdha u blenë gjatë qëndresës së fundit ndaj represionit osman, ku u fol me hollësi. Një pjesë e vogël e barrotit sigurohej brenda pashallëkut në punishte të vogla. Një prej tyre ishte ajo e fshatit Domeniko.

Aliu nuk la rast pa shfrytëzuar përvojën perëndimore në këtë fushë pak e njohur në shtetin osman dhe aspak e njohur në Shqipëri.

Si në krejt perandorinë, edhe Aliu zbatonte rekrutimin e ushtarëve me rrogë. Ishte e kuptueshme se duke qenë shërbimi ushtarak me rrogë ishte mjet jetese. Këmbësorët rrekrutoheshin kryesisht nga zonat malore shqiptare, ku shërbimi me rrogë ishte një mjet jetese. Kryesisht ata ishin toskë, çamë e lebër. Nuk mungonin ushtarë nga Gegëria, si Dibra apo Mirdita. Ushtria përbëhej kryesisht nga shqiptarë. Atje shërbenin shqiptarë myslimanë dhe të krishterë. Aliu ishte i vetmi që pranonte ushtarë të krishterë.

Karakteristikë e ushtarëve shqiptarë ishte dashuria e tyre për armën, të cilën e shprehnin në zbukurimin e saj me ar dhe argjend. Krahas pushkës ata mbanin në brez dy pistoleta, por asnjëherë të njëjta, një jatagan ose hanxhar, madje një shpatë të madhe.

Ushtarët e Ali pashë Tepelenës, shqiptarë të ambjentuar me temperaturën e ftohtë të maleve, mbanin guna të trasha, për të përballuar të ftohtin e stinës. Krejt ndryshe nga turqit dembelë, shqiptarët i shihnje gjithmonë në lëvizje, duke kënduar apo kërcyer gjithë ditën në kamp. Flinin me rroba të trasha, pa hequr armën nga qafa, ishin të kënaqur për fatin që kishin. Në të gjithë këtë ushtri prej 6 000 vetash, s’kishte më shumë se njëzet të sëmurë.

Aliu mori masa për prodhimin e armëve. Ai kishte ngritur punishte dhe fabrika, të cilat prodhonin armë dhe municione të mjaftueshme për tre vjet lufte. Pushkët punoheshin të gjitha në Shqipëri, me përjashtim të tytave, që pjesa më e madhe vinte nga Italia e Veriut, krahas atyre të punuara në Shkodër, Prizren, Tetovë, Prishtinë e në Grevenë(Grebene). Këto të fundit ishin inferiore ndaj të parave. Kjo bënte që në ushtrinë e Aliut, si në krejt perandorinë, të kishte një larmi të llojeve të pushkëve. Armatimi i ushtarëve këmbësorë zakonisht përbëhej nga një pushkë e gjatë ose e shkurtër, pa bajonetë.

Me interes nga arkivi i Ali pashës, na shfaqen dokumenti me 113 apo dokumenti me nr 118, edhe mjaft dokumente të tjera të cilat përfshihen në fondin e informacioneve inteligjente , nga burime konfidenciale të Ali Pashës dhe që shprehin qartë , mendësinë se si ky pasha otoman, ndërtonte politikën e tij, cfarë ndërmarrje, synime dhe interesa molepseshin përreth tij. Siç e thekson dhe studiuesi Koçollari në studimin e tij : “ Pashai tepelenas, tatonte tërë pulsin e hierarkisë së lartë osmane ndaj veprimeve të tij dhe në këtë mënyrë kishte mundësinë që të merrte masa paraprake dhe te ruhej nga reagimet apo goditjet e mundëshme të qeverise “

Janina një oaz i ndritur ne Ballkan

Aliu kishte një vizion perëndimor për përmbajtjen e arsimit.. Shumë studiues të huaj dhe grekë bien dakord se Greqia ia detyron Janinës rilindjen e arsimimit. Të gjithë autorët grekë ose kishin lindur në Janinë ose kanë studiuar në shkollat e saj. Si rezultat i kujdesit të tij, Janina fitoi aq shumë famë si vend arsimi sa tërhoqi studentë nga gjithë Greqia. Në këto shkolla të mesme vinin edhe nga qytete të ndryshme të Shqipërisë si nga Voskopoja, nga vinin çdo vit e për vit nga esnafet e ndryshme të Voskopojës, ndër të cilët edhe Danil Kavaljoti. Aliu shkonte më tej duke projektuar të krijonte Akademinë e Letërsisë, Teknikës e Shkencave sipas mënyrës franceze.

Në mungesë të arsimit të lartë në vend, Aliu jepte bursa për të studiuar nëpër universitetet evropiane studentëve epirotë. Kjo praktikë filloi në vitin 1800, kur u dërguan një numër të rinjsh në universitetet evropiane, me shpenzimet e tij. Koleti studioi me shpenzimet e Aliut, Lluka Vaja, vëllai i Thanas Vajës për 12 vjet ndoqi studimet për mjekësi me paret e Aliut në Paris, në Vjenë dhe në Laipsig. Edhe shumë studentë të tjerë studiuan me shpenzimet personale të Aliut. Hollandi u impresionua nga lulëzimi i shkollave dhe atmosfera e gjallë intelektuale që dominonte në ato terrene. Autorët grekë dhe ata të huaj kanë vlerësuar këto shkolla si fidanishte ku u edukuan shumë nga personazhet, që më vonë, hynë në organizatën «Shoqëria e Miqve», celula më e rëndësishme revolucionare sekrete që qëndronte pas Luftës Greke për Pavarësi. Athanas Psalidha,ishte një nga figurat e njohura të iluminizmit apo të rilindjes greke. Ai u rrit në Janinë dhe me mbështetjen e Aliut, ngriti shkollën e pare në Janinë-Zosimenë. Ai njihte disa gjuhë të huaja, botoi libra në gjuhën greke në Vjenë, kontribuoi në kulturën dhe arsimimin e gjeneratave të reja në ato anë. Pas vrasjes së Aliut ai mori pjesë në luftën për pavarësinë e Greqisë.

Aliu synonte ngritjen e nivelit kulturor të banorëve të zotërimit të tij. Investimi për të nxitur dhe përhapur jo vetëm arsimin, por edhe kulturën, është vlerësuar si një ndër novacionet më befasuese të Aliut.

Ai nxiti që të grumbulloheshin njerëz të ditur grekë e shqiptarë, aq sa në Janinë jetonin shkrimtarë grekë të shquar dhe shkencëtarë të kohës, si Psalidha.

Në kohën e Aliut u forcuan akoma më shumë raportet dhe lidhjet e vjetra intelektuale me Evropën Perëndimore. Për pasojë, ardhën më shumë në këtë qytet kozmopolit, ideologjitë perëndimore, shijet dhe zakonet evropiane. Vetë Aliu interesohej më shumë për shoqërinë franceze në përgjithësi, për revolucionin në veçanti, për kulturën perëndimore.

Në kuadrin e ngritjes së nivelit kulturor, Aliu lejoi dhe nxiti përhapjen e kulturës midis grekëve dhe shqiptarëve ortodoksë, gjë që u ishte mohuar nga turqit. Aliu dhe Janina ndihmuan në mënyrë jo të vetedijshme të vihet në jetë ideja e Rigasit mbi çështjen e gjuhës së folur, e cila së fundi arrinte të fitonte në debatin që i dha një nga fitoret më të mëdha filohelenizmit, vendimin e shtetit të ri grek për të përdorur katharevousa si gjuhë zyrtare, mbasi në pashallëkun e tij në çështjet zyrtare ishte përdorur gjuha e folur(demiotike). Meqenëse dialekti Dimiotik i greqishtes u adaptua si gjuha e oborrit të Aliut, ku forma e saj e shkruar u perfeksionua, u mbyll hendeku i madh midis elitës sunduese greke dhe publikut të gjerë dhe u shtrua rruga për të krijuar një ndërgjegjie dhe kohezioni kombëtar.

Janina shkendija që i parapriu Revolucionit Grek

Janina në kohën e Ali Pashës arriti pikën në kulmin e lavdisë. Në këtë vatër kulture u përgatit një plejadë e tërë intelektualësh që drejtuan Revolucionin Grek. Aliu e ktheu Janinën në një destinacion të mjaft intelektualëve që deshin të njihnin këtë njeri dhe të mësonin historinë e lashtë të Greqisë. Kjo e fundit ia detyron Janinës rilindjen e arsimimit. Shumë emra të përmendura në literaturën e kohës, si Villarai, Psalidha, Stefan Duka etj. kaluan nga obori i Aliut. Ai shfaqet si reformatori i parë në trevat e perandorisë që në mënyre institucionale, ktheu vëmendjen për rilindjen shpirtërore dhe civilizimin e popujve të këtyre anëve.

Ndër të parët pashallarë otomanë në mbështetje të revolucionit, i interesuar për platformen konstitucionale se si mund të drejtohej një shtet, gjithmonë një hap përpara me kërkesat për modernizimin e aparatit shtëtëror, i interesuar për të ritur cilësinë e jetës dhe të qytetarëve në rajonet ku ai sundonte, nëpërmjet forcimit të arsimit dhe të kulturës. Një tiran kurrsesi nuk do të ishte i interesuar që populli ku sundonte , të emancipohej dhe të “zgjohej “ sepse ndoshta ky “zgjim” do të përbëntë një rrezik për të. Faktet treguan se pushteti i tij prej tre dekadash , më një popullsi rreth 1, 5 milion banorë, ishte në funksion të njërzve që i besonin dhe që luteshin dhe falenderonin ne cdo letër të tyrë , për shëndet dhe pushtet.

References

1.Aravantinos S. (1895): Istoria Ali pasa tou Tepelenli, Athina

2.Bozbora, N. (2002): Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, Shtëpia Botuese Dituria, Tiranë

3.Koçi, D ( 2014). Gjenealogjia e Ali pashë Tepelenës, Sht.b. “Streha”, Tiranë

4.Kocollari, I.( 2016). Korespondencë dhe dorëshkrime të Ali Pashë Tepelenës, Onufri , Tiranë

5.Kokolakes. M( 2003). To istero ianniotiko pasaliki. Xohoros dhoikisi qe plithismos stin turkokratumeni iperio (1820-1913) Athina

6.Kotzageorgis Phokion : “Pour une definition de la culture ottomane: le cas de tourkoyanniotes”, Etudes Ballkaniques- https://www.cairn.info/revue-etudes-balkaniques-cahiers-pierrebelon-2009-1

7.Lambridhes, J. (1887). Ipiriotiki Melentima, Athina

8.Panayiotopulos V. (2007).Arqeio Ali Pasa VolA,B, Athina:Genadhio Bibliothikis tis Amerikanikis Skolis, Instituto Neolenikon

9.Vurnas, T. (2003) Ali pashë Tepelena, tiran apo politikan i talentuar?, Tiranë, “studio Gervis

Krahina e Tafil Buzit dhe e Kombit

September 2, 2025 by s p

Nga Keze Kozeta Zylo/

Jemi rritur buzë Vjosës, Mezhgoranit, Tepelenës me këngët për Tafil Buzin, me trimëritë e pashoqe të tij, me kryengritjet kundër osmanëve. Tafil Buzi qëndroi si lis i papërkulur i Kombit.

Tashmë duke vazhduar jetën buzë oqeanit Atllantik më duket sikur dallgët e lumit Vjosa janë bashkuar dhe derdhen si argjend i bardhë, si shpirti i buziotëve këtu pranë Urës së Brooklinit një nga 7 mrekullitë moderne në botë.

Me krenari kohët e fundit mësova nga Shoqata e mirënjohur “Tafil Buzi” me kryetar z. Bashkim Brahimaj dhe sekretar z. Roshi Hajdini se në Tepelenë do të vendoset shtatorja e krye kapedanit Tafil Buzi. Mirënjohje për këtë arritje të madhe, pavarësisht se duhet të ishte realizuar me kohë dhe për pak figura të tjera elitare, por siç thotë populli më mirë vonë se kurrë.

Merita iu takon liderëve të kësaj shoqate, kryesisë dhe gjithë anëtarëve që bënë aq shumë përpjekje deri në realizimin e saj.

Kur lexova se ishte miratuar m’u duk se dëgjova zërin e Tafil Buz mustaqeziut në një muzg

nju jorkez. Dhe fillova të kujtoj këngën e famshme popullore si: “Ndë Stamboll karta dërgojnë/ Se raeja po lëftojnë/ Që në Berat’ e në Vlorë/ U mbush deti me pamporë/ Një pasha me tre taborë/ Misërishtatë i korrë/ Se e dinë me kë lëftojnë/ Me Gjon Lekë Kuçin thojnë/ Gjon Lek’ e Hodo Aliu/ Mbë dorë palla ç’ju ngriu/ Tafil Buz-mustaqeziu/ Nga Gryk’ e Kuçit arriu/…

Në këto projekte madhore kombëtare shoh fytyrën e bukur dhe të vërtetë të buzjotëve që kanë lënë gjurmë të arta në histori dhe ne kemi për detyrë që këto gjurmë t’i ruajmë me fanatizëm dhe atdhetari.

Tafil Buzi shkruan historia sipas Wikipedisë se ishte një nga figurat më të njohura të kryengritjeve shqiptare kundër sundimit osman në fillim të shekullit të 19-të. I njohur si “Trimi i Vegjëlisë”, ai udhëhoqi disa kryengritje të rëndësishme në Shqipëri dhe veçanërisht në zonën e Jugut, rreth Tepelenës, ku ai ka lënë gjurmë të thella në historinë lokale dhe kombëtare.

Tafil Buzi lindi në vitin 1792 në fshatin Buz, afër Tepelenës, një zonë që asokohe ishte pjesë e Vilajetit të Janinës. Në një periudhë të trazuar të historisë shqiptare, kur shqiptarët përpiqeshin të çliroheshin nga zgjedha osmane dhe të mbroheshin nga agresionet e ndryshme të Perandorisë, Tafil Buzi u bë një udhëheqës popullor dhe një figurë qendrore në përpjekjet për rezistencë.

Ai printe si një Luan i vërtetë ndër beteja dhe ishte një udhëheqës i pashoq i rezistencave kundër Perandorisë osmane. Të luftosh një jetë 30 vjet kundër Perandorisë më të fuqishme osmane duhet të ishje një atdhetar zemërzjarr, me vizion dhe trim mbi trimat si Tafil Buzi. Ndonëse pati një harresë shtetërore Tafil Buzi ngeli në këngët epike, folklorin popullor, si një kryetrim i Vegjëlisë. Dhe tani pas 200 vjetesh do të vi përsëri në Tepelenë, tashmë jo me pallë e jatagan, por i ngritur në shtatoren e përjetësisë dhe kjo fal Shoqatës “Tafil Buzi” që po punon me atdhetari, përkushtim që në themelimin e saj. Më duhet të shtoj se kjo shoqatë ka bërë disa herë bamirësira dhe përpjekje për t’u ardhur në ndihmë shtresave në nevojë! Kjo shoqatë arriti të mbledh anëtarë që në fillimet e saj, më vonë u rrit më shumë u zgjerua dhe duke vazhduar së bashku doemos është progres.” Shoqata “Tafil Buzi” është histori suksesi.

Si gjithmonë kam patur një vemendje krejtësisht të posaçme për të dëgjuar, kur mundesha ose gjeja një shteg hyjnor për këngët dhe vallet folklorike rreth krygjeneralit Tafil Buzi.

Është e pamundur të përmend emra si kontribues për Tafil Buzin pasi ndroj se harroj dikë dhe natyrshëm nuk do ndihem mirë, por ajo që dua të përmend se Tafil Buzi jeton dhe rron në zemren e popullit, artistëve, poetëve, folklorit dhe skulptorëve. Më lejoni të përmend Librin “Tafil Buzi dhe Trebeshina”, një enciklopedi e vërtetë e shkruar nga shkrimtari i mirënjohur dhe ish kryredaktor i Gazetës “Trebeshina” Feti Zeneli ku ish atdhetari dhe kryetari inxh. Medin Duro të gjithë kontribuesit për disa vjeçarë për të sensibilizuar opinionin për figurën e ndritur të Tafil Buzit i quan “40 shenjëtorët”. Vërtetë frymëzuese!

Ai ishte udhëheqësi kryesor i kryengritjeve antiosmane në Shqipërinë e Jugut në vitet 1828-1847. A e kuptoni të dashur lexues se çdo të thotë që një djalë buzjot nuk i pagoi taksat nuk u bë skllav, mbrojti trojet e veta dhhe i dërgoi osmanet me bisht ndër shalë në Anadoll?

Detyra të mëdha na dalin përpara për edukimin e brezave me këto figura brilante të Kombit dhe do ja dalim…

Më 1834 drejtoi kryengritjen ushtarake në Berat ku mblodhi 10,000 luftëtarë ndaj populli i këndoi: “Çelua, arapi zi/ Tafili një grusht njeri/ Bashkë me Veis Vasjar/ Ikën e zunë Besanë. Duan të marrin kalanë”.

Tafil Buzi me trimëritë e pashoqe si një udhëheqës popullor të kujton poeten e famshme amerikane Maya Angelou e cila thotë se: “I think a hero is any person really intent on making this a better place for all people që përkthehet: “Mendoj se një hero është çdo person që vërtete është i vendosur për ta bërë një vend më të mirë për të gjithë njerëzit.” —

Perandoria osmane e donte me çdo kusht të vdekur sidomos kur Gjenerali organizoi kuvendin e Picarit më 1847 i cili kërkonte shtetin autonom. Ai arriti të kishte vëmendjen e Konsullit francez në Janinë, per shkak te autonomisë së Shqipërisë që donte të realizonte. Dhe kënga vazhdon: “Vanë more shokë,vane/ Gjithë ata burrat e parë/ Celua me Veiz Vasjar/ Me Tafil Buzin me pallë/ Bashkë me Gjolekë lap’në/ Tashti duhen, po ku janë? Arbërinë shkretë e lanë!…

Historia shqiptare është e magjishme e dhimbshme, e shndritshme, është si Dielli dhe Hëna, ngase larmia shumëngjyrëshe e tregimeve, historive, kostumeve, traditat shekullore ndezin edhe netët duke ndriçuar fort saqë disa fjolla dritëzash refelektojne dhe në sipërfaqen e mëndafshtë të Oqeanit Atllantik ku jetoj.

Shoqata “Tafil Buzi” po e mban lart emrin e Kryegjeneralit të Kombit, ai është kthyer në një legjendë dhe doemos pa legjenda nuk ka heronj. Kjo shoqatë po lufton dhe punon dhe me penë duke botuar gazetën “Trebeshina” e cila është bërë një tribunë e mendimit të lirë tepelenas dhe mbarëkombëtare. Ndoshta mund të mos takohesh kurrë me këta krijues të nderuar gjatë jetës tënde, por shkrimet, gazetat, librat që kanë lënë bëhen miq pakuptuar me të gjithë lexuesit e tyre.

Kjo gazetë shkruan dhe tregon herë pas here si uji i kthjellët i bjeshkëve historinë e Tafil Buzit i cili që nga Tanzimati e tutje/ I mbeti palla mbi supe!

Ja për këto histori kombëtare u krijua Shoqata “Tafil Buzi” e cila është bërë frymëzim, krenari duke e mbajtur lart emrin e kryeheroit të Tafil Buzi i cili vuloste Kuvende burrash të Kombit dhe këtë Hero ndër 100 Heronjtë e Kombit do ta shohim të përjetësuar në Tepelenën tonë historike.

Autorja e shkrimit mban titullin e lartë: Kalorës i Urdhrit të Flamurit nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Medaljen e Meritës Presidenciale dhënë nga Presidentja e Kosovës Vjosa Osmani. Është publiciste, shkrimtare, autore e tetë librave, mësuese dhe bashkëthemeluese e Shkollave Shqipe “Alba Life” në New York, Ambasador i Kombit, Gruaja e Vitit 2022, NY dhënë nga Motrat “Qiriazi”.

SHQIPTARËT NË TURQI: 1877-1967, Preokupim dhe obligim i Institucioneve shqiptare

September 2, 2025 by s p

FETI MEHDIU/

Prania e shqiptarëve në Anadoll-Turqi, zë fill nga gjysma e shekullit XV, kur Mehmet Fatihu NGADHNJIMTARI – ngadhënjeu kundër Bizanti dhe mori Stambollin, në të cilën fitore mori pjesë edhe një komandant shqiptar nga Kosova _ Zaganoz pasha. *) Nga ajo kohë deri në vitin 1807, është faza e parë e pranisë së shqiptarët në Anadoll, dhe jo vetëm.*) Gjatë asaj kohe kanë ushtruar funksione të rëndësishme dhe kanë themeluar institucione, kanë ndërtuar objekte e kanë themeluar qytete që i kemi edhe sot. Për atë periudhë dhe motivet e praninë e tyre atje, nuk do të ndalemi më gjerësisht këtu.*)

Me vitin 1807 vazhdon faza e dytë e pranisë së shqiptarëve në Turqi, por këtu do të trajtohet vetëm periudha nga dhjetori i vitit 1877* deri në vitin 1918.*) kur shqiptarët në Turqi gjetën strehim, si POPULL I DËBUAR- I PËRZËNË nga vatrat e tyre stërgjyshore.*)

U përqendrova në periudhën 1877-1917., sepse kjo periudhë ngërthen çështjen shqiptare nën sundimin e sulltanatit Osman. Pas vitit 1918, kjo çështje i përket Mbretërisë SKS, RSFJ dhe Republikës së Turqisë. Këtë periodizim e kushtëzojnë rrethana dhe motive të ndryshme pse shqiptarët sot janë në Turqi, disa milion. Dhe Kjo çështje nuk është trajtuar si e meriton.

Duke u mbështet në veprën RUMELI`DEN TÜRK GÖÇLERI, të autorit turk në dy vëllime do të sjelli disa raporte telegrafike nga dhjetori i vitit 1877 kur fillon dëbimi i shqiptarëve nga sanxhaku i Nishit.

Telegramet në vazhdim janë këmbyer ndërmjet Komandantit të Nishit, gjeneral-kolonel Halil Pashës, guvernatorit të Nishit Reshid Pashës dhe Komandantit të përgjithshëm të Rumelisë – Sulejman pashës.

Disa fragmente nga telegramet:

Nr. 113

Nish, 16 dhjetor, 1877.

“Ora tetë…Dje rreth njëqind shtëpi u zhvendosën drejt Leskovcit…….një pjesë e tyre u vendosën në dyqane e nëpër medrese… për shkak se nuk kishte mjaftueshëm shtëpi për strehim…”

Nr. 115

20 dhjetor, 1877, “ me mjetet që kishin në dispozicion, me tërë pasurinë … janë shpërndar, kanë ikur të hutuar, pa e ditur se çfarë të bëjnë…..rrugët për Prokuple dhe Leskovc janë bllokuar, prandaj qerret që ishin nisur sot, janë kthyer prap.”;

Nr, 116

22 dhjetor, 1877, “… është urdhëruar që popullsia islame e Nishit të largohet prej këtu… popullsia myslimane hezitojnë të shpërngulen dhe në një telegram të ardhur në emër të popullsisë së Nishit, ankohen për gjendjen e zyrtarëve dhe njerëzve me ndikim…”

Nr. 117

22, dhjetor, 1877 ,, Disa fshatra të vilajetit të Kosovës janë zaptuar nga serbët, administrata e Leskovcit ka kaluar në Vranjë. Disa familje kanë ngarkuar qerret dhe kanë ikur… në Kumanova është përhapur panik dhe ka filluar përgatitja për mbrojtje, por nuk ka armë dhe municion.”

Kjo gjendje, që na rikujton vitet 1997-1999, kur dëboheshin shqiptarët nga Kosova, kërkon nga studiuesit e Historisë, filologjisë, diplomacisë, ekonomisë, etj., që zhvillimet e proceseve të tilla t`i emërtojnë me saktësi dhe qartësi duke bërë dallimin SHPËRNGULJE dhe DËBIM.

Derisa nga shekulli XV deri në fund të shekullit XVIII, shqiptarët në Turqi mund të trajtohen si emigrant, muhaxhirë etj., nga fillimi i shekullit XIX, shqiptarët në Turqi kanë gjetë strehim si POPULL I DËBUAR, POPULL I PËRZËN nga vatrat e veta stërgjyshore me qëllim të realizimit të projektit: “për shfarosjen dhe dëbimin e popullatës joserbe”*)

Me këto veprime të dhunshme e mizore Serbija gjatë shekullit XIX, e katërfishoi territorin fizik.

Për këtë dhunë sistematike e reprezalje të intensitetit të lartë, kundër shqiptarëve, me qëllim të spastrimit të territoreve të marra nga sulltanati Osman, flasin burime të ndryshme historike në gjuhën turke, frenge e në gjuhën shqipe, të cilat kam pasë mundësi t`i shfrytëzoj për këtë kontribut modest.*) ( Shimshiri, Karpati, Gjidara, Uka, Gjoshi, Mehmeti, etj… )

Janë botuar libra të veçanta*) e studime sporadike*) në mbështetje të literaturës, apo dokumenteve arkivora të vjelura në arkiva, të dorës dytë*), që gjithsesi vlejnë, por pjesa dërmuese FLASIN PËR SHPËRNGULJE, MIGRIME…zhvendosje-vendosje, etj., të shqiptarëve në Turqi pa dallim, prej shekullit XV e deri në shekullin XX., që si rezultat ka mohimin apo relativizmin e DËBIMIT të shqiptarëve gjatë dy shekujve të kaluar.

Tani më janë krijuar kushtet, si nga aspekti profesional ashtu edhe këndvështrimi material, çështja e shqiptarëve në Turqi të merret në shqyrtim duke shfrytëzuar dokumente të dorës parë që ruhen në Arkivat e Kryeministrisë në Stamboll e në Ankara dhe t`i afrohen opinionit shkencorë sipas standardeve më të reja e të besueshme, të pajisura me faksimile. Vetëm kështu mund të formohet një pasqyrë e qartë se PREJ CILIT VEND U DËBAN SHQIPTARËT dhe NË CILIN VEND janë strehuar dhe jetojnë sot në Turqi.

Një pasqyrim të tillë sot kemi për TË DËBUARIT NGA NISHI 1877-1896, e që KANË GJET STREHIM NË Tetovë, Gostivarë, Kërçovë e gjetiu. Numri i tyre dhe në cilat lagje të qytetit e në cilat fshatra u vendosën, si në Shemshovë, Përshevc, Poroj, Xhepçishtë, Reçicë, Nepërshten, Sedllarcë, etj.

Disa të dhëna statistikore sipas autorëve: Bilal Shimshir dhe Kemal Karpat, mund të ndihmojnë studiuesit e fushave përkatëse të thellojnë njohurit e tyre për këtë periudhë.

Sipas autorit Bilal N.SHIMSHIR, në vitin 1877:

Nishi kishte 283.000 bullgar*) dhe 148.000 jo-bullgar*) = 430.900.

Shkupi kishte 99.850 bullgar dhe 206.850 jo bullgar = 306.790

Manastiri kishte 167.350 bullgar dhe 297.550 jo bullgar = 454.900

Sipas autorëve KEMAL KARPAT dhe FIKRET KARÇIQ, në vitin 1911:

Kosova kishte 959.175 musliman *92.541 grekë*531.000 bulgarë*3287 hebrenj*16.493 të tjerë.

Manastiri kishte :181.980 musliman*149.785 grekë*199.938 bulgar*5.454 hebrenj*1715 të tjerë.

Sot më lehtë se kurrë më parë mund të shfrytëzohen arkivat valide të sulltanatit Osman që presin hulumtuesit shqiptarë në Stamboll, në Ankara e gjetiu.

Janë përpiluar dokumente, konventa, marrëveshje – madje edhe të panënshkruara – për të zbatuar DËBIMIN e shqiptarëve dhe jo vetëm këta, nga hapësira e Ballkanit. Të gjitha këto duhet rishqyrtuar dhe të vlerësohet validiteti i tyre nga këndvështrimi juridik, historik, diplomatik, politik, strategjik, ekonomik, etj.

Këtu duhet vënë theksin ç`është PREOKUPIMI DHE OBLIGIMI I INSTITUCIONEVE SHQIPTARE

1-Preokupimi i hulumtuesve… studiues të fushave të ndryshme t`i emërtojnë me emrin e vërtetë – saktësisht dhe qëndrueshëm shkencërisht: Popullsia e dëbuar nga Sanxhaku i Nishit a ishte turke dhe bullgare?, siç thuhet te autori Shimshir; u shpërngulën apo u dëbuan?; në Kosovë ishte luftë apo konfliktë? ; u vendosën në Turqi apo u strehuan në Turqi dhe ku janë sot? Çfarë ishte qëllimi i DËBIMIT TË SHQIPTARËVE NGA TORJET STËRGJYSHORE dhe çfarë pasojash kishte për shqiptarët NË TURQI? Po ashtu të dallojë dhe të periodizojë format dhe metodat e DËBIMIT: Dëbimi me pushkë e zjarr dhe dëbimi me Pendë e projekte të ndryshme, si reforma agrare, aksioni i mbledhjes së “tepricës”, aksioni mbledhjes së armëve, etj.(1877-1917; 1918-1941; 1945-1966; 1990-1999).

2 – Obligimi i qarqve shtetërore …të vlerësojnë veprimet e tyre, të deritashme, angazhimin konkret dhe të marrin masa që shqiptarët në Turqi të ndihen dhe të frymojnë si shqiptarë, të mbajnë lidhjen e gjuhës e të gjakut me të parët e tyre, me vendin prej nga janë dëbuar. Të afrojnë mundësitë që shqiptarët që jetojnë në Turqi ta ndihmojnë vendlindjen e prindërve, gjyshërve e stërgjyshërve të tyre.

SEMINARI NDËRKOMBËTAR… është njëra nga format e realizimit të këtyre qëllimeve, që tani më është dëshmuar si institucion i cili e luan këtë rol me sukses.

Feti Mehdiu, Prishtinë, 044 897 439, fetimehdiu44@gmail.com

Prishtinë, 22. Gusht, 2025

Nga tryeza: Shqiptarët në Lindjen e Mesme – Seminari… 43, Prishtinë, 22 gusht, 2025

****

ZHVILLIMET ARSIMORE NDËR SHQIPTARËT NË SERBI E JUGOSLLAVI NË VITET 1913-1941

September 2, 2025 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Shqiptarët kishin mundur ta fitonin të drejtën e hapjes së shkollave në gjuhën amtare me kryengritjen e përgjithshme të vitit 1912, por krahasuar me shkollat serbe, ato ishin në numër më të vogël. Në këtë periudhë, në Kosovë kishte 51 shkolla fillore serbe, me 83 mësues gjithsej, disa kolegje dhe një shkollë normale fetare, ndërkohë që kishte vetëm pak shkolla fillore shqipe, që ishin hapur dy-tre vitet e fundit.

Serbët dhe malazezët mbajtën qëndrim edhe më të ashpër se turqit në lidhje me shkollat shqipe dhe i mbyllën të gjitha ato, duke hapur në vend të tyre shkolla fillore dhe të mesme në gjuhën serbe. Gjithashtu, autoritetet serbe dhe malazeze ndaluan çdo veprimtari arsimore në shqip që mund të zhvillohej në objektet e kultit, si dhe ushtruan kontrolle të rrepta mbi shoqëritë kulturore dhe sportive, për t’i penguar ato në zhvillimin e veprimtarive arsimore në shqip. Sidoqoftë, në këtë periudhë të shkurtër kohe, 1913-1915, funksionuan disa shkolla fetare, të cilat i zhvilluan mësimet në shqip dhe feja ndër shqiptarët u kthye në mjet të rëndësishëm për ruajtjen e identitetit kombëtar.

Pas përfundimit të luftës dhe përfshirjes së territoreve shqiptare nën Mbretërinë SKS, autoritetet e Beogradit mbyllën të gjitha shkollat shqipe, të cilat ishin hapur në kohën e pushtimit austro-hungarez të Kosovës (Demjaha, Peci, 2016:21). Për mbylljen e tyre qenë angazhuar ushtria, xhandarmëria dhe sidomos të ashtuquajturat “çeta fluturuese” çetnike, të specializuara për krime mbi shqiptarët e pambrojtur (Gjoshi, 2015:15). Të parat u mbyllën shkollat laike shqipe dhe pas tyre ato fetare. Shkollat e komunitetit katolik të Gjakovës dhe të Pejës u mbyllën deri në vitin 1923 (AMPJ, 1930, D. 194, fl. 47). U mbyllën gjithashtu shkollat në Prishtinë, Pejë, Ferizaj, Gjakovë, Mitrovicë, Vushtri, Istog, Zym, Bec, Bordosan, Brovinë, Gllogjan, Irzniq, Junik, Ponoshvec, Cermjan, Zhub, Rakosh, Baran, Zllakuçan, Strellc, Budisalc(AMPJ, V.1930, D. 194, fl. 46). Pas mbylljes së shkollave, u kërkuan me urgjencë listat e mësuesve shqiptarë që kishin dhënë mësim në ato shkolla. Lidhur me këtë, në një qarkore të xhandarmërisë serbe, e cila qarkullonte nëpër Kosovë, thuhej: “Duhet të likuidohen të gjithë ata mësues që kishin mbetur në Kosovë, si dhe nxënësit e tyre, të cilët po i përhapin me të madhe idetë kombëtare” (AMPJ, V.1930, D. 194, fl. 47). Dhuna dhe tortura të rënda u praktikuan në Gjakovë, Pejë, Mitrovicë, Prizren etj. Mësuesi i Pejës Zef Maroviç nga Bergoderica (Zarë), ishte rrahur prej xhandarëve serbë në vitin 1919, afër katundit Rakosh, në sy të familjes së tij(AMPJ, 1930, D. 194, fl. 47).

Serbia dhe më vonë MSKS (Jugosllavia) i njohu shqiptarët vetëm si minoritet fetar. Trajtimi i shqiptarëve si minoritet fetar kishte si synim sllavizimin e shpejtë të tyre (Once upon a time… we lived together, 2014:76). Serbët mendonin se ishte veçanërisht e padëshirueshme që shqiptarët të merrnin arsim në gjuhën shqipe, duke pasur frikë se lidhjet gjuhësore do të ushqenin nacionalizmin shqiptar. Në vend të kësaj, institucionet e vetme arsimore të autorizuara nga regjimi serb ishin shkollat fetare, si islamike ashtu edhe ato katolike. Padyshim, autoritetet serbe ishin të etura për të theksuar më shumë përkatësinë fetare sesa etnike të shqiptarëve. Duke i trajtuar shqiptarët si kategori fetare, Jugosllavia e kishte më të lehtë të anashkalonte të drejtat që lidhen me minoritetet kombëtare (si shkolla në gjuhën amtare, përfaqësimi politik, autonomia kulturore), sepse të drejtat e minoriteteve fetare trajtoheshin më ngushtë dhe shpesh reduktoheshin në lirinë e fesë.

Serbët kishin menduar se asimilimi i katolikëve do të ishte më i lehtë. Fillimisht do t’i kalonin me dhunë në ortodoksë dhe kur kishin dështuar, ua kishin afruar sllavizmin përmes klerikëve katolikë sllavë (kroatë dhe sllovenë), të cilët do të ishin dhe mësues në shkollat katolike, por kishte hasur në pengesa. Duke mos i kundërshtuar hapur shkollat katolike në gjuhën serbo-kroate për shqiptarët, Selia e Shenjtë ishte angazhuar që në trojet shqiptare në Jugosllavi të kishte shkolla katolike dygjuhëshe, në mënyrë që çdo grup etnik, shqiptarët dhe sllavët, ta kishin shkollimin në gjuhën e tyre.

Shqiptarët myslimanë në Kosovë, Maqedoni dhe Mal të Zi u përfshinë në politika të asimilimit përmes shkollave fetare (medreseve) dhe bashkësive islame të kontrolluara nga shteti, me shpresën se do të ndiheshin më pranë myslimanëve boshnjakë apo turq, dhe jo si një komb më vete. Për ta bërë më të lehtë mësimin në shkollat fetare në gjuhën serbe, erdhën si mësues klerikë myslimanë nga Bosnja, me shpresën se afërsia fetare do të ndikonte në mësimin e gjuhës sllave dhe dobësimin e identitetit kombëtar. Myslimanët boshnjakë gëzonin një trajtim më të favorshëm, pasi ishin të lidhur më ngushtë me identitetin sllav. Shqiptarët, përkundër fesë së përbashkët me boshnjakët, nuk u konsideruan “myslimanë të afërt”, por si “turq të mbetur”, që në sytë e nacionalizmit serb ishin të huaj dhe të dyshimtë. Kjo politikë e Jugosllavisë ishte në thelb një strategji për të zhbërë identitetin shqiptar, për ta bërë të padukshëm dhe për ta penguar konsolidimin e një autonomie kulturore të shqiptarëve përmes ndarjes së komponentit fetar nga ai kombëtar.

Shqiptarët i bojkotuan në masë shkollat serbe me mësues boshnjakë, duke zgjedhur më mirë analfabetizmin masiv, sesa të përfshiheshin në mekanizmat shkombëtarizues të pushtuesit. Në këto kushte, numri i nxënësve shqiptarë të regjistruar në shkollat serbe ishte simbolik; djemtë përbënin 6,5%, ndërsa vajzat shqiptare 0,5% të nxënësve (Obradoviq, 1981:6).

Shqiptarët myslimanë i vazhduan shkollat fetare në gjuhën turke, duke zgjedhur të keqen më të vogël. Në të gjithë qytetet e Kosovës fillimisht kishte 19 shkolla turke me 91 klasa dhe 126 shkolla fetare me 203 klasa në fshatra, ku jepnin mësim 208 mësues shqiptarë ose turq. Më vonë u vendos gjuha serbe si gjuhë mësimi, ku vetëm 6 orë në javë jepeshin mësim turqisht, shto dhe 4 orë turqisht mësime feje, derisa në vitin 1933 turqishtja u hoq dhe u përdor vetëm në shkollat e Shkupit (në qytet) (MPJ, 1933, 214: 39). Ndikimi turk vazhdoi gjatë gjithë periudhës ndërmjet luftërave botërore (1918-1941) në medresetë e mëdha të ngritura në Shkup.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve shtetërore për të krijuar qytetarë besnikë myslimanë në Kosovë dhe Maqedoni, duke ngulitur një vetëdije fetare të çalbanizuar, është e vështirë të pretendohet se feja ishte përbërësi kryesor i identitetit të shqiptarëve të Jugosllavisë. Pavarësisht praktikave të tyre të përditshme fetare dhe nostalgjisë së disa prej tyre për Perandorinë Osmane, shqiptarët në Jugosllavi, midis dy luftërave botërore, dalloheshin qartë nga fqinjët e tyre sllavë kryesisht në bazë të gjuhës dhe etnisë. Sa i përket përfaqësimit politik, ata mbështetën kryesisht Lidhjen Islamike për Mbrojtjen e Drejtësisë, e njohur si Xhemijet. Pas ndalimit të Xhemijetit në vitin 1925, partia tjetër myslimane në Jugosllavi, Organizata Myslimane Jugosllave (YMO) (Jugoslovenska Muslimanska Organizacija) me qendrën e saj në Sarajevë, dështoi të fitonte mbështetje midis myslimanëve në Kosovë dhe Maqedoni. Vetëm ky incident mund të merret si një tregues i qartë i mungesës së ndjenjave të një identiteti të përbashkët të bazuar në lidhje të përbashkëta fetare midis myslimanëve sllavë dhe jo-sllavë në Jugosllavi(Babuba 2004, 298).

Sidoqoftë, duke shfrytëzuar edhe traditën e krijuar në periudhën osmane, rol në arsimim mori medreseja turke Meddah, që supozohet se ishte themeluar që në shek. XV dhe kishte vazhduar deri në Luftën e Parë Botërore. Pas luftës, në vitin 1923 u rihap nga Ataullah Kurtish dhe vazhdoi veprimtarinë e saj të mësimit fetar në gjuhën turke deri në Luftën e Dytë Botërore. Kjo medrese e ruajti tradicionalizmin e arsimit klasik islam në gjuhën turke, duke ofruar lëndë si Kuran, Hadith, Fikh dhe Tefsir. Meqenëse në mësimdhënien e medresesë “Meddah” propagandoheshin idetë nacionaliste turke, shteti jugosllav mori masa për të zvogëluar ndikimin e saj, duke hapur një medrese tjetër në rangun e shkollës së mesme. Në vitin 1924, pas formimit të Medresesë Meddah, shteti jugosllav ndërmori hapin për të krijuar Medresenë “Krajl Aleksandër” në Shkup. Ky institucion kishte për qëllim të ofronte arsimin fetar për myslimanët, por në një mënyrë që shërbente për forcimin e ndikimit të Jugosllavisë mbi jetën fetare të popullsisë myslimane. Medreseja financohej nga shteti dhe përdorte serbokroatishten si gjuhën e mësimit, një përpjekje e qartë për të kontrolluar dhe orientuar mendimin fetar mysliman në përputhje me politikat shtetërore. Për shkak të ndikimit të drejtpërdrejtë të shtetit dhe angazhimit të mësuesve të huaj, shumica e popullsisë myslimane e refuzoi këtë medrese. Ata e panë atë si një instrument të politikave jugosllave dhe jo një mundësi për zhvillim fetar autentik. Kjo medrese përbënte një shembull të përdorimit të arsimit fetar për qëllime të kontrollit politik dhe ideologjik nga ana e shtetit.

Konkurenca midis nacionalizmit serb dhe atij turk bëri që në vitin 1936, me mbështetjen e Turqisë, të rihapet Medreseja “Isa Beu”, e cila vepronte gjoja “në përshtatje me traditat dhe kulturën e komunitetit”. Të tri këto medrese ishin institucione që nuk kishin të bënin me shqiptarët dhe interesat e tyre. Medresetë “Meddah” dhe “Isa Beu” synonin të edukonin “myslimanin e mirë, me identitet vetëm mysliman dhe të pa vetëdije kombëtare shqiptare”, kurse medreseja “Krajl Aleksandër” synonte të edukonte myslimanin e mirë jugosllav, sigurisht të pa vetëdije kombëtare shqiptare. Në përgjithësi shqiptarët i shpërfillën ato, pasi nga radhët e studentëve të këtyre medreseve, me ndihmën e Konsullatës shqiptare të Shkupit, u formuan veprimtarë të shquar të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare që luftonin për bashkimin e trojeve të mbetura në Jugosllavi me shtetin amë.

Në vendbanimet shqiptare u zhvillua edhe arsimi ilegal në gjuhën shqipe. Shkolla ilegale shqipe u krijuan në Maqedoni, Kosovë dhe në Mal të Zi dhe ato, të paktën pjesërisht, u financuan nga Shqipëria(Boskovska, 2009:222).

Në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar, situata ndryshoi për mirë në favor të arsimit shqip. Pas shqyrtimit të disa promemorieve shqiptare në Lidhjen e Kombeve, regjimi i Beogradit u detyrua të lejonte shkolla fetare në gjuhën shqipe. Midis viteve 1931-1934 u ishte dhënë leje 451 mejtepeve të reja në Banatin e Vardarit. Beogradi e kishte kuptuar se po të lejonte hapjen e mejtepeve të reja (ku shqiptarët mund të studionin në gjuhën shqipe), do të fitonte argumente për kundërshtimin e kërkesës shqiptare për arsim në gjuhën shqipe në shkollat shtetërore(Gulyás, 2014:228).

Qeveria shqiptare i kishte ndjekur me vëmendje zhvillimet në trevat shqiptare të mbetura jashtë kufijve, ku fqinjtë agresorë po zbatonin politika antishqiptare, duke ua mohuar shqiptarëve çdo të drejtë kombëtare, përfshirë dhe të drejtën e shkollimit. Shqipëria bëri sa mundi për shkollimin e djemëve kosovarë, përfshirë ata që vazhdonin shkollën në Jugosllavi. Ministri i Punëve të Jashtme, Eqrem Libohova, i drejtohet me një shkresë Kryeministrit ku i shkruan: “Ndihmat i shpërndava unë gjer në muajin qershor. 36.000 dinarë për nxënësit e gjimnazit të Shkupit dhe të tjera ndihma ju lanë Ministrit Tahir Shtylla dhe Sekretarit të Parë të Legatës tonë në Belgrad Sofo Çomora”(MPJ, 1939, D. 125, fl. 55).

Shtrohet pyetja: ku mësuan të lexojnë dhe të shkruajnë shqip fëmijët shqiptarë? Shteti serb nuk ishte në gjendje të eleminonte të ashtuquajturat shkolla turke në vitet 1920. Ndërtimi i shkollave të reja mund të ndalohej, por nuk mund të mbylleshin të vjetrat. Por shumica dërmuese e imamëve që jepnin mësime në sibiyan-mekhbet nuk e flisnin serbishten, kështu që arsimi ishte zhvilluar detyrimisht në shqip. Kjo është arsyeja pse në vitet ’20, Beogradi e konsideroi të pafavorshme funksionimin e këtyre shkollave(Gulyás, 2015:228).

Shkollat fetare, të toleruara nga regjimi pas viteve ’30, shërbyen si vende të mësimit dhe shpërndarjes së kulturës shqipe. Priftërinjtë katolikë dhe imamët myslimanë si mësues të fesë komunikonin me nxënësit në shqip. Kjo kishte nxitur nevojën që këta njerëz të mbaheshin nën kontrollin shtetëror serb”. Por, pavarësisht nga përpjekjet e autoriteteve jugosllave, shkollat fetare shqipe, si myslimane dhe ato katolike, u kthyen në qendra arsimore ilegale dhe u përdorën si qendra propagande për të artikuluar dhe përhapur ide nacionaliste shqiptare.

Shqipëria dhe Kosova – diplomacia e një kombi me dy shtete dhe një diasporë të përbashkët

September 1, 2025 by s p

Nga Dr.Davida Marku/

Historia e shqiptarëve është një udhëtim i gjatë drejt lirisë, dinjitetit dhe bashkimit shpirtëror. Sot, Shqipëria dhe Kosova përfaqësojnë dy shtete të pavarura, por të lidhura ngushtë nga një gjuhë, një kulturë dhe një identitet kombëtar i pandashëm. Diplomacia mes tyre nuk është thjesht një marrëdhënie shtetesh fqinjë, por shprehja e gjallë e një kombi që jeton në dy shtete, por frymon me një zemër.

Dy shtete, një mision kombëtar

Shqipëria dhe Kosova kanë kaluar nëpër sfida të mëdha historike, por sot qëndrojnë krah për krah, duke ndërtuar marrëdhënie të reja në bazë të respektit dhe interesit kombëtar. Marrëveshjet e bashkëpunimit, mbështetja reciproke në organizata ndërkombëtare dhe synimi për integrim të përbashkët në Bashkimin Evropian janë dëshmi se diplomacia shqiptare është e orientuar drejt një qëllimi madhor: forcimit të kombit në të gjitha dimensionet e tij.

Diplomacia e përbashkët – zëri i unitetit

Diplomacia nuk është vetëm instrument politik, por edhe një formë moderne e atdhedashurisë. Kur Shqipëria dhe Kosova flasin me një zë, ato tregojnë se fuqia e kombit shqiptar shumëfishohet. Në tryezat ndërkombëtare, uniteti mes dy shteteve shqiptare është garanci për mbrojtjen e interesave kombëtare, për paqen rajonale dhe për forcimin e identitetit tonë në botë.

Diaspora – pasuria e tretë e kombit

Në këtë mozaik diplomatik, diaspora shqiptare është ura që lidh Tiranën dhe Prishtinën me botën. Miliona shqiptarë që jetojnë në Evropë, SHBA dhe kudo nëpër botë, përfaqësojnë një forcë të jashtëzakonshme politike, ekonomike dhe kulturore. Ata kanë qenë gjithmonë promotorë të çështjes shqiptare nga pavarësia e Shqipërisë në vitin 1912, te pavarësia e Kosovës në vitin 2008.

Diaspora nuk është thjesht kujtesë e së kaluarës, por një aktor i gjallë i së tashmes dhe i së ardhmes. Ajo është diplomacia jonë e heshtur, por gjithnjë e pranishme, që përçon vlera, ndërton ura miqësie dhe fuqizon kombin.

Një horizont i përbashkët

Shqipëria dhe Kosova, së bashku me diasporën, përbëjnë një trekëndësh të artë të kombit shqiptar. Ky trekëndësh mund të sigurojë zhvillim, stabilitet dhe prestigj ndërkombëtar, nëse është i bazuar mbi unitet, vizion dhe përkushtim.

E ardhmja jonë është më e ndritur kur kujtojmë se jemi një komb me dy shtete dhe me një diasporë të përbashkët që na mban gjithmonë të lidhur me botën.

Diplomacia shqiptare është sot më shumë se një politikë: ajo është pasqyrë e një ideali të përbashkët, e një dashurie të përhershme për atdheun dhe e një misioni që tejkalon kufijtë shtetërorë.