s p – Page 2243 – Dielli

KUR PERANDORIA TURKE-OSMANE PUSHTONTE KOSTANDINOPOJËN

May 29, 2022 by s p

NGA NDUE BACAJ

HYRJE

Me 29 maj 1453 , ditën e marte , një lajm i hillur do të trondiste Europën e Botën mbarë. Kostandinopoja , kryeqyteti i perandorisë Romake të Lindjes (Bizantit) , pas rreth njëmbëdhjetë shekujsh civilizim ishte pushtuar me zjarr e hekur nga Turko-Osmanët të udhëhequr nga sulltan Mehmet (Fatihu) II-të , apo siç njihet me “nofkek” Mehmet pushtuesi. Me pushtimin e Kostandinopojës Europa kishte humbur “Jeruzalemin” e saj , (fatkeqesisht duket perjetsisht), ndersa Botës i ishte fikur njera nga dritat e qytetrimit e besimit Kristian , apo qorruar njeri sy… Rënia e Kostandinopojës në duar të pushtuesve turq shkaktoi dhimbje të madhe veçanarisht te Shqiptarët (Arbnorët) , të cilët kishin kontributin më të madh në ndertimin e këtij kryeqytetit të perandorisë Romake të Lindjes. Kostandinopoja ishte një nga kryeveprat e “pavdekshme” të Flavio Valerio Kostandinit , i cili udhëhoqi perandorinë Romake nga viti 306 deri në vitin 337 , ku per veprat e tij të trashiguara deri sot në histori , ai njihet me “emrin” Kstandini i Madh. Kostandini i Madh ishte Ilir , prej gjaku e mishi , ai ishte nga Nishi (Nasius) i Kosovës (Dardanisë).

PAK HISTORI PËR KOSTANDINOPOJËN, KRYEQYTET I PERANDORISË ROMAKE TË LINDJES.

Kostandini e kishte zhvendosur selinë e tij të perandorisë në vitin 326 , nga Roma në qytetin që e kishte ndertuar dhe i kishte dhënë emrin e vet Kostandinopojë (në vitin 330). Historian të ndryshem thonë se këtë zhvendosje selie Kostandini e bëri (ndoshta) si simbol i shkëputjes tij nga e kaluara pagane. Gjatë organizmit të ri të perandorisë Iliriku perbënte një nga provincat e mëdha. Ai ndahej në dy pjesë : Iliriku Përendimor (Illyricum Occidentale ) , që permblidhte vetë Ilirikun Panoninë e Norikun , dhe Iliriku Lindor (IIIyricumm Orientale) , ku perfshiheshin Dakia , Moesia , Maqedonia dhe Traka . Kostandini u pagëzua nga historiani kishtar , Eusebi , pakë kohë para vdekjes, më 337. Fronin e trashiguan tre të bijët e tij të paaftë , Kostandini , Kostandi dhe Kostani . Ky i fundit trashigoi Ilirikun ,Italinë dhe Afrikën.1. Kostandinopoja ishte ndërtuar në formen e një trekendëshi i cili rrethohej në të dyja anët me ujë , në veri nga Briri i artë , kurse në jug nga deti Marmara. Vetëm nga ana e tretë , në pjesen perendimore bashkohej me token. Këtu perandori Teodori II në shek. E pestë , kishte ndertuar murin e madh i cili shtrihet nga veriu në jug në një gjatësi prej shtatë mijë e pesqindë metrash. Muri perbëhej nga tre pjesë dhe mbrohej nga një hendek i madh . Nuk kishte fortifikime më të fuqishme në periullen e mesjetës. Muri i parë ishte i dobët dhe rrethonte hendekun. Muri i dytë ishte njëzetë e pesë metra i lartë dhe nuk kishte kulla mbrojtëse. Ndërkohë që muri i tretë arrinte një lartësi prej dyzetë metrash dhe ishte i mbrojtur nga kulla të mëdha të cilat mund të mbanin shumë ushtarë në brendësinë e tyre. Në keto kushte mesjetare ky mur ishte i pakalueshëm…2. Perandoria Romake në vitin 395 ishte ndarë perfundimisht në dy perandori , e jo thjesht per arësye organizimi e mirqverimi si një perandori e tërë që e kishte riorganizuar Kostandini i Madh.. Mjerisht pas shumë luftrash doktrinore teologjike , ideologjike e filozofike , të filluara që në shekullin e IV-të nga klerikë dhe hierarkë të kishave kristiane , në vitin 1054 kisha Kristiane do t’u ndante perfundimisht në dy “pjesë” ; në atë kristiane katolike me seli në Romë (kisha perendimore latine) , dhe ajo ortodokse (kisha lindore ) me seli në Kostandimopojë. Kjo ndarje nuk kishte qenë një ndarje vëllazërore , por një ndarje thellësisht armiqësore , armiqësi e ruajtur edhe në shkujt e ligështisë të dy perandorive Romake , të perendimit dhe asaj të Lindjes (Bizantit). Ligështi që u trashigua jo vetëm në dy perandoritë si e tëra , por edhe nga provincat apo “shtetet” që i perbënin ato. Është pikrisht kjo ndasi e “perkthyer” shpesh në armiqësi , që arriti ta shfrytëzojnë perandoria islamike turko-osmane që po rritej e fuqizohej dita ditës , pasi ajo kishte në themel unitetin (edhe pse jo rrallë , ketë e arrinte me ndihmen e shpatës) , ndersa kristianët edhe kur bashkoheshin prej frikes të islamikëve , atyre sapo u largohej kjo frikë predikonin gjërat që i ndanin e harronin ato që i bashkonin… duke thelluar ndarjen… “Flamurin” e armiqësisë e mbante kisha e lindjes (Ortodokse).

RËNIA E KOSTANDINOPOJËS NË DUAR TË TURQËVE DHE “KONTRIBUTI” I GREKËVE!

Me rritjen e kërcënimit nga fuqia turke , ambasadorët bizantinë zunë të dukeshin më shpesh në oborrin papnor. Bisedimet e pasinqerta për një ribashkim të Botës së krishterë aty nisen e aty mbaronin , duke u luhatur në pershtatje me klimen ushtarake. Me sa duket grekët dinakë donin në fillim ndihmen ushtarake , pastaj një këshill e më në fund po të ishte e pashmangshme , ribashkimin. Latinët e kishin më se të qartë kotësinë e një këshilli , prandaj e premtuan ndihmen si kusht për ribashkimin. Një historian bizantin dhe mik i perandorit ka dhënë parimet e këtyre bisedimeve , i cili del në biseden midis perandorit dhe trashigimtarit tij të ri , që më vonë do të njihej si Gjoni II Paleologu. “Mjeti ynë i fundit kundër turqëve është frika e tyre nga bashkimi ynë me latinët , me kombet luftarake të perendimit , që mund të sjellin shpetimin tonë dhe shkatërrimin e tyre. Sa herë që të kanoset kërcënimi i heretikëve , atyre bëjua të qartë rrezikun. Propozo thirrjen e një këshilli , koslutohu per mjetet që duhen ; por gjithmon vono dhe shmangë thirrjen e një kuvendi , i cili nuk mund të na sjellin asnjë perfitim të perkohshëm ose shpirtëror. Latinët janë krenarë , kurse grekët kokëfortë ; asnjera palë nuk mund të lëshojë ose të terhiqet. Prandaj çdo perpjekje per arritjen e një bashkimi të perkryer nuk do të bejë gjë tjeter , veçse do të konfirmoj perçarjen.”.3. Për këtë arësye perandori hyri në bisedime për bashkimin me latinët , me synim që ti vinte ledh agresionit musliman. Por që të ruante identitetin e ortodoksisë , ai kurr nuk e vuri në praktikë ribashkimin. I biri , Gjoni II Paleologu nuk u tregua kaq i matur ose , ndoshta trysnia mbi do të ketë qenë më e madhe. Ai e shqyrtoi seriozisht ftesen e Papës Eugjeni IV , i cili i kishte mposhtur anti-papët dhe tani aspironte të ndreqte perçarjen e vjetër. Sulltani nga frika e një ribashkimi , i ofroi Paleologut garanci sigurimi , madje ecdhe para , nëse ai hillte poshtë orvajtjet e Papës . Perandori i ri si shkak per vonesen , i nxorri papës thesarin e tij të shterruar. Menjëherë papa ia mbuloi të gjitha shpenzimet me një ndihmë prej 10.000 dukatesh. Më në fund , perandori u dorzua , dhe së bashku me patriarkun dhe me një shpurë të madhe , lundroi per në Këshillin e Ferrerës në Firence , me 1438. Aty , pas debatesh të pafundme doktrinore , grekët nëshkruan një lëshim të hartuar me fjalë të dykuptimshme dhe si shperblim për ribashkimin , moren një ndihmë të vogël ushtarake. Megjithatë , kur u kthyen në Kostandinopojë , perfaqësuesit u akuzuan për apostazi , marrëveshja u denoncua publikisht , kurse këta trafikantë të besimit moren faljen popullore , vetëm duke pranuar me perulësi gabimin e tyre dhe duke mohuar bashkimin. Pas shpartallimit të kryeqëztës në varna (1444) dhe pergatitjeve të Mehmetit II per rrethimin e Kostandinopojës , Kostandin Paleologu i bëri një thirrje të fundit të dëshpëruar Perendimit per ndihmë të madhe me çdo kusht . Ndonse pak kohë më parë , me 1450 , një Këshillë në Kostandinopojë , kishte renditë gabimet e latinëve…4. Që nga vendosja e turqëve mbi Dardanele , marrja e Kostandinopojës kishte qënë pjesë e politikës së shtetit aziatik dhe si pasojë ishin zhvilluar disa rrethime të qytetit , por pa sukses… Pasi Mehmeti II u ngjitë në fronin e sulltanit (1451-1481)… dhe vendosi të merrte Kostandinopojen . Sulltani kerkoi të perdoret çdo mjet i disponueshëm. Hapi i parë ishte ndertimi i një fortese në pjesën europiane të Bosforit, mbi qytetin e Kostandinopojës (1452). Në sajë të një fortese tjetër në skajin aziatik të Bosforit dhe me kontrollin e ngushticës së Dardaneleve , sulltani e kishte shternguar si në morsë të fortë kryeqytetin bizantin. Po ashtu duke krijuar një flotë prej katëqindë anijesh dhe një ushtri prej njëqind e pesëdhjetë mijë vetash , ndër këta dymbëdhjetë mijë jeniçer , Mehmeti filloi atë që historia e ka quajtur rrethimi më i madh. Mbrojtjen e Kostandinopojes do udhëhiqte perandori Kostandini XI Paleologu. Ai kishte hipur në fron si pasardhës i të vëllait në vitin 1449 dhe ishte një nga sundimtarët më të mirë të një dinastie të dobët e të turpshme.5. Në keto rrethana me 1452 , Kostandini nënshkroi bashkimin , e shpalli atë në Katedralen e Shën Sofisë dhe për herë të parë që nga shek.II emri i Papës zuri të shqiptohet gjatë lutjeve. Megjithatë grekët , hollen poshtë çdo aleancë me latinët. Admirali i tyre i madh , Notares , kryeminister dhe i dyti pas perandorit , delaroi se preferonte më mirë të shihte në kostandinopojë çallmen e turqëve , se sa kapelen e kardinalit…6. Me 22 maj 1453 kishte ndodhur eklipsi i hënës , shenjë të cilin mbrojtësit e qytetit e kishin interpertuar si të kobshme…7. Thirrja e peraandorit për mbrojtjen e Kostadinopojës , arriti të grumbulloi një ushtri prej pesë mijë vetash , gjë që tregon per zvoglimin e popullsisë së qytetit dhe dobësinë e popullsisë që akoma banonte në Kostandinopojë. Disa mijëra vullnetarë gjenovez dhe venedikas rroken armët . Si perfundim një ushtri që numronte jo më tepër se tetë mijë vetë , vendosi të mbronte qytetin. Kostandini nuk ushqeu ndonjë iluzion për situatën . Detyra e tij ishte të vdiste si burrë… Së pari ai e dinte se kishte grumbulluar një ushtri të vogël , e cila krijonte një pengesë të hollë në muret e qytetit. Së dyti , zbulimi i ri i barutit ishte një armë e mrekullueshme në anën e pushtuesve. Mehmeti zotronte rreth gjashtëdhjetë topa të madhësive të ndryshme , të cilët mund të duken të vjetruar në ditët tona , por që qenë në gjendje të krijonin të çara kaq të mëdha në muret e Kostandinopojës , saqë mbrojtësit nuk arrinin t’i riparonin ato. Rrethimi kishte vazhduar pa sukses per disa muaj , deri kur sulltani mendoi se sulmit mbi mure duhet t’i bashkëngjitet një sulm nga deti . Per ketë qellim , flota otomane duhet të arrinte në Bririn e Artë. Por bizantinët e kishin mbyllur hyrjen e portit të Bririt të Artë nëpermejt një zinxhiri të gjatë që shtrihej nga njeri breg te tjetri. Aksidenti më i madh i rrethimit qe deportimi i anijeve otomane në port pa këputur zinxhirin. Kjo ndodhi per meritë të sulltan Mehmetit i cili kishte me vehte inxhinierët më të aftë të botës. Kishte edhe të krishterë në këtë grup. Por Mehmeti nuk donte të humbiste luftën per shkak të paragjykimeve të tij fetare. Inxhinierët perpiluan një plan shumë të zgjuar. Ata ndertuan një plan të perkulur prej dërrase të vajosur. Këtë plan ata e vendosen në cepin që ndante Bosforin nga Briri i Artë . Gjatë natës rreth shtatëdhjetë anije otomane deportuan në ujrat e qytetit. Per të parandaluar kercenimin e ri , grekëve iu desh që një pjesë e trupave të tyre t’i largonin nga muri toksor per tek ai detar. Pas një bombardimi të gjatë , sulltani urdhëroi një sulm perfundimtar mbi muret e qytetit . Dita e vendosur për të sulmuar ishte 29 maji i vitit 1453… Rrallet e gjëra të muslimanëve u hollen mbi muret e qytetit . Në këtë orë tragjike perandori dhe mbrojtësit e tij besnikë bënë të pamunduren për të larguar dobësinë që karakterizonte perandorinë bizantine. Vetë Kostandini XI dha shembullin personal duke mos u larguar , por duke qëndruar me ushtarët e tij deri sa u dogj nga hordhia e armiqëve. Në ketë mënyrë vija e vjetër e perandorëve romak perendoi. Më në fund, muret e qytetit u çanë dhe nderkohë ushtarët oroman u perhapen në të gjitha drejtimet , Mehmeti II u drejtua me kal per në Katedralen e Shën Sofisë per të falnderuar Allahun. Kjo ndertesë e mrekullueshme , simbol i botës lindjes u shëndërrua në xhami. Per disa ditë në Kostandinopojë mbretëroi tmerri , pasi banorët dhe të mirat e tyre u perkisnin ushtarëve turq si mall lufte. Kur orgjia mbaroi , doli në pah qyteti i vjetër plot me shtepi , pallate e kisha bosh. Vetë Mehmeti mendoi se Kostandinopoja pa banorë ishte kotë. Keshtu ai ripopulloi qytetin . Mehmeti urdhëroi që të burgosurit mund të paguanin per lirinë dhe mund të ktheheshin nëpër shtepitë e tyre. Po ashtu nga vendet përreth erdhi popullsi e re dhe u vendosen në Kostandinopojë . Mehmeti ndoqi këtë politikë , pasi ai nuk donte që Kostandinopoja të humbiste vlerat e saj. Popullsia e re e krishter që erdhi mund të zhvillonte veprimtarinë tregtare…. Për të zbutur grekët , sulltan Mehmeti shpalli tolerancë fetare . Per më tepër , sulltani krijoi edhe klerin ortodoks , zgjodhi një patriark dhe i dha atij gati të njejtat të drejta fetare që ky kishte pasur gjatë sundimit bizantin. Po ashtu edhe kisha greke u mbajt nën mbrojtjen e sulltanit…8. Vetëm 3 ditë pas rënies së Konstantinopojës , Sulltan Mehmet Pushtuesi , i kishte blerë rrobat fetare Genadiusit duke zhvilluar edhe procesionin e Patriarkut të Kostandinopojës. Sulltan Mehmet (Fatihu) Pushtuesi , arriti të bëjë atë aleancë me ortodoksët që është aktuale edhe sot… Mehmet pushtuesi “pajtoi” Islamin me Krishterimin Ortodoks , gjë që thelloi më shumë ndarjen mes krishterimit Katolik dhe krishterimit Ortodoks… Kostandinopoja u bë kryeqytet turk dhe u quajt me emrin Stambollë. Gjysmë-hëna zevendësoi kryqin , dhe katedralia e Shen Sofisë u kthye në Xhami. Armiqësia e pafund midis latinëve dhe grekëve mbi çeshtjet teknike të doktrinës , pasqyrohet në pershkrimin e historianit latin , Bernino , Ai zbuloi një lidhje domethënëse midis rënies të Kostandinopojës atë ditë ogurzezë të majit dhe faktit se pikrisht ajo ditë ishte caktuar atë vit per kremtimin e Shpirtit të Shenjtë , i cili vinte nga Ati dhe nga Biri , gjë që mohohej nga grekët.9. Dita e marte e 29 majit (1453) ,që nga ajo kohë e sot merr perfundimisht “tagrin” e ditës së tersit…

PAS RËNIE TË KOSTANDINOPOJËS…

Rënia e Kostandinopojës ishte “Turpi i Krishterimit…!” paska thirrur papa Nikolla V me të marrë vesh lajmin , duke ulur kryet e duke u shkrehur në lot. Në vepren klasike të baronit Ludwig von Pastor , Histori e papëve , 1453 , lexohet i pershkruar si vit tronditje të madhe per perendimin , posaçërisht per Romën: “Tmerrit që lajmi hapi në Romë iu shtua menjëherë frika e madhe , mbasi lajme të mëtejshme bënin me dije se të pafetë kishin futur në dorë anijet papnore dhe se turqit po paiseshin me një flotë prej 300 anijesh per t’i gatitur edhe Romës vjetër fatin që kishte pësuar Roma e re. Të gjitha lajmet perputheshin me faktin se pershtypja që bëri mbi papen dhe mbi kardinalët lajmi i rënies të Kostandinopojës ishte përnjimend dërrmuese. U ndie në mënyren më të thellë që humbja e bastionit të fundit të krishterimit në lindje ishte një ngjarje botërore , e cila do sillte rrjelloja shumë të rënda… me renien e Kostandinopojës… ishte një ndryshim me shumë peshë -dhe po aq kundërpeshë – në historinë e qytetrimit europian . Një humbje që kontinenti i vjetër , megjithë perpjekjet ushtarake e politike, nuk do ta rikuperonte më… Enea Silvo … ende pa u zgjedhur papë (Papa piu II) , që kur mbante titullin e peshkopit të Sienës dhe vijonte të jetonte në oborrin e perandorit Frederik III si këshilltar e sekretar i tij . vetë Frederiku III , me të marrë lajmin e rënies të Kostandinopojës në duart e turqëve , zuri të qarët , u terhoq në dhomat e tij dhe kaloi disa ditë në zi , duke u lutur e duke shkruar… Për Enea Silvon marrja e Kostandinopojës nga turqit përbënte një hop “cilësor”. Jo vetëm kishte rënë në duar të armikut njëri nga “sytë” ose njëra nga “duart” e Krishterimit , në vajtimin e tij per rënien e Kostandinopojës ai e quante Kostandinopojen “monument të lashtë të dijes” , falë të cilës kishte kaluar në Perendim trashigimia humaniste e grekëve të vjetër : nga kjo kishte marrë Europa tekstet e Platonit , Arstotelit , Demostenit , Ksenofonit , Tukididit , Vasilit të Madh , Dionisit , Origjenit dhe shumë të tjerëve…. Enea Silvo në njëren nga letrat e tij të asaj ndërkohë reagonte kështu për rënien e Kostandinopojës në duart e “barbarëve”: “Ja ajo çfar e kisha frikë , njëra nga dy dritat e Krishterimit u fikë , shohim që selia e perandorisë Lindjes u rrëzua , që gjithë lavdia greke u asgjesua”. Turqit osman që perfaqësonin në atë kohë një qytetrim lloji të ndryshem ndaj atij të Europës , e kishin sulmuar tani Krishterimin pikrisht në sanktuarin e tij . sikurse Enea Silvo e kujton në libërthin kushtuar marrjes prej turqëve të Kostandinopojës : “Në të kaluarën u patëm goditur në Azi dhe në Afrikë , pra në token e tjeterkujt, ndërsa tani jemi goditur dhe mundur në Europë , pra në vetë atdheun tonë”.10.

NË VEND TË EPILOGUT: GJERGJ KASTRIOTI–SKENDËBEU DHE RËNIA E KOSTANDINOPOJËS.

Në kohen kur turko-osmanët , kishin rrethuar Kostandinopojen , Mehmedi II kishte nisur kundër Arbënorve që udhëhiqeshin me mjaft sukses nga Gjergj Kastrioti Skenderbeu , një ushtri prej 14.000 vetash. Ketë ushtri e komandonte Ibrahim Beu , që dikur kishte qënë “shok” me Skenderbeun. Mehmeti II e kishte nisur ushtrinë me mendimin se arbënorët do ti zinte në befasi , (pasi tërë vemendja ishte perqendruar në rrethimin e Kostandinopojës). Ushtria do të hynte në Shqiperi nga ana e Tetovës dhe t’u merrte gjakun Talipit edhe Hamzës. Por Skenderbeu nuk ishte nga ata burra që zihej lehtë në befasi. Skenderbeu priste në kufi , se kishte mësuar që turqit po pergatisnin një ushtri të madhe , e cila nuk dihej per ku do të nisej. Si u duk më vonë , ushtria e madhe u drejtua kundër Kostandinopojës . Me të mësuar këtë lajm Skenderbeu pa humbur kohë , i doli para ushtrisë të komanduar nga Ibrahim Beu dhe e goditi befas ushtrinë turke në fushen e Pollogut afër Tetovës ku ishte kampuar me 22 prill 1453 , dhe e shkatërroi , pasi e vrau me dorën e vet komandantin e saj… Afër 3000 të vrarë mbuluan fushën . Shqiptarët të ngarkuar me plaçka u kthyen në Dibër. 11. Edhe sipas Barletit ushtria që komandohej nga Ibrahim Beu u thye keqas në një betejë të pergjakshme.12. Një muaj e një javë më pastaj , me 29 maj 1453 ra Kostandinopoja. Mehmeti II , i fryrë nga suksesi i madh u deklaroi luftë të gjithë fqinjëve…13. Pas rënies të Kostandinopojës në duar të turqëve , disa ranë në fatalitet , por Skenderbeu si njeri i aftë të zbulonte shpresen në rrethana që duken të pashpresa , u angazhua më fort me grupimet politike europiane , që nuk e konsideruan rënien e Kostandinopojës si fund të objektivit të kryqëzatës , por si një sfidë të re…14.

REFERENCAT:

1.Edwin Jacques , Shqiptarët –historia e popullit shqiptar nga lashtesia deri në ditët e sotme. Fq.153 .

2.Ferdinand Schevill , Ballkani ,historia dhe qytetërimi , fq.165, sh.p.b.”Eugen” , Tiranë 2002.

3.Eduard Gibon , The histori of the decline and fall of the Roman Empire . Ed . Milman ,6 vëll. New York : Harper and Brothers 1860 , f.306-307.

4.Edwin Jacques , po aty fq.208-209.

5.Ferdinand Schevill , Ballkani , po aty, fq.164-165.

6.Edwin Jacques , po aty, fq.209.

7.Virgjil Kule , Gjergj Kastrioti Skenderbeu –kryqtari i fundit , fq.203 , botim nga Fast Track Albania 2012.

8.Ferdinand Schevill , po aty , fq.165-167.

9.Edwin Jacques , vepër e cituar , fq.209.

10.Aurel Plasari ,Shqipëria dhe Shqiptarët në Europën e Piut II ,fq.68-71 ,Tiranë 2014.

11.Fan S. Noli , Historia e Skenderbeut , fq.76 ,Tiranë 2015.

12.Virgjil Kule , po aty ,fq.203.

13.Fan S. Noli,po aty ,fq.76.

14.Virgjil Kule , po aty ,fq.203-204.

SHQIPËRI 29 MAJ 2022

In Memoriam Dalip Greca

May 29, 2022 by s p

Halit Daci/

In a beautiful sprouting and sprightly sunny spring day as I tried to recover and wake up from a dreadful melancholy I mused for a while. And having mused for a while, Jesus, I murmured and said to myself: Is Dalip Greca, the writer, the husband, the father, the grandpa, and the best friend of many unexpectedly conquered and left everything and everyone dear behind?

Death be not proud that shrouded in dark and dreary darkness you ambushed Dalip, interrupted his life, and took him with you and:

Left his proficient pen shy, the ink bottle dry, and the untold stories and memories for help cry. Didn’t he vow not so long ago to quit work, retire, and finally do what he liked most, enjoy and take care of his family and write the untold and unknown stories? Didn’t he vow that he will still help Vatra and Dielli? His dear baby, Dielli, will be dim and discontent.

Left Xhemilja without her dear lifetime husband and companion. Didn’t he vow to her that he was going to settle into his new house and take care of her, make her coffee and prepare her meals, and help her with her garden every day?

Left Alma, Elisabeta, and Dorian without their dear father. Didn’t he vow to them that he will be with them every step of their life, see them grow and prosper, partake and enjoy their life events.

Left Kristina, Latif, and Edi without their dear father-in-law. Didn’t he vow to them to that he was not their father-in-law but their real father in every step of their life, help them in any way he could, and even as soon as he will settle into his new house he was going to put out a big BBQ in the backyard soon. Didn’t he vow to Latif and Alma that he will take care of the property and with his daily touch-ups make it look pretty every day.

Left all the grandkids, Ani and Danny, Kelvin and Nick, Blake and Jaxon, without their dear grandpa. Didn’t he vow to them that he will buy them gifts for their birthdays, buy them candies and goodies, enjoy and watch them grow and prosper in every step of their life? Death be not proud that no one will be able to explain your dreadful nature of undoing their grandpa’s life, that it will be hard for them to comprehend why you took their grandpa away.

Death be not proud that shrouded in dreary darkness, unseen, uninvited, and unwanted, yet part of the ephemeral cycle of life, dreaded by everyone and, unavoidable by none, you stopped, and unheard by no one sneaked into his house, interrupted his dreams, woke him up from his sleep, took him away with you in your unexplainable, yet unavoidable, eternal journey to a supposedly better bed and sleep.

Oh yes scary isn’t to think of it, but, my brother was not scared of your dreary deed. Dear Dalip did not just give up without putting up a fight with you on the way to the unwanted unknown known. And on the way to the unwanted, yet unavoidable journey that humans are destined to take at some point in their life, just in his promised prime time, you took away my dear brother and friend of my family for over twenty years or so. Didn’t he vow to me that he considered my family part of his family, and even more in every event he made sure he had reserved the biggest table and set aside space for Mjafturie, Kleant, Kelvin, Sonila and I in the same table and shared his stories, food, drinks, and gifts with my family just like he did with his family?

Death be not proud. True you seem mighty and dreadful, or men of affairs may think of you so. You took unexpectedly Dalip to his everlasting abode. But death be not proud that you took him away. Dalip beats you badly, dreadful death, in every step of the way as he left a beautiful and successful family behind, left many grandkids who are proud his name and legacy, left many friends, and even his new neighbors, who will remember him and share their stories with each-other, as our unbearable lightness of being slowly and transiently flows by in time and space.

You will be dearly missed, all the time remembered, yet never forgotten, Dear Dalip!

Rest in Peace my Dear Brother!

DALIP GRECA, NJERIU I URTË, EDITORI QË E RINGJALLI DIELLIN

May 29, 2022 by s p

Mbresa e kujtime nga takimet dhe bashkëpunimi me Dalip Grecën.

Më 16 maj u nda papritmas e parakohshëm Dalip Greca, gazetar e publicist që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në gazetarinë shqiptare, sidomos atë të diasporës shqiptaro – amerikane, si redaktor i gazetës “Illyria” dhe më vonë kryeredaktor i gazetës “Dielli”, organ i “Vatrës”. Është kjo një humbje e madhe për familjen, gazetarinë dhe komunitetin tonë shqiptaro – amerikan. Kam patur fatin e mirë që e kam njohur personalisht, kemi komunikuar herë pas here permes telefonit e postës elektronike. Emrin ia kam dëgjuar për herë të parë kur në vitin 1999 ai e mori detyrën e redaktorit të faqeve shqipe në gazetën “Illyria”. Që nga viti 1997 jam parapagues, pajtimtar (abonent) i kësaj gazete. Më 13 maj të vitit 2006 u bë përurimi i godinës së shoqatës “Bijtë e shqipes” në Philadelphia, dhe me këtë rast kishin ardhur edhe mjaft bashkatdhetarë nga Nju Jorku e Nju Xhersi, përfshirë edhe një delegacion të “Vatrës”, të kryesuar nga kryetari atëhershëm, z. Agim Karagjozi. Ishte i pranishëm edhe Dalipi, atëherë gazetar i “Illyrias”, i cili e bëri edhe një reportazh të zgjeruar për këtë ngjarje të rëndësishme për komunitetin tonë. Ky ishte takimi ynë i parë, ku patëm mundësi të njiheshim me njëri – tjetrin, të bisedonim për tema të ndryshme të ditës, shkrimet dhe angazhimet e gazetës për çështjet kombëtare, problemet me të cilat po ballafaqohej shoqëria shqiptare dhe komuniteti ynë shqiptaro – amerikan. Që në fillim më bëri përshtypje natyra e tij e qetë, mirësjellja, komunikimi i afërt, i drejtpërdrejtë dhe shumë i njerëzishëm. Një vit më vonë, me rastin e festimit të pesë vjetorit të themelimit të shoqatës sonë, Dalipi erdhi përsëri në mesin tonë, i shoqëruar nga poeti,Faslli Haliti, piktori, Zoi Shyti dhe gazetari, Beqir Sina. Edhe këtë radhë patëm mundësi të bisedonim gjërë e gjatë për shoqatën tone, komunitetin, cilësinë e shkrimeve të “Illyrias” dhe çështjet tjera kombëtare. Pastaj herë pas here jemi takuar nëpër veprimtari të ndryshme në Nju Jork e Vashington. Shoqata “Bijtë e shqipes” dhe udhëheqësit e saj gjithmonë kanë patur marrëdhënie të shkëlqyera bashkëpunimi me Dalip Grecën dhe gazetat “Illyria” e “Dielli”, të cilat vazhdimisht i kanë pasqyruar veprimtaritë tona në faqet e tyre përkatëse.

Në qershor të vitit 2014 shkolla jonë shqipe në Philadelphia festoi 10 vjetorin e themelimit dhe punës së saj të suksesshme. Me këtë rast u organizua edhe një simpozium ku u diskutua për shumë çështje e probleme të shkollave shqipe në diasporë. Edhe unë e mbajta një paraqitje të shkurtër për rolin e shkollave shqipe në ruajtjen e gjuhës, kulturës e identitetit kombëtar, që duhet të jetë detyrë parësore e diasporës shqiptare.. Disa ditë më vonë në Nju Jork u mbajt Festivali i Shkollave Shqipe, ku merrte pjesë edhe shkolla jonë. Aty e takova Dalipin dhe i tregova për festimin e përvjetorit të dhjetë të shkollës sonë dhe paraqitjen time të shkurtër. Ma dërgo këtë punim, më tha se, do ta botojë në “Dielli”. Ia dërgova dhe ai e botoi menjëherë. Më erdhi mirë që shkrimi ishte pritur mirë nga lexuesit. Po në qershor të vitit 2014 në Kosovë u mbajtën zgjedhjet parlamentare, por edhe pas 4-5 muajve pas zgjedhjeve ende partitë fituese nuk kishin arritur që ta formonin qeverinë. Thënë të drejtën kjo më shqetësonte, sepse nuk i jepte një pamje të bukur Kosovës. Me shekuj ishim përpjekur për liri e pavarësi, për t’i marrë në duart tona fatet e vendit e të popullit tonë dhe ja, tani në liri nuk jemi në gjendje të formojmnë një qeveri, të qeverisim vendin tonë të lirë. Një ditë i telefonava Dalipit, sepse kontaktet me “Vatrën” i kam mbajtur përmes Dalipit, dhe i kërkova që “Vatra” ta përdorë autoritetin e vetë e të delë me një qëndrim publik dhe t’u kërkojë partive politike që ta formojnë qeverinë, sepse me këtë zvarritje ishim duke i zhgënjyer edhe aleatët tanë më të ngushtë, ata që kishin investuar shumë për pavarësinë tonë. Prita edhe ca ditë, por nuk po shoh të botuar asgjë nga “Vatra”. Atëherë e mora përsëri Dalipin në telefon për të parë se si qëndronte puna për atë që kishim biseduar ditë më parë dhe ai më këshilloi që ta bëja letrën, thirrjen vetë dhe t’ia dërgoja se ai do ta botonte në “Dielli”. Meqenëse isha pak i mllefosur me politikanët tanë për papërgjegjësinë e tyre e thura një letër pak tepër kritike e me tone të ashpra, sepse ata, politikanët, po luanin poker me fatet e popullit, vendit tonë. Dalipi e botoi letrën menjëherë në “Dielli”. Të njejtën letër ia dërgova për botim edhe “Illyrias”. Po ashtu, kjo letër i ka rënë në dorë edhe presidentes së atëhershme të Kosovës, zonjës Atifete Jahjaga, përmes shokut tim të studimeve në Zagreb, Ramush Tahirit (tani i ndjerë), i cili ishte këshilltar politik i Presidentes. Pas pak ditësh qeveria u formua.

Me shkrime jam marrë si nxënës i shkollës së mesmë e më vonë edhe si student, por për një kohë të gjatë kam qenë i zënë më punë të tjera profesionale. Kam përgatitur shumë materiale për veprimtaritë që organizonim dhe ende organizojmë te “Bijtë e shqipes”, por atëherë nuk i kam dërguar për botim si shkrime të veçanta. Këto shkrime të nxitura e të botuara nga Dalipi më dhanë një shtysë që të merrem me shkrime publicistike, për të dhënë ndihmesën time të vogël për të ngre ndonjë cështje të rëndësishme kombëtare, për të bërë ndonjë ndryshim pozitiv.

Dalipi e mori drejtimin e “Diellit” në kohën kur “Dielli” herë botohej e herë nuk botohej, madje pati edhe një ndërprerje dyvjeçare. “Dielli” që nga viti i themelimit,1909, e gjer më sot ka patur mbi 20 editorë (redaktorë përgjegjës, kryeredaktorë), secili e ka marrë drejtimin e gazetës në çaste kritike, secili është shquar për diçka: Noli e Konica si themelues e drejtues të parë, Kostë Çekrezi për shndërrimin e “Diellit” në gazetë të përditshme, etj. Dalipi shquhet si njëri nga editorët më jetëgjatë të “Diellit” (afro 12 vite), si editor që e stabilizoi botimin, krijoi një qëndrushmëri dhe e bëri gazetë të përditshme Online, në përputhje me kërkesat bashkëkohore gazetareske. Thënë shkurt, e ringjalli “Diellin”. Dalipi u bë edhe një kujdestar e historian i “Diellit” dhe “Vatrës”, tërë kohën i pranishëm në selinë e “Vatrës”, duke pritur vazhdimisht vizitorë e duke organizuar veprimtari e tubime të ndryshme.

Ikja e parakohshme dhe e papritur e Dalipit do të lënë një zbrazëti në shtypin e diasporës shqiptaro – amerikane dhe në komunitetin tonë në përgjithësi. Por, ai si një mjeshtër i mirë e i përkushtuar e ka lënë “Diellin” në duar të sigurta të editorit të tanishëm, Sokol Paja. Ne gjithmonë do të kemi nevojë për një “Vatër” të ngrohtë atdhedashurie dhe për një “Diell” ku trajtohen çështjet madhore të kombit tonë – janë ura e vetme që ende na lidhë me periudhën e ndritur të Rilindjes sonë Kombëtare.

Dalipi u prehtë në paqe e “Dielli” ndriqoftë përherë!

Philadelphia, më 29 maj, 2022

Sadik Elshani është doktor i shkencave dhe veprimtar i bashkësisë shqiptaro – amerikane.

THE NEW YORK HERALD (1918) / KUR ESAD PASHA I KËRKONTE WOODROW WILSON-IT QË T’I VINTE NË NDIHMË KUNDËR AUSTRIAKËVE (INTERVISTA)

May 29, 2022 by s p

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 29 Maj 2022

“The New York Herald” ka botuar, të premten e 30 gushtit 1918, në faqen n°4, thirrjen e Esad Pashë Toptanit ndaj presidentit amerikan Woodrow Wilson që t’i vinte asokohe në ndihmë kundër austriakëve, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Esad Pasha i kërkon Amerikës që t’i vijë në ndihmë Shqipërisë

I bën thirrje presidentit Wilson që të ndihmojë në heqjen e zgjedhës austriake.

Esad Pasha, gjenerali shqiptar, ndodhet tani në Paris. I takuar nga një korrespondent i Herald-it, gjenerali tha :

“Situata në Shqipëri është e favorshme. Mund të përmirësohet. Tre vjet më parë isha kryetar i qeverisë shqiptare dhe mandati im u shënua nga rendi më i mirë në Shqipëri. Njerëzit tanë janë plot guxim. Vendi ynë është kopshti i Evropës dhe ne e ndjejmë tmerrësisht që pjesa më e madhe është në duart e Austrisë, rreth 50.000 apo 60.000 burra. Unë kam vetëm dy regjimente nën komandën time. Njerëzit e mi kanë bërë mirë, këto tre vjet, duke luftuar dhe marrë robër dhe materiale. Nuk kemi humbur asnjëherë, siç tregojnë raportet zyrtare. Qeveria franceze na ka dhënë të gjitha furnizimet e nevojshme. Pozita gjeografike është e favorshme për ne, nëse avancojmë.

Pse nuk përparojmë? Ah, nëse aleatët do të na lënë të lirë, unë mund të bëj më mirë. Ajo që dua është më shumë ushtarë. Nëse aleatët do të më ndihmojnë, dua që të kem më shumë nga ushtarët tanë në Shqipëri, kështu mund të arrij rezultate më të mira. Shpresoja se mund t’i liroj të gjithë njerëzit e Shqipërisë nga përparimi i aleatëve, ashtu siç ishte rregulluar për grekët dhe serbët. Unë nuk e di se çfarë po ndodh, por e di se nuk mund t’i bëj gjërat në mënyrën time, dhe mënyra ime është mënyra e njerëzve të vendit tim dhe aleatëve. Nëse do të kisha mundur të hyja në mesin e njerëzve tanë dhe të shpjegoja se çfarë është në dobi të tyre, ata do të revoltoheshin dhe do të vinin në flamurin tonë dhe unë do të kisha një ushtri prej 60.000 vetësh — një forcë e barabartë me atë të Austrisë.

Po të më kishin lënë dorën e lirë do ta kisha marrë Shkodrën para kësaj dhe do të kisha marrë rrafshinat e Kosovës. E di që mund t’i bëj shqiptarët kundër austriakëve. I bëj thirrje Amerikës të na ndihmojë. I bëj thirrje Amerikës që të na dërgojë ushtarë dhe të na ndihmojë të luftojmë në terren që e duam kaq shumë. I bëj thirrje Presidentit Wilson që të mbajë anën e vendit tonë të vogël. Vendet e vogla kanë të drejtat e tyre dhe ne e dimë se Presidenti juaj i madh do ta përdorë ndikimin e tij për të mirën tonë.

Çfarë do të thotë “Dorë e lirë”.

Çfarë dua të them me një dorë të lirë? Dua të them se mirëkuptimi (pakti) nuk është bërë ashtu siç e prisnim. Ne duam që shqiptarët nën zgjedhën austriake të mund t’i kthejmë në anën tonë. Në lindje, në kufirin tonë, janë forcat serbe dhe franceze, ndërsa në perëndim janë anglezët dhe grekët. Ne jemi – me ushtarët që kemi – në mes. Tani do të donim që amerikanët të na bashkohen dhe të shtyjnë me ne në qendër të linjës sonë. Ka një arsye tjetër pse Amerika duhet të ndërhyjë në favorin tonë. Nëse ajo nuk përfaqësohet në kufirin tonë, si mund të përfaqësohet në tryezën e paqes për çështjen lindore? A nuk ka interes ajo të mbështesë Aleatët në Ballkan? Austro-Hungaria nuk është aspak e fortë në kufijtë tanë. Nëse do të mund të shkatërronim forcat austro-hungareze, Gjermania nuk do ta duronte dot goditjen.

Ne do të formonim një ushtri të madhe së bashku me grekët, serbët, shqiptarët tani nën pushtetin austriak, dhe me ta do të bashkoheshin jugosllavët, boshnjakët dhe hercegovinasit, të cilët janë të gjithë të pakënaqur me Austrinë. Unë nuk jam për asnjë nga aleatët që qëndrojnë të ndarë (veç e veç). Unë jam për të gjithë aleatët dhe bëj kauzë të përbashkët me ta. Le të luftojmë tani dhe të flasim më pas. Shkaku i madh është çështja dhe detajet mund të diskutohen kur t’i gjunjëzojmë këta austriakë.

Ne mendojmë se Amerika është fuqia që mund t’i bëjmë thirrje. Amerika ka ardhur për të luftuar armikun e përbashkët, dhe kjo është gjithçka që ajo dëshiron, të bëjë këtu. Por ky fakt e vendos atë në një pozicion jashtëzakonisht të fortë për të marrë veshin (dëgjimin) e Fuqive Evropiane kur kërkon konsideratë për shtetet e dobëta dhe të vogla të Evropës. Ajo siguron ushtarë dhe para, ajo ka një zë të fortë, veçanërisht në këtë moment, në luftë. Po, Amerika është shpresa jonë; Amerika është shtylla jonë në këtë bllok diplomatik kurioz në operacionet shqiptare.”

Ndikimi i luftës në Ukrainë në ekonominë e Kosovës

May 29, 2022 by s p

Instituti GAP/

Lufta në Ukrainë ka ndikuar në rritje të ndjeshme të çmimeve të produkteve bazë. Rusia dhe Ukraina janë ndër eksportuesit më të mëdhenj në botë të disa produkteve kryesore bazike sikurse grurit, misrit, gazit, naftës, vajit dhe fertilizuesve, ku së bashku kanë nga 10 deri në 40% pjesëmarrje në eksportin botëror të këtyre produkteve.Evropa, veçanërisht, del të jetë e varur nga Rusia në furnizimin me gaz në shkallën prej 44% të importit vjetor; qymyr 54%; dhe naftë 26%. Ngjashëm, rezervat e grurit në botë janë të pamfjatueshme që ta zëvendësojnë furnizimin nga Rusia për shkak të rendimentit të ulët në periudhën 2021-2022, në vende sikurse Kanada dhe SHBA, por edhe për shkak të tendencës së shteteve si Argjentina që të kufizojnë sasinë e grurit të eksportuar, pasi që synojnë të mbrohen nga inflacioni i brendshëm. Të gjitha këto japin indikacion për rritje të ndjeshme të çmimeve të produkteve bazë përgjatë tërë vitit 2022, me pritshmëri që të mbesin të njëjta edhe në periudhën afatmesme.
Kosova është neto importuese e energjisë elektrike, naftës, grurit, misrit, vajit, dhe zhvillimet në tregjet ndërkombëtare pasqyrohen drejtpërdrejtë në ekonominë e vendit tonë. Edhe pse Kosova ka një pavarësi energjetike në një shkallë të lartë, vitin e kaluar kishte një rritje të theksuar të importit dhe kërkesës për energji, ku gjithesj kosto e këtij importi ishte rreth 155 milionë euro. Për më shumë, të dhënat nga Dogana e Kosovës tregojnë se kërkesa për naftë në Kosovë nuk ka ndryshuar dy vitet e fundit, edhe pse kishte rritje të ndjeshme të çmimit. Pra, pavarësisht rritjes së madhe të çmimit të naftës në Kosovë, kërkesa mbetet shumë e lartë. Poashtu, ekonomia e vendit tonë ndikohet edhe nga rritja e çmimeve të importit të produkteve ushqimore dhe lëndës së parë.
Lidhur me situatën aktuale, Instituti GAP rekomandon që politikat e qeverisë duhet të jenë të atilla që nuk e stimulojnë kërkesën për këto produkte. Në këtë pikë, reduktimi i normave tatimore në të ardhurat personale për të gjithë qytetarët dhe mbështetja e nismave sikurse ajo për tërheqjen e 30% të kursimeve nga Trusti pensional, mund të prodhojnë kundërfekte në ekonomi. Është e rëndësishme që qeveria me të hyrat e arkëtuara përtej planifikimit, si rezultat i çmimeve të larta, të mbështesë edhe më shumë grupet më të pa mbrojtura të shoqërisë, që rrezikojnë të bien në varfëri, sikurse qytetarët që janë pjesë e Skemës së Ndihmës Sociale, ata që mund të humbin vendet e punës, etj.
Subvencionimi në fushën e bujqësisë në Kosovë dhe ulja e normës së akcizës për naftë për bujqit gjatë vitit 2022, dalin të jenë masa adekuate në mbulimin e rrezikut që bujqit të mos rrisin prodhimim e këtyre kulturave këtë vit, dhe një mbështetje e tillë duhet të bëhet në vazhdimësi deri në normalizimin e çmimeve. Institucionet duhet të konsiderojnë zgjedhjen e strategjive mbrojtëse për energji elektrike këtë vit, marrë parasysh indikacionet për çmime të larta të importit të energjisë elektrike edhe në periudhën afatmesme.