s p – Page 20 – Dielli

SHOQATA “SKËNDERBEJ USA” NGRE SIPARIN E FESTAVE TË NËNTORIT

November 25, 2025 by s p

Veri Talushllari/

Shoqata SKËNDERBEJ USA në NY-NJ në festë. Restorant PINE në Bronxdale Avenue në Bronx, Nju Jork, mbushet me zërat dhe kënaqsinë e takimit të shokëve e miqve të vjetër, kolegë në vitet kur shërbenim në radhët e Ushtrisë Shqiptare, familjarëve dhe miqve tanë. E kënaqsia e gëzimi shtohet kur sheh të rinj e të reja që u bashkohen prindërve dhe të njohurve të tyre tashmë të moshuar për ta bërë festën më të bukur, më të gëzueshme. Nën tingujt e muzikës dhe zërit të DJ dhe këngëtarit të mirënjohur në të gjitha trevat ku flitet shqip, Argjend Lloga, festa fillon me Himnet “Rreth Flamurit të Përbashkuar” dhe “The Star-Spanglet Banner”, që rreth 100 të pranishëm i këndojnë me dorën në zemër.

Zj. Dirka Xhakolli uron mirëseardhjen dhe Presidenti i Shoqatës Gëzim Shentolli flet për 28 Nëntorin, atë ditë të shënuar kur Skënderbeu, Heroi ynë Kombëtar por edhe heroi i anëtarëve të Shoqatës sonë, që si nxënës dhe studentë ushtarakë kemi studjuar në shkollat me emrin e tij, – – arsyeja pse Shoqata jonë mban emrin e tij të ndritur- flet për Nëntorin 1912 kur Plaku i mënçur, Ismail Qemal Vlora e deklaroi Shqipërinë të Lirë dhe të Mosvarme nga sundimi gati 500 vjeçar otoman, evokon Nëntorin 1944 kur shqiptarët si pjesë e Koalicionit Antifashist me Anglo-Sovjeto-Amerikanët, me armët e bijve e bijave më të mirë, çliruan Atdheun nga nazifashistët, dhe 28 Nëntorin 1955 kur lindi Heroi Legjendar Adem Jashari. Flet edhe për 4 Dhjetorin 1912, Ditën e Ushtrisë Shqiptare, rrugën e saj në këto 113 vite dhe pak më gjatë për sfidat e saj në ditët tona si pjesë e Aleancës së Atlantikut (NATO), dhe disa lajme të mira për një buxhet në rritje për modernizimin e armëve e shërbimeve si dhe për fuqizimin e industrisë ushtarake.

Nga Filadelfia, nga Forumi Ushtarak, pjesë e Shoqatës Atdhetare “Bijtë e Shqipes”, Kryetari, Niko Salavaçi sjell përshëndetjetjet e kolegëve dhe shokëve tane dhe vë në pah veprimtaritë e përbashkëta që kemi bërë dhe rëndësinë e tyre. Një moment emocional u krijua kur Kryetari i Organizatës së Veteranëve të UÇKsë për ShBA dhe Kanadanë, Astrit Huskaj solli përshëndetjet e Hashim Thaçit dhe shokëve të tij që padrejtësisht mbahen në Hagë dhe i dha Shoqatës SKËNDERBEJ USA në NY-NJ një Çertifikatë Mirënjohje nga OVL e UÇKsë në Prishtinë nënshkruar nga Kryetari Hysni Gucati.

Më pas për rreth 4 orë salla u mbush me tingujt e këngëve e valleve shqiptare, nga Veriu në Jug, dhe të pranishmit kënduan e vallzuan, ju gëzuan menysë së pasur, u çmallën me njëri tjetrin, dikush tregoi për udhëtimin në dheun mëmë, dikush për të rejat nga takimi vitin e shkuar, një i tretë, i ardhur vetëm pak kohë më parë në ShBA interesohet për punë për vete apo për fëmijë, aty më tej dëgjon biseda për shëndetin, e patjetër fotokujtime, etj. Po bie mbrëmja dhe pas një fotoje të përbashkët i urojmë njëri tjetrit ” Gëzuar festat!” dhe “Mirë u takofshim në gëzime të tjeta”.

Deklarata e Pavarësisë së Elbasanit – një gur themeli i lirisë kombëtare

November 25, 2025 by s p

Me rastin e festave, eksluzivisht për gazetën “Dielli”.

Nga Hektor Çiftja, Universiteti “A.Xhuvani”, Elbasan

Në vend të hyrjes

Një Deklaratë:

Deklarata që të mahnit me bukurinë gjuhësore, me angazhimin patriotik, me vizionin për lirinë dhe retorikën klasike. Lartësitë e gjuhës amtare shkrihen me frymëzimin politik, shtetformues dhe atdhetar.

“Elbasan, 12 Vjeshta e Trete 1328-1912

Na gjindja e Elbasanit, pa ndonji shtrëngim të jashtëm ose të brendshëm, por nga dëshiri ynë i lirë, bashkë me gjithë qytetarët e Shqipnisë po i bajmë të ditur gjithë botës së qytetërueme se sot shpallim mevetësinë tonë nga mbretnia Otomane, tue u numurue si një komb i lirë i cili me ndihmën e të madhit Zot, mbrojtësit të të gjithë kombeve të Europës, shprehemi se do të qeverisim me nder, drejtsi dhe nji paansi të plotë, pa vënë re ndryshim feje apo dogme.

Çdo shqiptar ose i huej do të mund të rrojë lirisht, duke gëzuar të gjitha të drejtat njerëzore.

Edhe na kemi nërmend të rrojmë vllazënisht edhe me qeveritë fqinjëse, pa dashur t’u bajmë as të paktin dam, por duke ju lutun të na ndihmojnë në vetqeverimin tonë edhe rrëzimin e qeverisë Ottomane.

Rroftë Shqipnia e lirë!

Kështu e baftë Zoti!”

Deklarata e pavarësisë së Elbasanit e vitit 1912 përbën një dokument të jashtëzakonshëm që mahnit me bukurinë gjuhësore, me angazhimin patriotik, me vizionin për lirinë dhe retorikën klasike . Ky tekst i shkurtër, i quajtur me të drejtë “Karta e Lirisë e Elbasanit” , ngërthen lartësinë e gjuhës amtare të asaj kohe të shkrirë me frymëzimin shtetformues dhe atdhetar. Për brezat e sotëm, sidomos shqiptarët në diasporë, kjo deklaratë lokale, e firmosur në Elbasan tri ditë para shpalljes së pavarësisë në Vlorë, shërben si një kujtesë e fuqishme mbi vlerat themelore që hodhën themelet e shtetit shqiptar.

Shqipëria në udhëkryqin e 1912-ës

Viti 1912 e gjeti Shqipërinë në një udhëkryq dramatik historik. Perandoria Osmane po shembej nën goditjet e Luftës së Parë Ballkanike, dhe trojet shqiptare rrezikoheshin nga synimet territoriale të fqinjëve ballkanikë. Në verë të atij viti, kryengritjet e njëpasnjëshme shqiptare (1910–1911) ishin prelud i ngjarjeve madhore që do të pasonin . Në vjeshtën e 1912-ës, ushtria serbe kishte nisur një marshim të shpejtë drejt Shqipërisë së Mesme, duke pushtuar qytete veriore dhe duke iu afruar Elbasanit nga dita në ditë . Brenda pak javësh, një pjesë e mirë e viseve shqiptare mund të binin nën administrimin serb, grek apo malazez, nëse shqiptarët nuk do të vepronin shpejt për të faktuar kombësinë e vet.

Kjo situatë vendosi patriotët shqiptarë përballë një detyre urgjente: të shpallnin sa më parë pavarësinë kombëtare, në mënyrë që fuqitë e huaja dhe vetë ushtritë pushtuese të viheshin para një fakti të kryer. Nëse shqiptarët do të deklaronin sovranitetin e tyre përpara se trupat serbe të mbërrinin, kjo do t’i dërgonte botës – dhe vetë pushtuesve – mesazhin e qartë se populli vendas nuk e njihte më sundimin osman apo pretendimet e reja ndaj trojeve të tij . Kjo lëvizje strategjike, sado e rrezikshme, shihej si e vetmja mënyrë për të ruajtur tërësinë e vendit. Ishte një çështje mbijetese kombëtare: “çfarë vlere ka shpallja e të drejtës së kombit tonë për autonomi kur ne të mos ekzistojmë më?” – do të shprehej Ismail Qemali para bashkëpunëtorëve të vet në ato ditë vendimtare .

25 Nëntor 1912 – Elbasani ngre flamurin i pari

Në këtë klimë të ethshme lindi akti i guximshëm i Elbasanit. Më 25 Nëntor 1912, pra tre ditë para se Kuvendi mbarëkombëtar të mblidhej në Vlorë, Elbasani u bë qyteti i parë shqiptar që shpalli pavarësinë kombëtare, duke ngritur flamurin e Skënderbeut në zemër të qytetit . Po atë ditë, një kryengritje popullore çliroi qytetin nga garnizoni i fundit osman, ndërsa paria elbasanase formoi menjëherë një qeveri lokale të përkohshme. 35 patriotë nga Elbasani e rrethinat, përfaqësues të të gjitha shtresave shoqërore dhe besimeve, firmosën aktin zyrtar të mëvetësisë së Elbasanit, vendosur në prefekturën e qytetit .

Ky akt tronditës gëzoi popullsinë vendase, që u mblodh menjëherë në sheshin kryesor në një manifestim mbarëpopullor gëzimi për lirinë e fituar . Në atë mesditë të 25 nëntorit, Elbasani përjetoi entuziazmin e ngritjes së flamurit kuqezi mbi ndërtesat zyrtare dhe e festoi si ditëlindjen e lirisë. Aqif Pashë Biçakçiu (Elbasani) – figura qendrore e këtij akti – personalisht ngriti flamurin kombëtar mbi qytet, i rrethuar nga luftëtarët e çetave të lirisë dhe qytetarët e entuziazmuar . Flamuri i kuq me shqiponjën dykrenare, që kishte qenë qëndisur posaçërisht nga duart e vajzave patriote si 19-vjeçarja Marie Buda , valëvitej krenar mbi Elbasan si dëshmi e parë e një Shqipërie të lirë.

Por patriotët elbasanas e dinin se liria e tyre duhej menjëherë lidhur me lirinë mbarëkombëtare që do të shpallej zyrtarisht në Vlorë. Prandaj, pa humbur kohë, atë pasdite ata i dërguan një telegram urgjent Ismail Qemal bej Vlorës, organizatorit të Kuvendit Kombëtar. Telegrami njoftonte se populli i Elbasanit, myslimanë e të krishterë, njëzëri kanë pranuar pavarësinë e Shqipërisë , duke e shpallur qytetin e tyre pjesë të shtetit të lirë shqiptar. Dokumenti ishte firmosur nga 35 përfaqësuesit e popullit të Elbasanit dhe i drejtohej qeverisë së re në Vlorë si një akt besnikërie dhe bashkëngjitjeje ndaj kauzës kombëtare. Kjo lëvizje paraprake pati edhe një dimension praktik: kur forcat serbe mbërritën në afërsi, gjetën flamurin shqiptar tashmë të ngritur dhe një popull që deklaronte se nuk ishte më nën Perandorinë Osmane . Elbasani ia kishte dalë ta faktonte pavarësinë e vet para syve të armikut, duke e vënë këtë të fundit para një realiteti të kryer politik.

Retorika e deklaratës – një vizion për shtetin e ri

Shpallja zyrtare e pavarësisë së Elbasanit u kurorëzua me hartimin e një Deklarate solemne, e cila u lexua publikisht para popullit të mbledhur në shesh. Kjo deklaratë – që historiani Rudolf Deliana e ka quajtur “Karta e Lirisë së Elbasanit” – përbën një nga tekstet më elokuente të Rilindjes sonë kombëtare. Me një gjuhë të pasur e klasike ajo shpreh idealet më të larta të shqiptarëve të 1912-ës: liri, vetëqeverisje, drejtësi, unitet kombëtar e mirëkuptim me fqinjët.

Deklarata nis me një hyrje madhështore, të ngjashme në formë me deklaratat historike të kombeve të tjerë: “Na gjindja e Elbasanit, pa ndonjë shtrëngim të jashtëm ose të brendshëm, por nga dëshiri ynë i lirë… po i bajmë të ditun gjithë botës së qytetëruar se sot shpallim vehten tonë të shkëputun fare nga mbretnija Otomane, tue u numërue si një komb i lirë…” . Qysh në fjalitë e para bie në sy toni krenar dhe i vendosur: populli i Elbasanit deklaron vullnetin e vet të lirë, pa asnjë imponim a detyrim, për t’i shpallur botës qytetëruese se ka marrë fatin në duart e veta. Me fjalën e vjetër “mëvetësi” (nga osmanishtja mevét, që do të thotë *vetë) shqiptarët e Elbasanit afirmojnë se do të jenë më vete, të pavarur nga perandoria. Në tekst shfaqen terme dhe forma të shqipes së vjetër, plot ngjyrim autentik: “mbretnija Otomane” (Perandoria Osmane), “Shqipëni” (Shqipëri), “tue u numëruar” (duke u konsideruar), “drejtsi” (drejtësi), “nji paansi të plotë” (një paanshmëri të plotë), “vllazënisht” (vëllazërisht), etj. Autenticiteti gjuhësor është ruajtur me fanatizëm, në respekt të kohës kur u shkrua ky dokument; për shembull, përdoret fjala e vjetër “mosvarme” për “të pavarur” – e njëjta fjalë që gjendet edhe në aktin e Vlorës. Kjo gjuhë e shkruar me alfabetin e Manastirit dhe me elementë nga të dy dialektet kryesore (Gegërisht e Toskërisht), pasqyron përpjekjen për bashkim kombëtar në gjuhë e mendim, një ideal kyç i kohës.

Pas shpalljes së mëvetësisë, Deklarata e Elbasanit parashtroi vizionin e saj për shtetin e ri shqiptar. Ajo premtoi qeverisje me nder e drejtësi, me paanshmëri të plotë ndaj të gjithë shtetasve pavarësisht feje apo krahine . Çdo shqiptar, si dhe çdo i huaj nën këtë qeveri, do të mund të jetojë i lirë, duke gëzuar të gjitha të drejtat njerëzore – shpallet në tekst, një deklarim ky me tone modern dhe iluminist. Në vetëm disa fjali, hartuesit e dokumentit skicojnë parimet e një shteti demokratik: qeveri e popullit dhe për popullin, garantim i lirive themelore, barazi para ligjit dhe tolerancë fetare. Po ashtu, në mënyrë të mençur, deklarata artikulon parimin e fqinjësisë së mirë: shqiptarët shprehen se duan të jetojnë vëllazërisht me qeveritë fqinje, pa dëmtuar askënd, madje duke u lutur fqinjëve që t’i ndihmojnë në vetëqeverisje, ashtu siç i ndihmuan në përmbysjen e sundimit osman . Kjo ishte një gjuhë diplomatike e menduar mirë: sigurohej Evropa dhe fqinjët se Shqipëria e pavarur nuk kish qëllime armiqësore, por kërkonte vetëm mbështetje e paqe. Deklarata përmbyllet me thirrjen e fuqishme: “Rroftë Shqipënia e lirë! Kështu e baftë Zoti!” – një bekim dhe urim që përmbyll këtë charter të lirisë, ku patriotizmi bashkohet me besimin tek Perëndia për të garantuar fatin e kombit.

Për ta përmbledhur, deklarata e Elbasanit i vuri vetes këto objektiva madhorë për shtetin e ri shqiptar:

Vetëqeverisje me nder, drejtësi dhe paanshmëri – qeveri e ndershme që i shërben mbarë popullit pa dallime .

Barazi dhe liri për të gjithë shtetasit – çdo shqiptar apo i huaj gëzon liritë dhe të drejtat themelore njerëzore nën qeverinë shqiptare .

Unitet kombëtar mbi dallimet fetare – shteti nuk bën dallim feje apo dogme; të gjithë shtetasit janë të barabartë si bij të atdheut .

Fqinjësi e mirë dhe paqe me të tjerët – Shqipëria synon të jetojë vëllazërisht me fqinjët dhe kërkon ndihmën e tyre për konsolidimin e vet, pa cënuar askënd .

Ky vizion i qartë, i formuluar në kulmin e një kryengritjeje popullore, tregon pjekurinë politike të firmëtarëve të Elbasanit. Në një kohë kur kombi ende s’kish fituar lirinë në të gjithë territorin, ata menduan për shtetin e së nesërmes: një shtet të drejtë, ligjor, ku respektohen të drejtat e njeriut dhe ku “feja e shqiptarit” është Shqiptaria, ashtu siç pati porositur rilindësi Pashko Vasa dekada më parë.

Bashkimi ndërfetar – zemra e kauzës shqiptare

Një aspekt që e bën Deklaratën e Elbasanit veçanërisht të rëndësishme është theksimi i bashkimit ndërfetar. Që në tekstin e deklaratës lexojmë se qeverisja e vendit do të bëhet “pa vënë re ndryshim feje apo dogme” . Po ashtu, në telegramin dërguar Vlorës thuhej se “gjithë populli ynë, myslimanë e të krishterë, me një zâ kanë pranuar indipendencën e Shqipërisë” . Këto fjali kumbojnë si realizim i idealit të vjetër se shqiptarët, pavarësisht besimit fetar, janë një komb i vetëm. Është impresionuese që në atë moment historik, kur feja mund të ishte faktor përçarës, firmëtarët elbasanas e panë të arsyeshme ta deklaronin botërisht vëllazërinë fetare si themel të shtetit të ri.

Nuk ishte rastësi: Elbasani (dhe mbarë lëvizja kombëtare) kishin kohë që kultivonin një frymë harmonie mes komuniteteve fetare. Vetë përbërja e firmëtarëve në Elbasan e pasqyron këtë unitet. Midis 35 firmëtarëve të aktit të 25 nëntorit gjejmë krah për krah figura si Haxhi Hafiz Sulejman Kungulli (klerik mysliman) dhe Papa Dhimitër Dhimitruka (klerik ortodoks), Sheh Hysen Efendiu dhe Papa Beniamin Deliana, përfaqësues të nderuar të besimeve respektive, së bashku me bejlerë dhe qytetarë të thjeshtë. Të gjithë, pa dallim, vunë firmat “në emën të gjithë popullit të Prefekturës s’Elbasanit” , duke legjitimuar vendimin si vullnet i mbarë popullit. Ishte një mesazh i qartë: Shqipëria është atdheu i të gjithëve – myslimanë, katolikë, ortodoksë – dhe vetëm të bashkuar mund të bëhemi të lirë.

Kjo frymë bashkimi nuk kufizohej veç në Elbasan. Edhe në Kuvendin Kombëtar të Vlorës, pak ditë më pas, përfaqësues nga të gjitha fetë dhe trevat u ulën së bashku për të nënshkruar aktin e pavarësisë së Shqipërisë. Ndër 40 firmëtarët e aktit të Vlorës gjejmë personalitete si Dom Nikollë Kaçorri (famullitar katolik nga Durrësi), Myt’hesarif (Myfti) Vehbi Dibra (klerik mysliman nga Dibra), Pandeli Cale (veprimtar ortodoks nga Korça), Luigj Gurakuqi (katolik nga Shkodra) e shumë të tjerë – duke simbolizuar bashkimin kombëtar mbi ndasitë fetare . Një gazetar italian që ndoqi shpalljen e pavarësisë në Vlorë do të shënonte me habi se “aty pashë priftërinj me sahatin e kryqit në qafë dhe hoxhallarë me mjekër, duke u përqafuar së bashku nën një flamur të vetëm”. Ky unitet i paprecedentë në Ballkanin e asaj kohe ishte arma sekrete e shqiptarëve: një komb, një qëllim, pavarësisht shumëllojshmërisë fetare apo krahinore.

Nga Elbasani në Vlorë: bashkimi i akteve të pavarësisë

Akti i Elbasanit më 25 Nëntor 1912 nuk ishte një akt rebelimi i veçuar, por pjesë e të njëjtit mozaik që kulmoi me Shpalljen Kombëtare të Pavarësisë më 28 Nëntor 1912 në Vlorë. Në fakt, shpallje lokale të pavarësisë ndodhën edhe në qytete të tjera ato ditë, gjithnjë në sinkron me idealin e përbashkët kombëtar. Pas Elbasanit (25 nëntor), flamuri u ngrit në Tiranë, Durrës, Shijak, Peqin, Berat, Korçë, Gramsh e vise të tjera, shpesh sapo autoritetet osmane largoheshin . Kudo mesazhi ishte i njëjtë: qytetet deklaronin se i bashkoheshin shtetit të ri shqiptar të pavarur, shpesh duke i dërguar telegrame Ismail Qemalit për ta njoftuar e për ta uruar. Këto veprime spontane në prag të 28 Nëntorit tregojnë se pavarësia nuk ishte thjesht vepër e një njeriu apo një qyteti, por një vullnet mbarëpopullor që shpërtheu njëkohësisht në shumë krahina.

Megjithatë, Deklarata e Elbasanit dallohet si dokumenti lokal më i plotë e retorikisht i fuqishëm ndër këto shpallje. Ndërsa në Vlorë, për shkak të rrethanave të ngutshme të Kuvendit, u miratua një akt telegrafik e i shkurtër (vetëm një fjali e gjatë në procesverbal: “Shqipëria më sot të bëhet më vete, e lirë e e mosvarme” ), elbasanasit patën mundësinë të shkruanin një deklaratë të zgjeruar parimesh. Ata artikuluan në detaje aspiratat e shqiptarëve, duke i dhënë nuanca kushtetuese shpalljes së pavarësisë. Kjo nuk do të thotë se Vlora nuk kishte vizion – përkundrazi, edhe aty, menjëherë pas vendimit të pavarësisë, Ismail Qemali ngriti flamurin dhe formoi qeverinë e përkohshme, duke hedhur bazat e shtetit të ri. Por dokumenti zyrtar i Vlorës mbeti i shkurtër e konciz (megjithatë i mjaftueshëm për t’i ndryshuar fatin kombit ), ndërsa deklarata e Elbasanit shërben si shoqëruese shpjeguese, një lloj manifesti i frymëzuar qytetar.

Lidhjet mes Elbasanit dhe Vlorës ishin të ngushta. Delegatë nga Elbasani ishin pjesëmarrës në Kuvendin e 28 Nëntorit – ndër ta Lef Nosi, Qemal Karaosmani, Shefqet Daiu, Dervish Biçaku, të cilët firmosën Aktin e Pavarësisë së Shqipërisë . Vetë Aqif Pashë Elbasani ishte mandatuar si delegat, por për shkak të rrethanave (duhej të mbronte qytetin nga serbët) ai nuk arriti të shkojë në Vlorë . Gjithsesi, Elbasani e çoi zërin e vet në Kuvend përmes delegatëve të tjerë dhe kontributi i tij u njoh publikisht. Madje, Ismail Qemali vetë e përgëzoi Aqif Pashën me mirënjohje për aktin e guximshëm të Elbasanit, duke e cilësuar atë shembull frymëzues.

Pas shpalljes së Vlorës, qeveria e përkohshme e Ismail Qemalit mori masa për të lidhur fijet me kryengritësit në terren. Më 29 nëntor 1912, qeveria e Vlorës i dërgoi Aqif Pashës tekstin e aktit të pavarësisë për t’ia dorëzuar komandës së ushtrisë serbe që po afrohej, në mënyrë që edhe ajo të njihej zyrtarisht me ekzistencën e shtetit të ri . Në ditët e para të dhjetorit, telegrame përgëzimi dhe besnikërie mbërritën në Vlorë nga qytet pas qyteti i sapoçliruar: një komb i tërë dërgonte urimet për “ditën e bardhë të ngritjes së flamurit”, siç shkruhej në një telegram nga patriotët Pandeli Cale, Luigj Gurakuqi e Lef Nosi . Shqiptarët, kudo që ishin, brenda dhe jashtë trojeve, po festonin lindjen e atdheut të tyre. Shtypi i kohës – ndër ta edhe gazeta e diasporës shqiptare në Amerikë, “Dielli” – raportonin me entuziazëm valën mbarëkombëtare të gëzimit.

Pra, Deklarata e Elbasanit dhe Akti i Vlorës nuk ishin akte të kundërta, por plotësuese. E para ishte zëri i një qyteti që parapriu idealin e madh, e dyta ishte vula zyrtare që bashkoi gjithë kombin në një shtet. Nëse më 28 Nëntor 1912 Shqipëria u shpall politikisht e pavarur, ngjarja e Elbasanit më 25 Nëntor 1912 tregoi se shpirti i lirisë tashmë kishte pushtuar zemrat e shqiptarëve anembanë, edhe para aktit formal. Këto shpallje lokale, të dokumentuara nga patriotë si Lef Nosi në koleksionet e tij , janë dëshmi se pavarësia nuk erdhi nga hiçi, por u gatua në çdo krahinë, në çdo besim e shtresë, si një flakë e përbashkët lirie.

Trashëgimia dhe frymëzimi për brezat e diasporës

Sot, pas mbi një shekull, Deklarata e Pavarësisë së Elbasanit mbetet një thesar historik e shpirtëror për shqiptarët kudo. Për ne që jetojmë larg atdheut, në diasporë, ky dokument dhe ngjarja që e rrethoi ofrojnë disa mësime të vyera dhe një burim të fuqishëm frymëzimi. Para së gjithash, na kujton se liria dhe pavarësia mbi të cilën themelohet identiteti ynë kombëtar, lindën nga bashkimi dhe sakrifica e të parëve tanë. Në Elbasan, burra e gra, myslimanë e të krishterë, latinë e ortodoksë, bejlerë e fshatarë, të gjithë u ngritën si bij të një nëne Shqipëri për të bërë realitet idealin e lirisë. Ky unitet na fton të reflektojmë thellë si diasporë: çfarë na bashkon ne sot? Pavarësisht distancave gjeografike, dallimeve fetare a dialektore, ne mbetemi pasardhësit e atyre që u betuan “të qeverisim me nder e drejtësi” dhe që u zotuan se në Shqipërinë e lirë çdo njeri do të gëzojë të drejtat njerëzore . Janë vlera të rralla që duhet t’i ruajmë e t’i kultivojmë në familjet tona, t’ua trashëgojmë fëmijëve shqiptarë të lindur jashtë atdheut.

Në qytetin e Elbasanit, sot ngrihet një Memorial i Pavarësisë, ku janë gdhendur emrat e shumë prej 35 firmëtarëve të 25 Nëntorit 1912 . Ky memorial u tregon kalimtarëve, sidomos nxënësve të shkollave, rrënjët e identitetit të tyre – për t’u kujtuar brezave të rinj se nga vijnë dhe ç’vlera u themeluan në atë tokë. Njëkohësisht, ai u kujton edhe vizitorëve a të ardhurve rishtazi në qytet se me çfarë vlerash duhet të përshtaten dhe t’i çojnë përpara . Për ne shqiptarët jashtë kufijve, ndonëse s’kemi pranë një monument fizik, memoriali jeton në zemrat tona: është kujtesa historike që ne mbartim për atdheun. Çdo familje shqiptare në emigracion mund të kujtojë me krenari emra si Aqif Pashë Elbasani, Lef Nosi, Ismail Qemali, Nikollë Kaçorri, Hasan Prishtina e dhjetëra të tjerë – burra e gra që nuk e kursyen as pasurinë as jetën për lirinë dhe dinjitetin kombëtar. Rrëfimet e tyre, aktet e tyre, letrat e tyre, janë leksione që duhet t’ua mësojmë fëmijëve tanë në mërgim, në mënyrë që Shqiptaria të jetojë e gjallë tek brezat që vijnë.

Teksa kujtojmë 25 Nëntorin e Elbasanit dhe 28 Nëntorin e Vlorës çdo vit, ne kremtojmë jo thjesht dy data kalendarike, por dy momente kulmore të unitetit kombëtar. Ato na kujtojnë sesa shumë mund të arrijmë kur jemi të bashkuar dhe sesa të çmuara janë liria, bashkimi e toleranca. Për diasporën shqiptare, këto ngjarje janë një ftesë për t’u bashkuar rreth vlerave tona kudo që jemi – ashtu siç bënë të parët tanë në 1912 në sheshin e Elbasanit apo në kuvendin e Vlorës. Janë një thirrje për të kontribuar pozitivisht në shoqëritë ku jetojmë, duke ruajtur njëkohësisht identitetin tonë shqiptar dhe parimet e larta që na lanë trashëgim themeluesit e kombit.

Le ta konsiderojmë Deklaratën e Elbasanit si një dritë nga e kaluara që ndriçon të tashmen tonë. E shkruar mes rrezikut dhe shpresës, ajo buron nga një kohë kur Shqipëria po lindte mes stuhi historie. Sot ne, bijtë e bijat e saj të shpërndarë nëpër botë, kemi detyrën të mbajmë gjallë atë flakë idealizmi. Rroftë Shqipëria e lirë – kështu e bëftë Zoti! – ky bekim i fundit i deklaratës jehon ende sot në zemrat tona, duke na shtuar krenarinë si shqiptarë dhe përgjegjësinë për ta nderuar lirinë e fituar me kaq mund. Gëzuar Ditën e Flamurit dhe kujtimin e pavdekshëm të 25 Nëntorit 1912, kudo ku rreh zemra shqiptare!

“Sh.K.A. Dardania“ në Winterhur: Një vatër e gjallë e identitetit shqiptar

November 25, 2025 by s p

Një mbrëmje e madhe ku Flamuri, Kultura dhe Tradita Shqiptare Ndriçuan Zemrat e Mërgatës

Nga Dashnim HEBIBI

Winterthur, 22 nëntor 2025- Jemi në muajin nëntor dhe gjithandej mërgatës ka aktivitete të shumta. Mbrëmë patëm nderin që të jemi me ftesë të SH.K.A „Dardania“ për një përvojë 31 vjet në skenë me programe të shumta e me veprimtari titanike. Shoqëria ka një monografi si pasaportë për 20 vjet veprimtari artistike, duke kontribuar për ruajtjen e gjuhës e traditave tona kombëtare në diasporë. Është e pamundur të përshkruash me fjalë mbrëmjen e djeshme. Gjithçka ishte profesionale, edhe pse kemi të bëjmë me fëmijë që kanë lindur e rritur në mërgim. Prej grupit të vegjëlve e deri te të rriturit, emocionet ishin të papërshkrueshme.

Edhe pse temperaturat mbrëmë ishin -6 gradë, Shefqet Cakolli, president i Shka Dardania, kishte dalë jashtë për t’i pritur mysafirët – një gjest që u vlerësua shumë. Kur u futëm në sallë, pamë korridore plot pjesëmarrës dhe “shqiponjat e vogla” jepnin zhurmë duke u përgatitur dhe duke pritur mysafirët. Nuk mund të mos vlerësojmë lart edhe nënat shqiptare që kishin përgatitur ushqime të llojllojshme, sidomos kuzhinën shqiptare, që ma kujtoi nënën time tashmë të ndjerë, me ushqimet e shijshme tradicionale që kemi ne shqiptarët.

Për skenën, çfarë të flas është pak, por e tëra ishte mrekulli.

Skënderbeu, Adem Jashari, Ismail Qemali e flamuri kombëtar mbulonin sallën mbi 12 metra. Sa punë ishte dashur të përgatitemi! Ishte sallë profesionale zvicerane, e përmbushur.

Ora 20:00 filloi programi me një moderim të shkëlqyer nga zonjusha Viola Kastrati që kishte ardhur nga Dardana e Kosovës e njëherit është edhe studente në Kosovë. Me gjuhë të rrjedhshme dhe me emocione, ajo na bëri që ta përcjellim me kujdes çdo detaj, sepse gjithçka shkonte mirë. Vajza e z. Cakolli, tashmë nënë dhe me vajzën e saj të vogël në skenë, na dha emocione të veçanta, pra çdo detaj përkujdeseshin Albulena Cakolli-Kqiku dhe ekipi i saj.

Programi për festën e Flamurit, Ditën e Alfabetit dhe 31-vjetorin e Shoqërisë

Hyrje me koreodramë-skenografi të përgatitur nga Albulena, me Shqiponjën dhe Flamurin Kombëtar, së bashku me një inskenim teatral me shumë fëmijë dhe të rinj dhe një këngë të re. Më pas ishte hymni dhe një minut heshtje.

Vallja Arbëreshe,

Vallja e Tropojës,

grupi i mesëm,

Lojra fëmijësh,

grupi i fëmijëve,

Vallë instrumentale,

Aurelia + Kleofina Balaj,

Kënga me grupin e fëmijëve, letër nga Presheva,

Vallja për Çerçiz Topullin, premier, grupi i të rriturëve,

Kënga e Alfabetit dhe inskenimi, grupi i të vegjëlve,

Vallja e Tropojës, SH.K.SH. “ILIRIA”,

Vallja me motive Tiranase, premier, grupi i mesëm,

Vallja e Zanave, grupi i vajzave të Shka Dardania,

Kënga “E bukura More”, grupi i të vegjëlve “Iliria”,

Vallja Tiranase, grupi i mesëm i SH.K.SH “Iliria”, Vallë instrumentale, nga grupi i orkestrës së Dardanisë,

Kënga “Kush e nisi”, Hamit Shillova dhe Ekrem Beqiri,

Recitime,

Vallja Çame, premier, grupi i të rriturëve,

Vallja me motive nga Burreli, premier, grupi i mesëm,

Instrumentale me kavalla, Hamit Shilova,

Këngë për flamurin, orkestra e Dardanisë,

5. Recitime,

Vallja Myzeqare, grupi i të rriturëve.

Programi artistik mbaroi këtu, dhe më pas vazhdoi me muzikë live nga orkestra e Dardanisë, dhe më pas vazhduam në hollin e sallës, në katin e parë.

Fjalimi ceremonial i z. Shefqet Cakolli, President i SH.K.A. “Dardania”

Presidenti Shefqet Cakolli, i lodhur fizikisht, por me sy e shpirt që jepnin dritë, përshëndeti mbi 500 bashkatdhetarë. Fjalimi i tij ceremonual:

“Të nderuar mysafirë, përfaqësues të institucioneve,

Të dashur bashkatdhetarë,

Të respektuar artistë, prindër dhe fëmijë,

Zonja dhe zotërinj,

Është nder i jashtëzakonshëm që sot, në këtë ditë të shënuar të 22 Nëntorit, të qëndroj para jush për të festuar tri ngjarje të mëdha kombëtare, që për ne shqiptarët mbajnë peshë të veçantë historike dhe shpirtërore.

Sot, ne nderojmë Flamurin tonë Kombëtar, simbolin më të lartë të sakrificës shekullore dhe të qëndresës së pathyeshme të popullit shqiptar. Nën hijen e këtij flamuri u rritën breza të tërë që luftuan për dinjitet, për liri dhe për identitetin tonë kombëtar. Pikërisht nën këtë flamur u kurorëzua edhe ëndrra e madhe e kombit – Pavarësia e Shqipërisë më 1912, dhe Pavarësia e Kosovës më 2008, momenti që vulosi të drejtën tonë për të qenë të lirë, për të qenë vetvetja.

Ky flamur është kredoja jonë, është amaneti që na lanë të parët, dhe është krenaria që na shoqëron kudo — në Atdhe dhe në mërgatë. Sot, ai valon me të njëjtën forcë, me të njëjtën histori dhe me të njëjtin dinjitet, sikurse në ditën kur u ngrit për herë të parë në Vlorë.

Po ashtu, sot shënojmë me respekt të thellë Ditën e Alfabetit të gjuhës shqipe, një ditë që rikujton vizionin, dijen dhe përkushtimin e Rilindësve tanë, të cilët, me guxim e urtësi, i dhanë gjithësisë shqiptare një alfabet të përbashkët dhe një gjuhë të unifikuar. Gjuha jonë është identiteti ynë, dhe alfabeti është themeli mbi të cilin ndërtojmë dijen, kulturën dhe brezat e ardhshëm.

Dhe pikërisht sot, me emocion të veçantë, shënojmë edhe 31 vite nga themelimi i Shoqërisë Kulturore-Artistike “Dardania”. Tri dekada punë të palodhshme, tri dekada me aktivitete, me suksese, me sfida dhe me arritje, tri dekada në shërbim të kulturës shqiptare këtu në Zvicër.

“Dardania” është bërë një vatër e identitetit tonë, një shkollë për shumë breza, një shtëpi ku vallja, kënga, gjuha dhe tradita jonë jo vetëm që ruhen, por shkëlqejnë në sytë e publikut dhe e brezave të rinj.

Me këtë rast, dua të shpreh mirënjohjen time më të thellë:

– për anëtarët themelues që hodhën themelet e kësaj shoqërie,

– për çdo kryesi që ka vazhduar misionin me nder,

– për artistët tanë që e mbajnë gjallë skenën,

– për fëmijët tanë, që sot janë pasqyra e të ardhmes sonë,

– për prindërit, për mbështetjen e tyre të palëkundur,

– dhe për të gjithë bashkëpunëtorët, miqtë dhe sponsorët e donatorët tanë që kanë qenë dhe mbeten krah nesh.

Tradita është trashëgimi – por është edhe përgjegjësi. Dhe ne, së bashku, do të vazhdojmë ta ruajmë, ta kultivojmë dhe ta pasurojmë kulturën tonë, ashtu siç kemi bërë për 31 vite rresht.

Në emër të Shoqërisë Kulturore-Artistike “Dardania”, ju uroj nga zemra:

Gëzuar Festën e Flamurit!

Gëzuar Ditën e Alfabetit!

Gëzuar 31-vjetorin e Dardanisë!

Zoti i bekoftë shqiptarët kudo që janë!

Rrofshi dhe ju faleminderit për praninë tuaj!”

Krejt në fund të kësaj fjale, të gjithë e duartrokiten z. Cakolli.

Zëvendës-konsullja e Kosovës në Cyrih, Ardita Mustafa, përshëndeti organizatorët dhe, ndër të tjera, vlerësoi lart punën që ka bërë dhe po bën kjo shoqëri.

Fjalët e Dr. sc. Dashnim Hebibi

Dr. Hebibi, i cili e ka përcjellur me vite këtë shoqëri, pas përshëndetjes së z. Cakolli dhe familjes së tij, përshëndeti edhe zv. konsullen e Kosovës në Cyrih, Ardita Mustafa, Prof. Dr. Xhavit Lipaj, Prof. Naser Ulaj, veprimtarin dhe afaristin Nadi Zendeli, mjeshtrin e fotografisë Daut Luboja dhe të gjithë të pranishmit.

Ai tha:

“I nderuar Ambasador i artit dhe kulturës shqiptare në Zvicër, President i SH.K.A. “Dardania”, z. Shefqet Cakolli, e nderuara kryesi, anëtarë të shoqërisë, të rinj – drita e së ardhmes, të nderuar prindër, përfaqësues të Konsullatës së Kosovës, i nderuar Prof. Dr. Xhavit Lipaj, i nderuar Prof. Naser Ulaj, kryetar i LAPSH-it për kantonin Cyrih, bashkë me mësuesit e nderuar, zonja dhe zotërinj, miq të kulturës kombëtare.

Sonte nuk jemi mbledhur vetëm për festë, por për t’u përkulur para punës, kujtesës dhe shpirtit shqiptar që në mërgatë nuk është shuar kurrë.

Le ta nis me nderimin e veçantë për ju, z. Shefqet Cakolli – Ambasador i artit dhe kulturës sonë në Zvicër dhe President i SH.K.A. “Dardania”. Prej 31 vitesh po mbani gjallë këngën, vallen dhe identitetin tonë në këtë vend mikpritës. Tre gjeneratat që shohim sonte në skenë – ju, vajza dhe mbesa – janë dëshmia më e bukur se vepra juaj ka rrënjë të thella.

Për tri dekada, SH.K.A. “Dardania” ka qenë shtëpia shpirtërore e shqiptarëve në Zvicër. Ju ngritët përmendoren e Nënë Terezës në Winterthur dhe keni përfaqësuar kulturën tonë me dinjitet e profesionalizëm kudo.

Ka ardhur koha të themi me zë të fortë:

Le t’i nderojmë punëtorët modest.

Le t’i vlerësojmë meritorët.

Le t’i shpërblejmë ata që bëjnë vepra, jo premtime.

Sot festojmë me krenari 28 Nëntorin – ditën e flamurit, të pavarësisë, të identitetit tonë. Festojmë edhe Ditën e Alfabetit dhe 31-vjetorin e shoqërisë “Dardania”, një gur i çmuar i kulturës shqiptare në diasporë.

Le të shikojmë drejt brezit të ri – aty është e ardhmja jonë. Detyra jonë është të lëmë pas gjuhën, traditën, këngën dhe flamurin.

Me mirënjohje falënderojmë shtetin zviceran për hapësirën dhe respektin që na ka dhënë.

Lavdi dëshmorëve të kombit.

Zoti e bekoftë kombin shqiptar kudo që ndodhet.

Gëzuar 28 Nëntorin!

Rroftë gjuha shqipe!

Rroftë mërgata!

Rroftë kombi shqiptar!”

Fjalët e Prof. Dr. Xhavit Lipaj

Prof. Lipaj, pas përshëndetjes për organizatorët dhe të pranishmit, tha:

“Të nderuar bashkatdhetarë, të nderuar mysafirë, artistë dhe miq të kulturës shqiptare,

Sot, larg atdheut por afër shpirtit të tij, festojmë një nga ditët më të shenjta të historisë sonë: 28 Nëntorin, ditën e flamurit dhe të pavarësisë, ditën që na bashkon dhe na kujton se kush jemi.

Në këtë ditë nderojmë sakrificën, gjakun dhe vizionin e burrave të kombit, nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu te Ismail Qemali, nga Hasan Prishtina te të gjithë ata që mbajtën gjallë emrin shqiptar në kohët më të rënda.

Sot shënojmë edhe Ditën e Alfabetit, ditën kur fjala shqipe u bë dritë e identitetit tonë dhe armë e ruajtjes së kombit.

Këtu në Winterthur, ne festojmë edhe një jubile të veçantë: 31-vjetorin e SH.K.A. “Dardania”, një shoqëri që për tri dekada ka mbajtur të gjallë kulturën, këngën, vallen dhe traditën tonë shqiptare. Falënderim i veçantë për të gjithë artistët, valltarët, këngëtarët dhe njerëzit e zemrës që e kanë ndërtuar dhe forcuar këtë vatër shqiptarie.

Jemi pjesë e një kombi që nuk u përkul, por u ringrit; që nuk u zhduk, por u përjetësua; që gjithmonë ka parë përpara me shpresë.

Sonte festojmë jo vetëm një datë, por një ndjenjë.

Një histori.

Një identitet.

Një komb.

Urime 28 Nëntori!

Urime Dita e Alfabetit!

Dhe urime 31-vjetori i SH.K.A. “Dardania”!

Faleminderit!”

Edhe Nadi Zendeli për HelveticALForum e vlerësoi shumë këtë shoqëri dhe tha se ndihej sikur ishte në Gostivar, Tiranë apo në Prishtinë;

çdo gjë që mund të shkruajmë është pak për të përshkruar emocionet, dhe edhe nëse tre kamera regjistronin ngjarjen, prap nuk mundën të kapnin emocionin e të pranishmëve. Vallja e Çerçiz Topullit nuk është e lehtë për t’u realizuar, dhe lirisht mund të thuhet se z. Cakolli është ndër të parët që e realizoi këtë program me shoqëri, ku edhe ai vetë luajti në skenë. Veshja e valltarëve dhe lëvizjet e z. Cakolli na dhanë emocione të veçanta dhe të gjithë u ngritën në këmbë për respekt. Programi ishte jashtëzakonshëm, ku iu këndua arbëreshëve, çamëve dhe Luginës së Preshevës.

Mbrëmja e 22 nëntorit në Winterthur nuk ishte thjesht një përkujtim i datave historike apo një festë tradicionale. Ishte një dritë që shpërtheu mbi zemrat e çdo shqiptari të pranishëm, një pulsim që ndau emocionin e atdheut me çdo fëmijë, të ri dhe të rritur që hodhi hapin mbi skenë. Në atë sallë të mbushur plot jetë, flamuri valonte jo vetëm mbi skenë, por mbi shpirtin e secilit prej nesh, duke na kujtuar se identiteti ynë nuk është thjesht një fjalë, por një histori, një rrënjë, një flakë që nuk shuhet.

Çdo këngë, çdo vallëzim, çdo recitim ishte një mesazh i thjeshtë, por i fuqishëm: se gjuha, kultura dhe traditat tona janë dhurata që duhet t’i mbajmë gjallë dhe t’i përçojmë brezave të rinj. Programi i mbrëmjes, i realizuar me profesionalizëm të rrallë, tregoi se pasioni dhe përkushtimi mund të bëjnë mrekulli; se një shoqëri që punon me zemër mund të krijojë një vatër ku brezat bashkohen, ku identiteti gjen strehë, ku tradita lulëzon.

Shoqëria “Dardania” tregoi se mërgata nuk është kufi, por një urë ku kulturohen vlerat më të larta të kombit. Fëmijët, të rinjtë dhe të rriturit e përfshirë, me çdo lëvizje, me çdo këngë, sollën jo vetëm emocion, por edhe një mesazh për brezat që vijnë: se rrënjët tona janë të forta, se gjuha jonë është e gjallë, se tradita jonë nuk shuhet kurrë.

Kjo mbrëmje ishte një kujtesë e fuqishme: se bashkimi, dashuria për kulturën dhe përkushtimi i palodhur e bëjnë një komunitet të pathyeshëm. Ishte një mesazh për të gjithë shqiptarët – këtu dhe kudo në botë – se ne jemi më shumë se fjalë; ne jemi histori, shpirt dhe ëndërr e përjetshme. Mbrëmja e 22 nëntorit u bë kështu një simbol i krenarisë, i pasionit dhe i shpresës, një kujtesë se kultura jonë nuk njeh kufij dhe do të vazhdojë të shkëlqejë për brezat që vijnë.

Fjala e fundit e këtij reportazhi:

Ju lumtë dhe të pafshim për jetë, z. Shefqet Cakolli, je frymëzim i gjeneratave të reja. Foto nga Daut Luboja, mjeshtër. P.S.: Nuk lejohet të merren fotot nga asnjë media tjetër pa lejen e autorit.

Përurohet në New York romani “Kthimi” me autor Fran Camaj

November 25, 2025 by s p

Nga Arjeta Kotrri (Ferlushkaj)/

Më 23 nëntor 2025, në orën 14:00, në ambientet e “Tesoro d’Italia” në New York, nën organizimin e shoqatës “Malësia e Madhe”, u bë promovimi i romanit “Kthimi”, i shkrimtarit Fran Camaj. Në këtë përurim ishin të pranishëm, kryesia e shoqatës “Malësia e Madhe” bashkë me kryetarin Senad Ljulanaj, sekretari i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, prof.dr. Bexhet Asani, z. Gjeladin Zeneli, studiues, lexues dhe dashamirës të librit si dhe miq e familjarë të autorit Fran Camaj.

Pjesë e panelit të këtij përurimi ishin: z. Mëhill Velaj, Gjeke Gjolekaj, Age Ivezaj, Arjeta Ferlushkaj Kotrri dhe Halit Nikaj. Ky aktivitet u drejtua nga z. Kolë Cacaj, i cili në fjalën e tij të hapjes, përshëndeti të gjithë të pranishmit, organizatorët në veçanti, panelistët dhe z. Pjeter Lucaj për mikpritjen në “Tesoro d’Italia”.

Z. Cacaj ftoi kryetarin e shoqatës “Malësia e Madhe”, z. Senad Ljulanaj për të bërë përshëndetjet e rastit. Z. Ljulanaj, mbasi përshëndeti të pranishmit në sallë dhe mbasi përgëzoi anëtarët e shoqatës për këtë organizim, uroi z. Camaj për librin më të ri. Ai ndër të tjera, kujtoi dhe falendëroi me mirënjohje të gjithë ata malësorë, përfshirë z. Camaj, të cilët, atëherë kur ishte më e vështirë se sot, punuan dhe dhanë kontributin e tyre për komunitetin shqiptar në Mal të Zi.

Z. Cacaj më pas ftoi studiuesen e letërsisë, n/kryetaren e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, znj. Arjeta Ferlushkaj Kotrri që të mbajë fjalën e saj të rastit. Znj. Kotrri, pasi përshëndeti të pranishmit, ndër të tjera shtoi: “Romani “Kthimi” nuk është thjesht një histori e lëvizjes gjeografike. Është një dokument shpirtëror mbi përpjekjen e njeriut për të mbrojtur dinjitetin, identitetin dhe ekzistencën e tij nën trysninë e një pushteti që synon t’i zhdukë. “Kthimi” i Fran Camajt është një roman që zhvendos lexuesin nga atmosfera më lirike dhe poetike e veprave të tij të mëhershme drejt një realiteti më të ashpër, tokësor dhe të trazuar. Në këtë vepër, Camaj eksploron dramën e spastrimit etnik dhe kthimin emocional tek rrënjët, por mbi të gjitha kthimin shpirtëror drejt vetes së vërtetë.”

Shkrimtari Mëhill Velaj, i dalluar për elokuencën e tij, u ndal fillimisht të përmendë emrat e krijuesve shqiptarë të malit të Zi, listë të cilën e hapi me shkrimtarin Fran Camaj, duke vazhduar me Lulash Palushaj, Anton Gojcaj, Anton Gjurashaj, Mark P. Lucgjonaj, Nikollë Berishaj, Age Ivezaj, Pashko R. Camaj dhe Valentina Gorvokaj. Më pas, z. Velaj lexoi një pjesë të kumtesës së tij titulluar “Kthimi i terësisë shpirtërore në hartat e kujtesës dhe tokën se ku rritej e shuhej tradita” dhe me pas ftoi të pranishmit që të plotë, shkrimin e tij, ata mund ta lexojnë tek gazeta “Dielli’. Në trajtë përfundimi, z. Velaj u shpreh se “Ky roman është romani për fjalën e gjallë, lirinë dhe mohimet njerëzore. Reminishenca që dhëmb derinë palcë për një jëtë të kaluar si në endërr të shuar dhe një etni që nuk perqafoi ëndrrën e tij në plotni. Ky roman ta kujton thenien: “Erdha, pashë dhe fitova” të Cezarit, por fitoret nuk na takojnë dhe përqafojnë të gjithë neve. Pengu i kujtesës vret si hije autorin dhe dramën kolektive që e shoqëroi tërë jetën rrëfimtarin e këtij romani. Romani “Kthimi” është kthimi tek drama e kujtesa jonë kolektive por edhe e autorit Camaj, i cili asnjëherë nuk e tradhëtoi misionin i tij letrar”.

Shkrimtarja dhe aktivistja, znj. Age Ivezaj, në kumtesën e saj për romanin “Kthimi”, ndër të tjera përfundon: “Në këtë vepër, autori Fran Camaj, artin e fjales e kthen ne dhimbje kolektive dhe në kujtesë, duke e bërë romanin një vepër me vlera letrare dhe historike. Romani “Kthimi” sikurse edhe veprat e tjera letrare të shkrimtarit Fran Camaj, janë udhëtim i thellë në shpirtin njerëzor dhe në botën shqiptare, të cilat i lexoj me kënaqesi”. Në përfundim të kumtesës së saj, zonja Ivezaj bëri një zbulim të ndjerë dhe emocionues sa i takon personazhit kryesor të romanit, Mark Gjeka: “Dua të shpreh mirënjohjen time të thellë për profesorin tim të nderuar Fran Camaj, i cili në romanin “Kthimi” zgjodhi të ndjerin kushëririn tim, Mark Gjekën, si personazhin kryesor, duke i dhënë figurës së tij një dimension te lartë njerëzor dhe duke e perjetësuar në faqet e letërsisë shqipe”.

Fjalën e radhës e mbajti z. Halit Nikaj, i cili, mbasi kishte bërë një analizë të detajuar të romanit “Kthimi”, ndër të tjera u shpreh: “Romani është shkruar me një gjuhë të thjeshtë, të artikuluar bukur dhe mesazhet që kërkon të përcjellë tek lexuesi, transmetohen në mënyrë të qartë dhe të drejtpërdrejtë. Romani përfshin periudhën që nga koha e mbretërisë serbo-sllave e Jugosllavisë komuniste e deri tek shkatërrimi përfundimtar i kësaj krijese famëkeqe për ne shqiptarët. Përmes kësaj narrative dhe personazheve në të, autori përshkruan me mjeshtëri vuajtjet, kalvarin dhe tragjedinë që kanë përjetuar gjenerata të tëra të shqiptarëve në këto regjime ç’njerëzore, së pari monarkia e pastaj komunizmi jugosllav. Në këtë roman jepen edhe përplasjet mes traditës dhe modernitetit. Autori përdor me mjeshtëri teknikën e flash-back-ut, rikthimin në kohë, duke përshkruar kohë e gjendje të ndryshme që kanë përshkuar gjenerata të tërë shqiptarësh nën mbretërinë serbo-sllave”.

Ish-gazetari i “Zërit të Amerikës”, z. Gjekë Gjonlekaj, mbasi shprehu konsideratat më të larta për njeriun dhe intelektualin Fran Camaj, tha për romanin se “Ky është një libër shumë serioz dhe duhet bërë një vepër gjithëkombëtare, në kuptimin që duhet lexuar nga të gjithë, edhe lexuesit në Kosovë e sidomos nga të rinjtë. Vepra është shkruar bukur, nuk ka fjalë të huaja në të, është pasurim i gjuhës së vendlindjes, Malësisë së Madhe.” Dhe ndër të tjera, iu drejtua komunitetit shqiptar dhe sidomos shoqatave shqiptare në diasporë që të promovojnë shkrimtarët shqiptarë, në nivel mbarëkombëtar dhe propozon të themelohet një lidhje e shkrimtarëve të Malësisë.

Drejtuesi i këtij aktiviteti, z. Kole Cacaj, ftoi të thonë përshëndetjet e tyre në këtë rast edhe zotërinjtë Nikollë Junçaj dhe Dedë Camaj. Z. Junçaj u ndal më së shumti tek ndikimi që pat figura e Fran Camaj si mësues, duke e falënderuar me mirënjohje të thellë për pasionin për gjuhën dhe letërsinë shqipe që ka ditur të përcjellë tek nxënësit e tij pergjatë karrierës së tij si arsimtar. Ai përmendi se vetëm falë përkushtimit të mësuesit Fran Camaj, ai vetë u frymëzua të vazhdonte studimet për pedagogji.

Ndërsa, z. Dedë Camaj, në cilësinë e familjarit të autorit, e uroi dhe e falënderoi Fran Camaj për gjithçka ka dhënë për komunitetin shqiptar. Ai shprehu krenarinë e tij për figurën e Camaj dhe guximin e tij për t’i qëndruar besnik parimeve të familjes dhe parimeve të tij personale si intelektual.

Në prag të mbylljes, moderatori i aktivitetit, z. Cacaj, ftoi autorin që të mbajë fjalën e rastit. Me modestinë që e karakterizon, z. Fran Camaj falënderoi të pranishmit dhe sidomos kumtuesit për kohën dhe vëmendjen që i kanë kushtuar veprës së tij. Një falenderim të veçantë ai bëri për kryesinë e shoqatës “Malësia e Madhe”, e cila gjithmonë ka udhëhequr në organizimin e përurimeve të të gjithë veprave të tij. Z. Camaj shprehu mirënjohjen edhe për mikpritjen nga ana e z. Pjetër Lucaj.

Në përfundim, Fran Camaj u shpreh: “Më kanë pyetur shumë se nga më erdhi idea për ta shkruar këtë vepër dhe dua t’i përgjigjem kësaj pyetjeje. Në vitet 80’, atëherë punoja në Radio Titograd, siç quhej dikur, dhe një plak rreth 80-vjeçar, ma tregoi këtë ngjarje, se si një malësor me emrin Mark Gjeka, u bë kolonizator në Kosovë, pa e ditur krejt të vërtetën. Kur e ka marrë vesh çfarë fshihej pas kësaj, ka kërkuar vetëm një javë kohë qe të bëhet gati për t’u rikthyer në vendlindje”. Pikërisht, kjo ngjarje e vërtetë, e rrëfyer shumë vitë më parë, u bë lajtmotivi dhe shtysa që “Kthimi” të shohë dritën e botimit.

Mbas përshëndetjeve përmbyllëse nga z. Cacaj, në fund të aktivitetit, u shtrua një drekë për të pranishmit, sponsorizuar nga pronarët e restorantit “Tesoro d’Italia”, vëllezërit Lucaj.

ARBËRESHI QË U KTHYE NGA SHBA DHE NGRITI FLAMURIN PARA PAVARËSISË…

November 25, 2025 by s p

“Kartela të Realizmit të Dënuar”: Terenc Toçi.

Nga Visar Zhiti

Terenzio Tocci, nga Strigari i Zef Serembes në Kalabri, Itali, ku dhe u shkollua, në Shën Mitër, në kolegjin iluminist të De Radës. Kishte sindromin e bukur të dheut amë, të lirisë së tij dhe erdhi në Shqipëri. Ngriti Flamurin në Mirditë, një vit më parë se Ismail Qemali të shpallte pavarësinë e vendit, shkëputjen nga perandoria e mbetur otomane. Kryengritës nga natyra, i edukuar me frymën e fisit të vet, që nxirrte vazhdimisht kryengritës të çartuar që i pushkatonin, Terenc Toçi laurohet për Jurisprudencë në Universitetin e Urbinos në fillim të shekullit XX, punon në Romë, merret me “çështjen ballkanike” dhe vendos të luftojë me armë për vendin e të parëve. Ishte lidhur me djalin e Garibaldit, përbashkuesit të Italisë, garda e të cilit kishte qenë arbëreshe, dhe kurdisin një plan: Terenci do të vinte në Shqipëri, në Veri, do të kryesonte Kuvendin e Besës në Orosh për të krijuar një qeveri të përkoshme, kurse djali i Garibaldit, Riçoti, do të zbarkonte në bregdetin shqiptar me vullnetarë italianë, që do të sillnin armë. 30.000 kryengritës shqiptarë ishin gati tashmë, por ndihma nga bregu tjetër po vononte padurueshëm.

Plani qe penguar… Qeveria italiane… Evropa… s’dihej si e qysh.

Arbëreshit i hipin xhindet, inatin shqiptar e zbraz dhe në gazetat italiane. E ç’të bëjë tani për Shqipërinë? Themelon në Romë “La Rivista dei Balcani” dhe shkon në Shkodër, hap tjetër gazetë me emër mali “Taraboshi”, mbron Shqipërinë duke u sulur mbi këdo, edhe mbi Romën, megjithëse Italinë e mendonte aleaten e natyrshme të dheut amë.

Nën shembullin e Pashko Vasës boton dhe ai “Shqipëria dhe shqiptarët”. E thërrasin në Itali, ushtar në frontet e Luftës së Parë Botërore. Nxjerr revistën e re “Italia dhe Shqipëria”. Bashkohet me Ahmet Zogun. Merr detyrën e Prefektit në Korçë, pastaj drejtor i Zyrës së Shtypit në Tiranë, deputet i Shkodrës, Konsull i Përgjithshëm i Shqipërisë në Egjipt, kryetar i Kazacionit, Sekretar i Përgjithshëm i Republikës Shqiptare.

Katër vajzat e tij studionin në Tiranë. Dhe beson te fashizmi, ashtu si Croce dhe D’Anunzio, “rilindësit garibaldianë”. E mendonte dhe si zgjidhje për Shqipërinë dhe çështjen kombëtare. Pushtimi italian e bashkoi Kosovën, po ëndërronte Çamërinë, ndërsa e dënoi sulmin ndaj Greqisë. Me nazistët gjermanë nuk u përzie, por erdhën partizanët dhe ai s’iku, s’kishte pse, se me këdo që vinte, ai punonte veç për Shqipëri.

Kështu tha dhe në gjyq, kur e nxorën të lidhur bashkë me personalitete të tjera aty te kinema “Savoja”, që ishte bërë Teatri Kombëtar, në një nga lozhat e së cilës vëzhgonte me monokël diktatori i ri Enver Hoxha. “Pushkatim!” – ulërinte partizani i bërë gjeneral, Bedri Spahiu, i cili kishte pushtuar dhe vilën e Terencit, duke e mbyllur në bodrum familjen e tij. Po biblioteka e tij, mijëra vëllime, botime edhe të shekullit XIV, edhe pergamena, çdo të bënin me të fitimatrët?

Të 17 vetat e gjyqit i hipën në një kamion të mbetur nga lufta. Ishte prill ’45. Dhe një gropë e madhe, e pamëshirshme si krimi. Në muzg qëlluan mbi ta, breshër plumbash…

…dhe mbas 50 vjetësh, kur kishte rënë perandoria komuniste, u gjetën skeletet e tyre. Skeletet e historisë…

PËRTEJ KARTELËS…

– Terenc Toçi në SHBA –

Në fillim të shekullit XX, diaspora shqiptare në Shtetet e Bashkuara u bë qendra më e rëndësishme e çështjes kombëtare, e pavarësise së Shqipërisë. Në këtë mjedis të ri politik e shoqëror mund të themi se u përshfaqën dhe tre figura që për nga formimi, prejardhja dhe vizionet ndryshonin, por që i bashkonte e njëjta frymë, çlirimi i atdheut dhe krijimi i një shteti modern europian. Shkëlqyen Imzot FAN NOLI, perëndimori FAIK KONICA dhe… Në vitet kur mbërriti Toçi në SHBA, Fan Noli ishte tashmë figurë qendrore në koloninë shqiptare të Bostonit, drejtues i shoqërisë “Besa-Besë”, organizator komunitar dhe orator që po formësonte mendësinë politike të emigrantëve.

Noli shquhej për vizionin e tij demokratik, iluminist dhe për aftësinë për të mobilizuar njerëzit.

Konica do te drejtonte dhe gazetën “Dielli” dhe ishte një nga mendjet më të skalitura të diasporës. Elegant, kritik dhe i rreptë ndaj mungesave të shoqërisë shqiptare, Konica punonte për të krijuar një filozofi shtetformuese moderne. Njohës i thellë i historisë së atdheut dhe Ballkanit, ai sillte në SHBA përvojën e gjatë intelektuale nga Franca, Belgjika e Anglia.

Terenc Toçi mbërriti në SHBA më 1908–1909 në një mision të qartë: t’i bashkohej diasporën shqiptaro-amerikane për çështjen e lirisë së Shqipërisë. Përfaqësues i ëndrrës Toçi arbëreshe të Rilindjes, i sillte diasporës së re një vizion historik, europian dhe kulturor. Toçi u vendos në qendrat e Bostonit dhe të New Yorkut, aty ku Noli dhe Konica ushtronin aktivitetin e tyre.

Ka të dh;ena se Toçi mbante ligjërata mbi historinë, rolin e arbëreshëve, domosdoshmërinë e autonomisë. Noli, i cili kërkonte të ngrinte vetëdijen politike të kolonisë, e përkrahu frymën e këtij misioni.

Edhe me Faik Konicën, Toçi pati kontakte korrekte dhe të respektuara. Konicës i interesonte që diaspora të merrte një rol më aktiv në çështjen shqiptare, gjë që misioni i Toçit e ndihmoi drejtpërdrejt.

Kjo bashkëveprimësi përgatiti rrugën për krijimin e Federatës Panshqiptare “VATRA” më 1912, një arritje e madhe, me largpamësi mbi një shekullore…

Diaspora shqiptare në SHBA u aktivizua më fuqishëm në mbështetje të çlirimit të atdheut, që do të ndikonte drejtpërdrejt në ngjarjet e vitit 1911 dhe 1912.

VIT HISTORIK DHE 1911

– Kryengritja e Mirditës dhe Flamuri në Orosh –

Pas kthimit nga SHBA, Terenc Toçi shkoi në Shqipëri ku punoi për organizimin e malësorëve veriorë kundër sundimit osman.

Më 26 prill 1911, në Orosh të Mirditës, ai kryesoi një kuvend të madh të bajraktarëve dhe krerëve të krahinës.

Në atë kuvend:

– u ngrit përsëri Flamuri Kombëtar Shqiptar,

– u shpall një qeveri e përkohshme,

– Toçi u emërua drejtues i qeverimit të ri.

– Ky akt është një nga manifestimet më të hershme të vullnetit politik për autonomi dhe parapriu shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë në 1912.

Më pas Toçi u rikthye në Itali, ku vazhdoi rolin e përfaqësuesit të interesave shqiptare në qarqet arbëreshe dhe italiane.

Në kohën e monarkisë së Zogut I, ai u bë pjesë e administrates së shtetit shqiptar, duke shërbyer si: jurist, këshilltar, ndërmjetësues me diasporën arbëreshe. Ai mbeti zë i besueshëm për çështjet juridike dhe kulturore.

KUR VRANË NJË ARBËRESH

– vitet e pushtimit dhe 1945 tronditëse –

Gjatë pushtimit fashist (1939–1943), Toçi pranoi disa detyra në administratën civile të Shqipërisë nën dominimin italian. Roli i tij ishte kryesisht administrative dhe kulturor, pa pushtet real politik.

Pas çlirimit, regjimi komunist e arrestoi dhe e gjykoi për kolaboracionizëm, sipas standardeve të kohës.

Terenc Toçin më mire e kanë kuptuar historianët e huaj si ata italianë se sa bashkatdhetarët, që u kushtoi jetën. Ata shpjegojn:e se Terenzio Tocci bëhej me këdo në shërbim të Shqipërisë, nuk e zgjidhte ai regjimin apo nuk e sillte ai pushtuesin, etj, etj. Më 14 prill 1945, ai u dënua me vdekje dhe u ekzekutua në moshën 65 vjeçare. Një mbyllje e hidhur dhe kriminale për një jetë kushtuar atdheut.

Por sot Terenc Toçi zë vend të rëndësishëm në panteonin e figurave historike me ndihmesën për shtetformimin shqiptar.

NË VEND TE EPILOGUT

– Libra, shtëpia, sheshi në Romë dhe filmi –

Janë botuar monografi për Terenc Toçin si në gjuhën shqipe dhe atë italiane, nga historianë italianë.

Unë kam patur rastin të çojmë një botim të ri të editorit “Toena”, me botuesin Fatmir Toçi, i njëjti mbiemër, te shtëpia e vajzës së Terenc Toçit. Na mirëpriti, u gëzua trishtueshëm, trauma e babait të pushkatuar mbetej e përhershme. Terenc Toçi familjen e kishte marre në Shqipëri dhe vajzat i edukoi në shkollë shqipe në Tiranë. Shtëpia e tyre ishte vila e bukur përballë Radio-Televizioni shqiptar, që tani e ka blerë Konsulli i Nderit, Ekrem Bardha, një vazhdues i ditëve tona i patriotizmit shqiptar në SHBA. Te porta e vilës është dhe një pllakë që dëshmon historikun e saj.

Ndërkaq në Fan të Mirditës është vendosur dhe busti i tij si ngritës i Flamurit Kombëtar.

Po unë kam marrë pjesë dhe në përurimin në një shesh të Romës të një rotonde që iu vu emri; “Terenzio Tocci”. U fol për atë si për një hero arbëresh të shekullit të kaluar deri në mbarimin e Luftës II Botërore.

Në rrethrrotullimin e zonës Mostacciano, pllaka e mermertë me emrin e tij ishte e mbuluar me dy flamuj, atë Shqiptar dhe atë Italian.

Pasi u dëgjuan dy himnet kombëtare të Italisë dhe të Shqipërisë, nipi i Terenc Toçit, që mbante po emrin e gjyshit të tij, falenderoi të pranishmit që kishin ardhur në ditën më të bukur të jetës së tij, bashkinë për vendimin e marrë, praninë e ambasadës së Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë.

Kujtoj që folën autoritete lokale, presidentja e komisionit të marredhënieve me jashtë nga Komuna e Romës, e cila theksoi se shqiptaro-italiani Toçi të bën për vete me bëmat e tij të guximshme në dobi të vendit dhe të njerëzve.

Më pas ndoqëm dokumentarin kushtuar arbëreshit Terenc Toçi “Mirazhi Adriatik” të regjisorit Gilberto Martinelli, autor i shumë filmave mbi raportet historike dhe diplomatike të Italise me vendet e tjera. Jetën e Terenc Toçit ai trajtoi si të një njeriu të lirë me një fund paradoksal tragjik.

Në shënimet e mia gjej se si titullar i Ambasadës së Shqipëri në Shtetin e Vatikanit, unë tregova atje për jetën e Terenc Toçit, vlerën e saj sot, si një urë miqësie dhe bashkëpunimi mes vendeve tona. Kultura katolike e arbëreshit tonë e bëri atë që të mos shikonte armiq në jetën e tij, por kundërshtarë me të cilët mund të bashkëpunonte… I vetmi arbëresh që kundëremigroi, erdhi t’i shërbejë çështjes kombëtare në dheun amë me penë dhe armë. Ngriti Flamurin kombëtar një vit para shpalljes së Pavarësisë, në Mirditën në 1911 ku kishte përgatitur kryengritjen kundër pushtimit otoman. Shtova se Terenc Toçi mori pjesë në Kongresin e Triestes më 1913 dhe pastaj në Shqipërinë e pavarur mori detyra të ndryshme, prefekt në Korçë, deputet, ministër i ekonomisë. Gjatë pushtimit fashisto-nazist të vendit ishte në Këshillin e Lartë Korporativ, etj. Sipas tij, përsërita, ai punonte me këdo në dobi te Shqipërisë dhe kur erdhën komunistët në pushtet, nuk iku nga Shqipëria, por priti të vazhdonte detyrat që mund t’i besoheshin. E pushkatuan në vitin 1945 me 16 të tjerë të dënuar me vdekje si kolaboracionistë. Historia duhet të pajtohet me veten, – përfundova, – të bashkëpunojmë për paqen për një të ardhme më të mirë për Shqipërinë Euroatlantike.

Dhe sot mund të thuhen më shumë për Terenc Toçin dhe në SHBA…