Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

EGZON GASHI, “LIDER I RI” NË EVROPË ME FONDACIONIN OBAMA

by

Egzon Gashi, shqiptaro-amerikani i pranuar si “Lider i Ri” në Evropë me Fondacionin Obama në një rrëfim për Diellin e Vatrës në New York, dhënë Editorit Sokol Paja, shpalos për lexuesit punën e tij me Teach For Kosova (TFK), organizatë që e themeloi në vitin 2018 me qëllim të përmirësimit të cilësisë dhe barazisë së sistemit arsimor të Kosovës. Organizata u frymëzua nga Teach For America në Shtetet e Bashkuara. Synimi kryesor në “Fellowship” i Egzon Gashit është që të përfaqësojë Kosovën në mënyrën më të mirë të mundshme.

NJË “LIDER I RI” SI EGZON GASHI

Egzon Gashi, një shqiptaro-amerikan që jeton dhe punon në Kosovë, së fundmi u pranua të jetë “Lider i Ri” në Evropë me Fondacionin Obama – një fondacion i themeluar dhe i udhëhequr nga ish-presidenti Barack Obama dhe gruaja e tij, Michelle Obama. Egzoni është përzgjedhur për këtë Fellowship prestigjioze për shkak të punës së tij me Teach For Kosova (TFK), organizatë që ai e themeloi në vitin 2018 me qëllim të përmirësimit të cilësisë dhe barazisë së sistemit arsimor të Kosovës. Pasi jetoi në Shtetet e Bashkuara me familjen e tij për 26 vjet, Egzoni u kthye në Kosovë për të zhvilluar TFK-në. Organizata u frymëzua nga Teach For America në Shtetet e Bashkuara.

“TEACH FOR KOSOVA” DHE NEVOJA PËR REFORMIMIN E SISTEMIT ARSIMOR NË KOSOVË

Teach For Kosova, e themeluar në vitin 2018, rekruton 20-25 liderë të rinj në Kosovë çdo vit për një Fellowship dy vjeçar për mësimdhënie dhe zhvillim të lidershipit. TFK fillimisht i trajnon Fellows e saj në një trajnim intensiv veror 5-javor, më pas i vendos ata si mësues të rregulltë për një periudhë dyvjeçare. Gjatë periudhës së tyre mësimore dyvjeçare, TFK ofron zhvillim të vazhdueshëm profesional, trajnime mujore dhe takime 1:1 për secilin Fellow të programit.

Afatgjatë, TFK synon që Fellows që përfundojnë programin dy vjeçar të bëhen avokues të përjetshëm për një sistem arsimor cilësor në Kosovë. TFK-ja më tej i mbështet Fellows e programit për të zhvilluar iniciativa në arsim dhe për të vazhduar kontributin e tyre në sistemin arsimor të Kosovës edhe pas Fellowshipit. Qëllimi i organizatës është që të ketë shumë lider (Fellows) që zgjidhin shumë probleme arsimore njëkohësisht. TFK beson se vetëm kur të ndodhë kjo mund të shohim përmirësime dramatike në sistemin arsimor.

NJË SUKSES SHQIPTAR NË “OBAMA FOUNDATION FELLOWSHIP”

Për të aplikuar në Fellowship të Obama Foundation, duhet të emërohesh nga dikush. Egzoni është nominuar nga rrjeti global Teach For All. Ky rrjet mbështet Teach For Kosova, dhe 62 partnerë të tjerë anembanë botës në zhvillimin dhe udhëheqjen e organizatave të tyre përkatëse. Stafi i Teach For All në Evropë e nominoi për Fellowship, dhe Fondacioni dërguan një aplikacion online për të aplikuar. Procesi i aplikimit ishte fillimisht një përshkrim i detajuar i punës së Teach For Kosova, dhe pastaj një intervistë me disa përfaqësues të Obama Foundation. Për vitin 2022, 36 liderë në të gjithë Evropën u zgjodhën për Fellowshipin gjashtëmujore. Stafi i fondacionit i kontaktoi të gjithë Fellows në fillim të dhjetorit me lajmin, por nuk është bërë publike deri më 18 janar. Atë ditë, Fellows i bënën njoftimet e tyre, bashkë me Obama Foundation dhe Presidentin Barack Obama. Për shkak të pandemisë Covid-19, programi është online. Fellows takohen në Zoom dy herë në javë dhe kanë biseda aktive në platforma të ndryshme të mediave sociale. Fellowship-i përbëhet nga 6 muaj seanca të zhvillimit të lidershipit, takime me lider në të gjithë Evropën, dhe takime 1:1. Gjithashtu ka detyra që Fellows të kryejnë çdo muaj.

SHANS PËR TË PËRFAQËSUAR KOSOVËN NË “FELLOWSHIP” TË OBAMA FOUNDATION

Në nivel personal, Egzoni ka tre synime për Fellowship. E para është ta përfaqësoj Kosovën në mënyrën më të mirë të mundshme. Të gjithë Fellows e programit të fondacionit janë nga Evropa, dhe është e rëndësishme që Fondacioni Obama e konsideron Kosovën në të njëjtin nivel me të gjitha vendet e tjera; kjo nuk është e vërtetë në shumë institucione aktuale të nivelit evropian. Egzoni beson që pjesëmarrja e tij në këtë Fellowship, dhe suksesi në Fellowship, mund të lërë një përshtypje pozitive si te Fondacioni Obama ashtu edhe te liderët dhe institucionet e rëndësishme në mbarë Evropën.

            Qëllimi i dytë i Egzonit për Fellowship është të shtyj përpara misionin e Teach For Kosova, në një nivel shumë më të gjerë. Përderisa TFK është një organizatë lokale me fokus në përmirësimin e arsimit në Kosovë, ajo është gjithashtu pjesë e një rrjeti më të gjerë prej 62 partnerësh në mbarë botën. Pjesëmarrja në Fellowship do t’i japë Teach For Kosova një shtrirje të konsiderueshme, dhe do të sjellë investime të reja në organizatë dhe do të vë në pah punën që TFK ka bërë deri më tani.

            Një synim i tretë i Egzonit për Fellowship-in e Fondacionit Obama është zhvillimi në nivel personal. Programi synon të identifikojë liderët në të gjithë Evropën dhe t’i mbështesë ata për të zhvilluar më tej lidershipin e tyre, si dhe programet që ata udhëheqin. Egzoni ndihet me fat që është pjesë e këtij grupi dhe beson se njohuritë që merr dhe kontaktet që do ti krijon do të jenë të përjetshme.

LETËRSIA HEBRAIKE

by

Prof. Xhelal Zejneli/

Letërsia hebraike përbëhet prej shkrimeve të vjetra, mesjetare dhe moderne në gjuhën hebraike. Kjo është një prej formave parësore të letërsisë hebraike, edhe pse ka pasur raste kur letërsi në hebraishte kanë shkruar edhe persona që nuk kanë qenë hebrenj. Letërsia hebraike ka lindur në shumë pjesë të botës gjatë epokës mesjetare dhe asaj moderne, ndërsa letërsia bashkëkohore hebraike kryesisht mund të njëjtësohet me letërsinë izraelite. 

*   *   *

SHKRIMET E VJETRA HEBRAIKE – Letërsia në gjuhën hebraike fillon me letërsinë gojore të Leshon Hakodeshit, të Gjuhës së shenjtë, nga kohët e lashta dhe me mësimet e Abrahamit, të parit nga patriarkët biblikë të Izraelit, rreth vitit 2000 para K. Vepra më e rëndësishme e letërsisë së moçme hebraike është Bibla hebraike Tanah.  

Shënim: Lashon Hakodesh/Leshon Hakodesh/L’eshon Hakodesh është nocion që i përshkruhet gjuhës hebraike, nganjëherë edhe përzierjes së hebraishtes dhe gjuhës arameike (aramaik) në të cilën janë shkruar tekstet dhe lutjet religjioze të tij dhe gjatë epokës mesjetare hebraike kanë shërbyer për qëllime religjioze. 

*   *   *

Mishna, e hartuar rreth vitit 200, paraqet kodifikimin parësor rabin të ligjeve të nxjerra nga Tora (Torah). Kjo vepër është shkruar në gjuhën hebraike mishan, ndërsa komenti kryesor i saj është gemara. Kryesisht është shkruar në gjuhën arameike. Shumë vepra të midrashit klasik janë shkruar në gjuhën hebraike. 

Shënim: Tora – në hebraisht: thorah – mësim; emërtim nga hebraishtja e vjetër për “5 librat e Moisiut” – pjesë e Biblës; kokorrethi në të cilin është shkruar përmbledhja e pesë librave të parë të Biblës hebraike; Pentateuh ose Pesë librat; objekt i kultit religjioz te çifutët. 

*   *   *

LETËRSIA MESJETARE – Gjatë periudhës së mesjetës, pjesa më e madhe e literaturës çifute dhe hebraike është shkruar në Afrikën veriore islamike, në Spanjë, në Palestinë dhe në Lindjen e Afërt. Shumë vepra të letërsisë filozofike mesjetare, si “Udhërrëfyes për të lajthiturit” dhe “Kuzari” të filozofit çifut Maimon si dhe shumë vepra beletristike, janë shkruar në gjuhën jude-arabe.

Shënim: Maimon (Moses ben Maimon, i njohur si Maimonides ose me akronimin Rambam) ka lindur në Kordobë të Spanjës më 1138, ka vdekur në Fustat të Egjiptit më 1204. Është varrosur në Izrael.

*   *   * 

Veprat e letërsisë rabine më së shpeshti janë shkruar në gjuhën hebraike, duke përfshirë: Komentet e Toras të Abraham ibn Ezra, të Shlomo Jixhak i njohur si Rashi dhe të tjerëve; kodifikimet e ligjit judeik, siç janë “Mishnet e Toras”, “Arba’ah të Turim-it” dhe “Shulhan aruh” të Maimon-it; dhe veprat e letërsisë musar (literaturë etike didaktike) siç është “Hovot ha-Levavot” (Detyrat e zemrës) të filozofit dhe rabinit çifut Bahja ibn Pakuda (Bahya ibn Paquda / Bachja ben Josef ibn Pakuda, 1050-1120; jetoi në Saragozë të Spanjës).

Shënim. Abraham ben Meir ibn Ezra është filozof çifut i mesjetës, një ndër komentuesit më të njohur biblik. Lindi në Tudela të Spanjës më 1089/1092, vdiq më 1164/1167 në Calahorra të Spanjës. 

Shlomo Jixhak (Shlomo Yitzchaki i njohur si Rashi) është rabin çifut i mesjetës, lindi më 1040 në Troyes të Francës, vdiq më 1105 po aty. Është komentues i Talmundit.   

*   *   *

Një prej veprave beletristike e shkruar në hebraishte ka qenë “Mishle Shualin” (Fabulat e dhelprës) e shkrimtarit etik, poetit, filozofit çifut Berehiah ben Natronai ha-Nakdan (Berchiah ben Natronai Krespia ha-Nakdan). Lindi në Francë, jetoi në shekujt XII-XIII. Jetoi në Normandi, një kohë të gjatë jetoi në Angli. Fabulat hebraike të tij u ngjajnë fabulave të fabulistit antik grek Ezop (midis viteve Delfi, 620-564 para K.; dyshohet se nuk ka vdekur natyrshëm; supozohet të jetë i vrarë). 

Shumë vepra të poezisë mesjetare çifute janë shkruar në gjuhën hebraike, duke përfshirë  

 pijutim-in liturgjik në Palestinë në shekullin e shtatë dhe të tetë, me kontributet e Jose ben Jose, Janaj dhe Eleazar Kalir. Këto poema iu shtuan liturgjisë në gjuhën hebraike. Kjo liturgji është kompiluar në formë libri si sidar në saje të disa rabinëve. Midis tyre janë Amram Gaon dhe Sadja Gaon. Poetët e mëvonshëm spanjollë, provansalë dhe italianë kanë shkruar edhe poezi fetare edhe poezi laike. Poeë të njohur kanë qenë Solomon ibn Gabirol Avicebron, J’huda Halevi dhe J’huda el-Harizi. Shumica kanë përkthyer edhe literaturën çifute rabinë dhe laike, nga gjuha arabe në gjuhën hebraike. 

Për periudhën mesjetare kemi vetëm një poezi hebraike të shkruar nga një grua, e cila për shekuj me radhë është e para dhe e fundit. E ka shkruar gruaja e Dunash ben Labrat. Në poezi shpreh dhimbjen për vajtjen e Dunashit në egzil. 

Shënim: Jose ben Jose ka jetuar në Palestinë midis shekujve IV dhe V. Ka vdekur në vitin 400. Një pjesë e poezive të tij janë ruajtur në lutjet bashkëkohore ashkenaze.

Eleazar Kalir (Eleazar ben Kalir ose Eleazar HaKalir ose Eleazar ben Killir); Lindi në vitin 570, vdiq në vitin 640. Është judë i Bizantit dhe poet hebraik, vargjet liturgjike klasike të të cilit, të njohura si pijut, u kënduan ndër shekuj gjatë shërbimeve fetare të rëndësishme.  

Amram Gaon (Sura, 810-875); ka qenë gaon i njohur apo shef i Akademisë Hebraike Talmind në Sura, në shekulli IX. Ka qenë i pari që ka organizuar tërë liturgjinë në sinagogë.

Saadia Gaon (Saadia ben Jozef Gaon); Lindi në Faiyum në vitin 882; Vdiq në Bagdad, Irak, në vitin 942. Ka qenë rabin i njohur, gaon, filozof dhe egzeget judë (jewish). Ka qenë figura e parë e rëndësishme që ka shkruar në gjuhën jude-arabe.

Jusah Halevi (Jehuda ha-Levi), lindi nëTudela, Al-Andalus, Spanjë, në vitin 1075. Vdiq në Jerusalem në vitin 1141. Është poet dhe filozof judë (jewish)-spanjoll.  

Jehudah Alharizi (Yehuda al-Harizi ose Juda ben Solomon Harizi apo al-Harizi); Lindi në Toledo të Spanjës në vitin 1165/1170. Vdiq në Alepo të Sirisë në vitin 1225/1235. Ka qenë rabin, poet judë/jewish i mesjetës, aktiv në Spanjë.

Dunash ben Labrat (Dunash ben ha-Levi ben Labrat); Lindi në Fes të Marokut në vitin 920. Vdiq në Kordobë të Spanjës në vitin 990. Ka qenë komentues mesjetar, poet dhe gramatikan hebraik i Epokës së artë të kulturës jude në Spanjë.

Shënim: Ashkenaz – (sipas Askenas është quajtur një popull aziatik në Armeni). Çifut polak ose gjerman; 

Sefard –  çifut me prejardhje nga Spanja; supozohet se emri rrjedh nga një rajon në Spanjë.   

*   *   *

EPOKA MODERNE – Përpos shkrimit të literaturës rabinë tradicionale në gjuhën hebraike, çifutët modernë zhvilluan edhe forma të reja të beletristikës, të poezisë dhe të eseve që quhen “Letërsia hebraike moderne”. 

*  *   *

SHEKULLI XVIII – Deri në fillim të shekullit XVIII, në letërsinë hebraike ende mbizotërojnë autorët sefard, shpesh duke shkruar në gjuhën jude-arabe. Drama alegorike e Moshe Haim Luzat-it “La-Jesharim Tehilah” (1743) mund të konsiderohet produkt i parë i letërsisë hebraike moderne. Ajo është quajtur “poezi e cila për nga përsosmëria klasike e stilit renditet në vendin e dytë pas Biblës”. Nxënësi i Luzatit në Amsterdam, David Franko Mendes (1713-1792), në imitimet e veta të dramaturgut francez të epokës së klasicizmit Zhan Rasin (Jean-Baptist Racine, 163901699) “Zhemu” (Athalie) dhe “Metastazia” (Jehudit), e vazhdoi veprën e mjeshtrit, edhe pse veprat e tij nuk respektohen sa ato të Luzatit.

Më vonë në shekullin XVIII, lëvizja Haskalah (iluminizmi hebraik) punoi në realizimin e emancipimit politik të hebrenjve në Evropë, ndërsa hebrenjtë e Evropës dalëngadalë filluan të prodhojnë më shumë literaturë sipas shembullit të autorëve çifutë të hershëm të Lindjes së Afërt. 

Përkthimi i Biblës hebraike në gjermanisht, i Mozes Mendelsonit e nxiti interesimin për gjuhën hebraike, gjë që solli themelimin e recensioneve tremujore të shkruara në hebraisht. Pasuan botime të tjera periodike. Poezia e poetit Naftali Hirc Veseli, siç janë “Shire Tiferet” ose “Mosiade” e bëri Veselin, pothuajse laureat poetik të asaj kohe.

Shënim: Moshe Haim Luzat (Moshe Chaim Luzzatto, Padovë, Itali, 1707 – Ako, Izrael, 1746), i njohur me shkurtesën hebraike RaMCHaL; Ka qenë rabin i njohur, kabalist dhe filozof çifut-italian;

Mozes Mendelson (Mosses Mendelssohn, Dessau, 1729 – Berlin, 1786) filozof çifut-gjerman;

Naftali Hirc Veseli (Naphtal Hirz Wessely, Hamburg, 1725 – Hamburg, 1805), poet, hebraist dhe edukator çifut-gjerman i shekullit XVIII;   

*   *   *

SHEKULLI XIX – Në Galicinë e shekullit XIX, poetë, dijetarë dhe shkrimtarë të popullarizuar që kontribuuan në përhapjen e hebraishtes dhe në emancipimin e çifutëve ishin:, shkrimtari dhe iluministi, i cili në vitin 1819 botoi të parin roman hebraik “Zbuluesi i fshehtësive” – Jozef Perl (1773-1839); filozofi, teologu dhe historiani Nahman Krohmal (1785-1840); rabini, poeti dhe biografi Solomon Juda Lob Rapoport (1790-1867); poeti satirik, Isak Erter (1792-1841), përmbledhja me ese e të cilit “Ha-Cofeh le-Bet Jisrael” është një prej veprave më të pastra të letërsisë hebraike moderne, që me stilin energjik dhe klasik sulmon supersticiozitetin (besëtytninë) dhe paragjykimet haside; poeti lirik, i njohur edhe për përshtatjen në hebraisht të “Faustit” të shkrimtarit gjerman Johan Volfgang fon Gëte (Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832), Meir Halevi Leteris (1800-1871). Në shekullin XIX u paraqit në Amsterdam qerthulli i artistëve letrarë në gjuhën çifute, siç është  poeti Samjuel Molder (1789-1862) etj. Në shekullin XIX, qendër aktive e lëvizjes Haskalah u bë Praga. Në mesin e shkrimtarëve të atjeshëm më i njohur ka qenë Jehudah Loeb Jeiteles (1773-1838), autor i epigrameve plot shpirt “Bene ha-Ne’urim” dhe i veprave të orientuara kundër hasidizmit  dhe kundër besëtytnive. 

Në Hungari, autorë në gjuhën hebraike kanë qenë Solomon Levison nga Mura (1789-1822), autor i „Melicat Jeshurun“; poeti Gabriel Sedfeld, baba i Maks Nordau-t; dhe poeti Saimon Baher. Autor çifut i rëndësishëm i shekullit XIX në Rumani ka qenë mjeku dhe shkrimtari Julius Barash. 

Shënim. Maks Simon Nordau (Simon Maxmillian Südfeld; Budapest, 1849 – Paris, 1923); udhëheqës cionist, mjek, shkrimtar dhe kritik social; bashkë me Teodor Hercl themeloi Organizatën cioniste; kryetar apo nënkryetar i disa kongreseve cioniste; Maks Nordau është bir i poetit çifut Gabriel Südfeld;

Teodor Hercl (Theodor Herzl, Budapest, 1860 – Edlah, 1904), gazetar austro-hungarez me prejardhje çifute, shkrimtar, dramaturg, veprimtar politik, baba i cionizmit politik modern; Me të lindi shteti modern – Izraeli.    

*  *   *

SHEKULLI XX – Në fillim të shekullit XX u intensifikua popullimi cionist i Palestinës. Hebraishtja tani u bë gjuhë e përbashkët e bashkësive të ndryshme të imigrantëve çifutë, bashkë me hebrenjtë burimorë palestinezë të Jishu-s së Vjetër, të cilët i vazhduan traditat letrare të shkrimtarëve të mëhershëm sefard dhe arabo-hebraik siç janë për shembull Maimonedes (Moshe ibn  Maimon) dhe el-Harizi. Eliezer Ben-Jehuda punoi në veçanti që gjuhën hebraike t’ua përshtatë nevojave të botës bashkëkohore, duke iu kthyer burimeve hebraike të të gjitha periudhave dhe viseve, për të zhvilluar gjuhën që e ka kapërcyer të shenjtën dhe poetiken dhe që është e aftë për ta artikuluar përvojën bashkëkohore. 

Me zhvillimin e lëvizjes cioniste midis çifutëve në Evropë, çifutët ashkenazë e pranuan letërsinë hebraike dhe për herë të parë filluan të mbizotërojnë në të. 

Bazat e shkrimit apo të alfabetit modern izraelit i vuri grupi i pionierëve letrarë nga Alia i Dytë, duke përfshirë shkrimtarët Shmuel Josif Agnon, Mosha Smilanski, Jozef Haim Brener, Dejvid Shaimon dhe Jakob Fihman. 

Haim Nahman Bjalik (1873-1934) ka qenë një nga pionierët e poetëve hebraikë modernë dhe u dallua si poet kombëtar i Izraelit. Bjalik-u kontribuoi dukshëm në gjallërimin e gjuhës hebraike, e cila para tij ka ekzistuar kryesisht si gjuhë e vjetër shkencore apo poetike. Bjalik-u, sikundër edhe figurat e tjera letrare të mëdha të fillimit të shekullit XX, siç janë Ahad Ha-Am dhe Çernihovski, vitet e tij të fundit i kaloi në Tel Aviv dhe ushtroi ndikim të madh mbi shkrimtarët hebraikë të rinj. Ndikimi i veprës së tij mbi literaturën hebraike bashkëkohore është evidente. 

Krahas kësaj, një numër shkrimtarësh palestinezë dhe levantinë çifutë ka qenë nën ndikimin e rigjallërimit të letërsisë hebraike dhe për t’i shkruar veprat e tyre e përvetësuan hebraishten.     

Shënim: Shmuel Jozef Agnon (Shmuel Yosef Agnon, Buçaç, Ukrainë, 1888 – Jerusalem, 1970) është shkrimtar izraelit, një nga figurat qendrore të fantastikës hebraike moderne. Në hebraisht njihet me akronimin Shai Agnon. Më vonë jetoi në Palestinë dhe në Gjermani. prej viti 1924 përgjithmonë u vendos në Jerusalem. Në vitin 1966 mori çmimin “Nobel” për letërsi për romanet dhe tregimet e shkurtra që shfrytëzojnë lidhjen e përbashkët të Biblës, Talmundit dhe të hebraishtes moderne. Është i pari shkrimtar hebraik që e ka marrë këtë çmim. 

Moshe Smilanski (Kiev, 1874 – Tel Aviv, 1953) shkrimtar hebraik, është pionier i Aliah-ut të Parë, udhëheqës cionist, u angazhua për bashkëjetesë paqësore me arabët në Palestinë (Mandatory Palestine);

Josef Haim Brener (Yosef Haim Brenner) lindi në Rusi në një familje çifute, shkroi në gjuhën hebraike, një nga pionierët e letërsisë hebraike moderne;

Dejvid Shaimon, shkrimtar çifut;

Jakob Fihman (Jacob Fishman) është shkrimtar hebraik-amerikan. Lindi në Poloni në vitin 1878. Në vitin 1890 emigroi në Amerikë. Vdiq më 21 dhjetor 1946 nga një sulm në zemër, në një spital të Bazelit në Zvicër, ku merrte pjesë në Kongresin Botëror të Hebrenjve. U varros në janar të vitit 1947 në Mount of Olives të Palestinës;

Ahada Ha-Am (Asher Zvi Hirsh Ginsberg ose Ha’Am) shkrimtar dhe eseist çifut, figurë letrare qendrore. Lindi në Skuyra të Ukrainës në vitin 1856. Vdiq në Tel Aviv më 1927.  Lindi Skuyra të Ukrainës në vitin 1856. Vdiq në Tel Aviv më 1927. Është një prej mendimtarëve cionist më të dalluar. Njihet si themelues i cionizmit kulturor. Me vizionin e vet shekullar të cionizmit spiritual kulturor erdhi në kundërshti me babanë e cionizmit politik modern, Teodor Hercl (1860-1904);

Shaul Çernihovski (Shaul Tchernichovsky ose Saul Gutmanoviç Çerniçovski), lindi në Ukrainë në vitin 1875. Vdiq në Jerusalem më 1943. Konsiderohet si një nga poetët më të mëdhenj hebraikë;

J’huda Burla (Yehuda Burla ose Jehuda Burla), është romancier izraelit. Lindi në Jerusalem në vitin 1886, vdiq në Tel Aviv më 1969. 

*   *   *

Për dallim nga përvojat e pionierëve siç ishte Bialik-u, të cilët ishin ashkenazë të ardhur nga Evropa, shkrimtarët hebraikë levantinë u formuan sipas traditave letrare arabe, kështu që në shkrimet e veta kanë përfshirë shumë tema dhe elemente gjuhësore arabe, sefarde dhe tema popullore palestineze. Romancieri J’huda Burla, i lindur në Jerusalem, shërbeu në ushtrinë osmane, ndërsa më vonë ligjëroi gjuhën hebraike dhe arabe në Damask. Në vitin 1961 mori Çmimin izraelit për letërsi. Në mënyrë të natyrshme dhe të freskët shkruan për jetën e hebrenjve të Lindjes apo të hebrenjve sefardë. Romani “Pa yll” (B’li kohav) është një rrëfim romantik nga shkretëtira, ndërsa “Luna” flet për vashën sefard të cilën e shfrytëzon një i moshuar i ardhur nga Buhara. Romancieri Jicak Shami (Jitzhaq Shami, Hebron, 1888 – Haifa, Izrael, 1949) është shkrimtar hebraik palestinez dhe shkrimtar izraelit. Ka shkruar hebraisht dhe arabisht. Është hebre i Palestinës, me prejardhje nga Hebroni. Vepra e tij – e shkruar nga perspektiva e hebrenjve që flasin arabisht si dhe nga perspektiva e palestinezëve myslimanë – ka përfshirë tema të ndryshme në gjuhën arabe, sefard dhe të rajonit të Lindjes së Afërt. Një prej shkrimtarëve më të hershëm të letërsisë hebraike moderne në Palestinë. Duke marrë parasysh faktin se shkrimet e tij njihen edhe si letërsi palestineze, Shami zë një vend unik në letërsinë hebraike. Në vitin 2004, Shoqëria Akademike Palestineze e njohu Shamin si një prej shkrimtarëve palestinezë të shquar.

Në vitin 1966, Shmuel Josef-Shaj Agnon (1888-1970) e mori çmimin “Nobel” për letërsi për romanet dhe për tregimet e shkurtra që shfrytëzojnë lidhjen unike të Biblës, të Talmundit dhe të hebraishtes moderne. Vepra letrare voluminoze e Agnonit, e bazuar në legjendën e hasidit, përshkruan jetën e bashkësive çifute në Galici, në Gjermani dhe në Izrael. Romanet e tij “Tregim i thjeshtë” (Sipur pashut), “Dje, pardje” (Tmol, shishom) dhe “Mysafiri erdhi për t’u prehur” (Oreah nata lalun) janë përkthyer në shumë gjuhë. Përkthyesit letrarë në hebraishte bashkëkohore, më e rëndësishmja ndër të cilët është Lea Goldberg, nëpërmjet përkthimit kanë dhënë një ndihmesë të madhe për letërsinë izraelite-hebraike, duke sjellë në rrethet hebraike letërsinë ndërkombëtare dhe figurat letrare ndërkombëtare. Edhe vetë Goldbergu ka qenë e pikasur si një shkrimtare frytdhënëse dhe si pioniere e letërsisë izraelite për fëmijë.  

Shënim: Lea Goldberg (Leah Goldberg, Königsberg/Kalining, 1911 – Jerusalem, 1970) poete, prozatore, dramaturge, përkthyese letrare dhe studiuese e letërsisë krahasuese ruso-izraelite; shkroi në gjuhën hebraike; shkrimet e saj konsiderohen klasikë e letërsisë izraelite.

*   *   *

PERIUDHA BASHKËKOHORE – Brezi i ri i shkrimtarëve hebraikë u paraqit me themelimin e shtetit të Izraelit në vitin 1948. Në këtë brez të ri kanë hyrë romancierët: Aharon Meged, Nathan Shaham dhe Moshe Shamir. Pasojnë poetët J’huda Amihaj, Amir Gilboa, dhe Haim Gouri. 

Romanet e Amos Oz “Mikaeli im” (1968) dhe “Kutia e zezë” (1987) dhe të Avram Jehoshua “Dashnori” (1977) dhe “Zotëri Mani”(1990) pasqyrojnë jetën në shtetin e ri. Këto vepra merren edhe me temat siç janë konflikti midis prindërve dhe fëmijëve dhe flakja e disa idealeve të shenjta të hebraizmit dhe të cionizmit. Kah fundi i shekullit XX, shumë shkrimtarë hebraikë u morën me holokaustin, me çështjet e femrës dhe me konfliktin midis izraelitëve dhe arabëve. 

Temë tjetër ka qenë tensioni midis çifutëve me prejardhje evropiane (ashkenazëve) dhe hebrenjve me prejardhje nga Lindja e Afërt dhe nga Mesdheu (mizrah-ëve dhe sefard-ëve).

Në vitin 1986, autori palestinezo-izraelit Anton Shamas botoi romanin hebraik “Arabeskat” që  shënoi kthesë, për arsye se bëhet fjalë për veprën e parë të madhe të letërsisë hebraike të shkruar nga një izraelit i cili nuk është hebre. Romani Shamasit është përkthyer në një varg gjuhësh të huaja.

Shënim: Aharon Meged (Aharon Megged, Poloni, 1920 – Tel Aviv, 2016), shkrimtar dhe dramaturg izraelit; 

Nathan Shaham (Tel Aviv, 1925 – Beit Alfa, Izrael, 2018), sjkrimtar izraelit;  

Moshe Shamir (Safed, Izrael, 1921 – Rishon Recion, Izrael, 2004), shkrimtar izraelit; 

 J’huda Amihaj (Jehuda Amichai, Vircburg, Gjermani, 1924 – Izrael, 2000), poet dhe prozator izraelit; njëri nga të parët që shkroi në të folmen hebraike në kohët moderne;  

Amir Gilboa (Ukrainë, 1917 – Petah Tikva, Izrael, 1984), poet izraelit;

Haim Gouri (Tel Aviv, 1923 – Jerusalem, 2018), poet, romancier, gazetar izraelit, konsiderohet si një prej poetëve më të mëdhenj të vendit;

Amos Oz (Jerusalem, 1939 – Tel Aviv, 2018) shkrimtar dhe gazetar izraelit, profesor i letërsisë hebraike në Universitetin “Ben-Gurion” në Negev të Izraelit. Prej viti 1967 ka mbështetur idenë që konflikti izraelito-palestinez të zgjidhet sipas parimit dy shtete. Është shpërblyer me çmimet Friedenspreis des Deutschen Buchhandels, Legjioni i Nderit (Legion of Honour) në Francë, me Çmimin e Izraelit, me Çmimin Gëte, me çmimin Pribce of Asturias Award in Literature, me çmimin Heinrich Haine dhe me çmimin Franc Kafka. 

 Avram Jehoshua (Avraham B. Yehoshua, Jerusalem, Mandatory Palestine, 1936 – ), romancier, eseist, dramaturg izraelit; me prejardhje nga një familje sefard; The New Jork Times e ka quajtur “Fokneri i Izraelit”; 

Anton Shamas (Anton Shammas, Fassuta, Izrael, 1950 – ), prozator dhe poet palestinez;  përkthen në gjuhët arabe, hebraike dhe angleze.

*   *   *

Ndër shkrimtarë hebraikë modern bëjnë pjesë Ruth Almog, Aharon Appelfeld, David Grossman, Amalia Kahana-Carmon, Etgar Keret, Savion Liebrecht, Sami Michael, Jakov Shabtai, Meir Shalev dhe Zeruia Shalev.    

Shënim: Ruth Almog (Petah Tikva, Izrael, 1936 – ), romancierë izraelite, Mandate Palestine; në vitin 1933, prindërit e saj imigruan prej Hamburgu;    

Aharon Apelfeld (Aharon Appelfeld, Bukovina, Rumani, 1932 – Petah Tikva, Izrael, 2018), është romancier izraelit; përjetoi holokaustin;   

David Grosman (David Grossman, Jerusalem, 1954 – ), shkrimtar izraelit, i përkthyer në mbi 30 gjuhë të botës;   

Amalia Kahana-Carmon (Ein Harod, Izrael, 1926 – Tel Aviv, 2019), shkrimtare dhe kritik letrar izraelit; 

Etgar Keret (Ramat Gan, Izrael, 1967 – ), shkrimtar izraelit; 

Savion Libreht (Savyion Liebrecht, e lindur si Sabine Sosnovski, në Munih të Gjermanisë, në vitin 1948); është shkrimtare izraelite. Prindërit e saj përjetuan holokaustin në Poloni. Është më e madhja prej tre fëmijëve të familjes. Emigroi në Izrael në vitin 1950, kur ishte dy vjeçe. Një vit studioi në Londër gazetarinë. Diplomoi në Universitetin e Tel Avivit; 

Sami Michael (Bagdad, Irak, 1926 – ), shkrimtar izraelit. Në moshën 23-vjeçare, nga Iraku emigroi në Izrael. Ishte ndër të parët në Izrael që bëri thirrje për themelimin e shtetit të pavarur të Palestinës që do të ekzistonte bashkë me Izraelin; 

Jakov Shabtai (Yaakov Shabtai, Tel Aviv, Mandate Palestine, 1934 – 1981), shkrimtar izraelit. I vëllai Aharon Shabtai është poet dhe përkthyes greqishtja e vjetër; 

Meir Shalev (Nahalal, Izrael, 1948 – ), shkrimtar izraelit; kolumnist i gazetës “Yedioth Ahronoth”. Është përkthyer në 26 gjuhë të botës;       

Zeruia Shalev (Zeruya Shalev, Kvutzat Kinneret ose Kibbutz Kinneret, 1959 – ), shkrimtare izraelite. Veprat e saj janë bestseller.   

*   *   *

Shkrimtarë izraelitë bashkëkohorë, veprat e të cilëve janë përkthyer në gjuhë të tjera dhe që kanë arritur afirimi ndërkombëtar janë Efraim Kishon, Jakov Shabtai, Avram Jehoshua, Amos Oz, Irit Linur, Etgar Keret dhe Jehoshua Sobol. 

Shënim: Efraim Kishon (Ephraim Kishon, Budapest, Hungari, 1924 – Distrikti Appenzell, Zvicër, 2005), është shkrimtar, dramaturg dhe skenarist izraelit; regjisor filmi i nominuar për Oskar. Ka qenë një prej satirikëve bashkëkohorë më të lexuar në botë; 

 Irit Linur (Tel Aviv, 1961 – ), shkrimtare izraelite; shkruan kollumna satirike;

 Jehoshua Sobol (Yehoshua ose Yoshua Sobol, Tel Mondo, 1939 – ), shkrimtar izraelit. Studioi në Sorbonë, Paris. Diplomoi në filozofi. Në vitin 1922, fanilja e së ëmsë përjetoi pogromin në Evropë, ndërsa familja e babait, për t’i shpëtuar antisemitizmit, imigroi nga Polonia. 

*   *   *

Poetë hebraikë janë David Avidan, Maja Bejerano, Erez Biton, Dan Pagis, Dalia Ravikoviq, Ronni Someck, Meir Vieseltier dhe Jona Vallach.

Shënim: David Avidan (Tel Aviv, 1934 – Tel Aviv, 1995), poet, piktor, dramaturg dhe publicist izraelit; u angazhua edhe në film. Ka botuar 20 libra me poezi në gjuhën hebraike; 

Maja Bejerano (Maya Bejerano, Elion, Izrael, 1949- ), poete izraelite, studioi letërsinë dhe filozofinë; disa herë ka marrë çmime në Izrael, për krijimtari letrare;   

Erez Biton (Oran, Algjer, 1942 – ), poet izraelit, i lindur në Algjer, me prejardhje marokene;

Dan Pagis (Bukovina, Rumani, 1930 – Jerusalem, 1986), poet izraelit. Ka mbijetuar holokaustin;  

Dalia Ravikoviq (Dahlia Ravikovitch, Ramat Gan, Izrael, 1936 – Tel Aviv, 2005), poete izraelite, përkthyese dhe veprimtare për paqe;  

Roni Somek (Ronny Someck, Bagdad, Irak, 1951 – ) poet dhe prozator izraelit;  

Meir Vieseltier (Moskë, Rusi, 1941 – ), poet dhe përkthyes izraelit;    

Jona Vallah (Yona Vallach, Kiryat Ono, Izrael, 1944 – Kiryat Ono, Izrael, 1985), poete izraelite. 

*   *   *

Në vitet ’90 të shekullit XX në hebraishte janë botuar mijëra linra të ri, si përkthime nga gjuhët e tjera, ashtu edhe vepra origjinale të autorëve izraelitë.     

        Prof. Xhelal Zejneli

NGJARJET E ULQINIT NË NJË BOTIM ESEISTIK

by

Nail Draga/

I njohur si mjek për nga profesioni, dr.G.Karamanaga opinionit të gjerë vitëve të fundit i është prezantuar me botime të veçanta të cilat kanë zgjuar interesimin e lexuesve të ndryshëm. Në vazhdën e tyre botimeve është edhe libri më i ri me titullin “Çinari i Moçëm”. Kemi të bëjmë me një libër të veçantë për nga përmbajtja, sepse kemi të bëjmë me ngjarjet tragjike në qytetin e Ulqinit, të ndodhura në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, pikërisht kur këtu u vendos pushteti komunist. Janë pikërisht këto ngjarje tragjike të cilat janë realizuar me skenar dhe regji nga pushtetarët e rinjë, drejtuar kundër popullit sshumicë përkatësisht shqiptarëve në këtë mjedis.

Për lexuesit  titulli i librit “Çinari i Moçëm” me fotografinë në ballinë është intrigues, sepse ai nuk është i përgjithshëm, por i veçantë së është dëshmitar e disa ngjarjeve nga e kaluara deri në ditët tona. Pikërisht këto të dhëna e kanë motivuar autorin që ky libër të titullohet i tillë, sepse mbetet pikë referuese për popullsinë e Ulqinit. 

Çështjet e trajtuara në këtë botim eseistik i referohen    kohës se ndryshimeve të mëdha shoqërore ku me vendosjën e pushtetit të ri mendohej se do të realizohej barazia qytetare e kombëtare e shqiptarëve në këtë mjedis. Por, ngjarjët demantuan një përceptim të tillë sepse me vendosjen e pushtetit të ri komunist në Ulqin nga data 26 nëntor 1944, e më pas  individë të ndryshëm u burgosën, u pushkatuan pa gjyqë, apo u dënuan me procese gjyqësore të montuara. Ishte ky veprimi praktikë i pushtetit i cili veproi sipas kursit  hegjemonist me vellon e idelogjisë  komuniste me parullat e “vëllazërim-bashkimit”.

Në rrethana të tilla të fushatës kundër shqiptarëve pushteti kishte planifikuar të eliminonte individët të cilët  llogaritëshin si të pa përshtashëm  madje edhe armiq të pushtetit i cili po instalohej. Të dhënat të cilat prezanohen në këtë botim e trajtojnë këtë çështje në mënyrë të kompletuar.

Nga të gjithë të eliminuarit, dallohet njëri e ai është Rafo-Raif Gorana, një ndër personalitetet e rëndësishëm në atë kohë në Ulqin. Autori na ofron të dhëna me interes për familjen Gorana, por edhe të tjera të cilat janë përsekutuar në qytetin e Ulqinit.

Esetë e prezantuara në këtë botim paraqesin momente emocionale për çdo lexues, dhe nuk ka si të jetë ndryshe sepse prezantohen ngjarje dhe persona të cilët u likuiduan  vetëm pse ishin shqiptarë. 

Botimi “Çinari i Moçëm”, hapë dilema për të kaluarën e Ulqinit, sepse për të parën herë ofrohën të dhëna të cilat kanë qenë të ndaluara dhe si të tilla  panjohura për opinionin e gjerë në këtë qytet. Andaj të gjithë të interesuarit, e sidomos  gjeneratat e reja kanë mundësi të njihën për të kaluarën e panjohur apo “historinë e fshehur”, të krimeve te pushtetit komunist në Ulqin. Ishte koha e pushtetit policor, kur askush nuk ishte i sigurtë të shtëpi të vet që u dëshmu me burgosje e pushkatime pa gjyq kundër “armiqëve” të imagjinuar, për të friguar popullsinë e Ulqinit.

Libri “Çinari i Moçëm” ka si mision njohjen me dosjen e krimeve të pushtetit të kohës, duke vlerësuar se në rrethana të reja shoqërore duhet të thuhet e vërteta, duke bërë dallimin në mes viktimave dhe kriminelëve. Iu mbetet të tjerëve të vazhdojnë për hulumtime përkatëse, për t iu kthyer dinjitetin viktimave të pafajshme, duke i nderuar me rivarrimin e tyre si kudo të botën e qytetëruar.

Në këtë aspekt duhet angazhim konkret nga trashëgimtarët e familjeve te tyre, por edhe nga pushteti lokal  dhe subjektët e ndryshme duke dëshmuar solidaritet në këtë mision sa humanitar dhe kombëtar.

Përfundimisht këtë botim e vlerësoj si homazh për të gjitha viktimat në Ulqin në atë kohë dhe me pas, çështje e cila  besoj se  do të trajtohet dhe plotësohet nga autor të ndryshëm në të ardhmën. 

                                                                    Nail  Draga

(Lexuar me rastin e pëurimit të librit në Ulqin, më 28 dhjetor 2021)

C:\Users\123456\Desktop\Ballina librash e foto\268744280_1051414755700167_4790604537443352768_n.jpg

NJI NGJARJE HUMANITARE QË DUHET KUJTUE

by

Filip Guraziu

1944 

Lufta e dytë botnore 

Shqipni

 Djaloshi 22 vjeçar Ludovik Deda, biri i familjes shkodrane me emen, të Dedjakupve, në vjetin  1944 ishte në shërbim të forcave ushtarake gjermane në rolin e nënoficierit të nji reparti ushtarak  shqiptar, kryesisht për ruejtjen e rregullit e të qetësisë në qytetin e Shkodrës e rreth tij. Në paraditen  e nji ditë dimni me acar, në mes të muejit janar të vjetit 1944, korrieri i shtabit të Whermacht-it të 

dislokuem në Shkodër, i dorëzoi Ludovik Dedës nji zarf i cili përmbante thirrjen për nji takim me  komandantin gjerman, në zyrën e tij, po atë mbasdite në orën 15.00. 

 Në orarin e caktuem, Ludoviku u paraqit në zyrën e Komandantit i cili e priti me mirësjellje dhe  shkurt e me pak fjalë e urdhnoi që të nesermen ora 12.00 të ndodhej pranë Bar “Kursal” në Tiranë, ku do të ishte edhe vetë ai për nji çeshtje që do ta kuptonte të nesermen dhe para se të delte prej  

zyrës, e porositi: “Kujdes, askush nuk duhet të jetë në dijeni për bisedën e sotme”!  Të nesërmen, fiks në orën 12.00, kur Ludoviku hyni në mjedisin e Bar “Kursalit ” Tiranë, dalloi në nji tavolinë , si në qoshe, komandantin gjerman që e përshëndeti dhe e ftoi të ulej. Mbas pak komandanti, thirri kamarierin dhe pyeti Ludovikun se ç’ka deshironte t’i servirej. – Faleminderit, kafe  dhe ujë ishte përgjigja e shpejtë e Ludoviku i cili ndihej shumë i emocionuem prej këtij takimi  misterioz ! Ndërsa Ludoviku pinte kafen, te tavolina u afrue nji burrë i cili i përshndeti në nji  gjermanishte me theks ndryshe dhe u ul me qetësi. Menjiherë komandanti bani prezantimin e Ludoviku kuptoi se personi i tretë në tavolinë ishte “ish shefi i sherbimeve sekrete italiane në Shqipni”. Duket se gjermanët, që kishin zanë rob dhe internue drejt “kampeve te vdekjes” ( si  tradhëtarë ) pothuej të tanë efektivin e ushtrise italiane që gjindej në Shqipni mbas kapitullimit te  Italisë fashiste me 10.09.1943, kishin pasë mbajtë si këshilltar të veçantë pranë tyne ( sepse i duhej  për njohunitë dhe përvojën që kishte në mjedisin shqiptar) burrin që ndodhej përballë Ludovikut  në atë takim. 

 Mbasi ndrruen bisedë ndërmjet tyne, komandanti gjerman paraqiti detyrën që duhej të kryente  Ludoviku : ” Me qenë se ushtria gjermane kishte nevojë për landë druni e cila do të transportohej  prej Shkodrës në rrugë ujore nëpërmjet lumit Buna, delte nevoja e blemjes së nji mjeti lundrues  detaro-lumor për ushtrinë gjermane i cili duhej të lundronte prej Durrësit dhe të ankorohej në 

portin lumor të Shkodrës”. Në takim Ludovikut iu dha porosi që për veprimin e masipërm të takonte  nji person me eksperiencë në fushën e anijeve lundruese në Durrës, iu dorëzue edhe shuma  monetare për kryemjen e aksionit së bashku me porosinë që për çdo problem të mundëshem të merrte kontakt vetem me komandantin gjerman. 

 Mbas disa ditëve, Ludoviku takoi personin e rekomanduem në Durrës dhe simbas këshillës së tij bleu nji anije detaro- lumore prej druni me kapacitet rreth 150 T me emnin “Papagali”, pagoi  paradhanie edhe dy specialista të fushës së lundrimit ( drejtuesin dhe mekanikun e anijes) për  shërbimin që do të bajshin dhe së bashku me ta lundroi drejt Shkodrës. Lundrimi shkoi mbarë, anijen e ankoruen në gjiun që krijon shkambi i Fabrikës së Çementos në Shkodër në lumin Buna ku  po i pritshin dy ushtarë gjermane të cilët e morën në ruejtje anijen.

1 

 Në takimin e radhës me komandantin gjerman në Shkodër, ku Ludoviku kishte shkue për  raportimin e kryemjes së detyrës, kuptoi të vertetën e misionit ” Top secret ” : Komandanti gjerman,  së bashku me disa bashkëpunëtorë besnikë ( oficierë të Werhmacht-it në Shkodër në bashkëpunim  me…?, kishin marrë përsipër shpëtimin e dhetra familjeve ebreje prej kthetrave të reparteve  famëkeqe “S.S” naziste. Këto familje me banim të maparshëm në Serbi, Kosovë e Maqedoni kishin 

pasë qenë me “fat”, sepse kishin mbrritë me i shpëtue synit vigjilente te S.S-ve dhe tashma  qëndrojshin të mëshehuna në shtëpitë e shkodranëve. Komanda e ushtrisë gjermane në Shkodër  “kishte marrë prej kolegëve të tyne në Vlonë nji kërkesë për furnizim me landë druni për nevojat e  ushtrisë” e cila do të transportohej me anijen ” Papagali”. Landa e drunit do të sistemohej në 

kuvertë, kurse pjestarët e familjeve ebreje do të vendoseshin të mshehun poshtë druve në barkun  e anijes me tjeter destinacion…! Ludoviku mori detyren me qëndrue 24 orë pranë anijes dhe me  shoqnue grupin e ebrejëve deri në destinacionin përfundimtar. 

 Aksioni ishte me shumë të paprituna , por deri në kët fazë çdo gja kishte shkue simbas programit.  Vështirësia ma e madhe konsiderohej organizimi i sistemimit klandestin të familjeve ebreje poshtë në barkun e anijes, sepse rruga prej qytetit të Shkodrës deri te vendi i ankorimit të anijes kalon  detyrimisht mbi urën e Bunës, ku S.S. nazistë kishin pikën e kontrollit!  

 S’pari anija u ngarkue me landën drunore në kuvertë; në nji pozicion të msheftë ishte lanë rrugë e  lirë për hymjen në barkun e anijes, poshtë turrës së druve. Me qenë se proçesi i futjes në anije i familjeve ebreje parashikohej i gjatë, mbasi u pat pleqnue që në kalimin e kontrollit të ” S.S.-ve”(  te ura e Bunës), ebrejt e veshun si katundarë të zonës e të shoqnuem prej shqiptarve, të mos ishin  ma shumë se dy së bashku, doli problemi se dikuj mund t’i lindte dyshimi se pse anija për ndihmë ushtrisë gjermane , tashma e ngarkueme me dru, pra e gatëshme për lundrim nuk nisej drejt  destinacionit, por po qëndronte në vend kaq gjatë? Për kët arsye dy mekanikë të ” zgjedhun” të ushtrisë gjermane, filluen sistemimin e motorrit e të mekanizmit të anijes Papagali e cila ” për çudi, rezultoi se kishte pasë shumë difekte…”  

 Proçesi i programuem i kalimit të kontrollit në urën e Bunës dhe sistemimi i msheftë i ebrejëve në barkun anijes rezultoi i gjatë, u deshën gadi 27 ditë që 45 persona, pjestarë të familjeve ebreje të strehoheshin në klandestinitet në anije. Nga ana tjeter, sa ma shumë persona strehoheshin në barkun e anijes aq ma i vështirë paraqitej proçesi i plotësimit të nevojave jetike të tyne në kushtet  

e klandestinitetit… Ma në fund erdhi dita e nisjes, 25 Shkurt 1944, atë ditë “pasagjerëve të anijes” iu shtuen edhe dy oficierë gjermanë. Buna kishte plot ujë. Lundrimi filloi mbarë, anija lundronte me  shpejtësi e ndihmueme edhe prej rrymës lumore. Disa postoblloqe ushtarake gjermane që kontrollojshin dhe pengojshin lundrimin pa leje me anën e rrjetave prej hekuri në lum, u kaluen pa  kontroll të hollësishëm, sepse ishin oficierët gjermanë në kuvertë që komunikojshin me kolegët e  tyne të kontrollit të cilëve i paraqitshin edhe dokumentin e urdhnit të komandes gjermane për  dërgesën e landës drunore në Vlonë. 

 Optimizimi që emocionoi pasagjerët kur anija doli prej grykës së lumit Buna dhe filloi lundrimin  në detin Adriatik drejt botës së lirë më destinacion Bari- Itali, në atë periudhë kohore zonë e  çlirueme prej forcave aleate, nuk vazhdoi gjatë, sepse papritmas motori i anijes u bllokue ! Anija ”  Papagali” ishte në mëshirën e dallgëve, që për fat atë ditë ishin mjaft të qeta… Shqetësimi ishte  maksimal; mekanikët punojshin vrullshëm për gjetjen e difektit, kurse oficierët gjerman vunë në 

përdorim radion “dhanësë e marrëse” dhe me kodet e tyne sekrete mbrritën me komunikue me 

2 

“ato…” që ishin të interesuem për aksionin e shpëtimit të ebrejve. Papritmas në distancë rreth 100 m. prej anijes ” mbiu” mbi sipërfaqen e detit nji nëndetësë britanike e cila rimorkjoi anijen ”  Papagali” deri në destinacion, ne Bari-It., ku të tanë pasagjerët e anijes, fillimisht, gjetën strehim  në kampin e refugjatëve të luftës me vend ndodhje afër qytetit të Barit-It. 

 Vlenë të shënohet se kjo ngjarje, aq e veçantë sa humanitare, por dhe me vlerë sepse nderon jo  vetem moralin e shqiptarëve, por edhe të gjermanëve tue demostrue se jo të tanë ushtaraket  gjermanë ishin kundër ebrejëve, nuk kujtohet prej askuj?!. Po pse ? Nuk dihet ngjarja? Jo, jo dihet  , por nuk duen me e dijtë…, sepse nuk duen me e kujtue…! 

Në fillim të mijëvjeçarit të tretë, rastësisht mora pjesë në nji takim të Shoqatës së Miqësisë Shqiptare – Izraelite, që u mbajt në sallën e Universitetit ‘Luigj Gurakuqi’ në Shkodër, ku u kujtuen  dhe u nderuen disa familje qytetare shkodrane që kishin strehue, tue rezikue edhe jetën e tyne,  familjet ebreje gjatë terrorit nazist në kohën e luftës së dytë botnore. Më kujtohet se në atë takim  , kërkova fjalën dhe shkurtimisht tregova ngjarjen e këtij shkrimi; pata mbetë pak befasuem sepse  drejtuesit e aktivitetit nuk treguen as nji lloj interesimi mbi çka tregova. Mbrapa, kur me mendjen  tima bana anlizen psiko-politke të mjedisit drejtues të aktiviteti, falë eksperiencës së jetës time nën 

diktaturën komuniste, çdo gja m’u sqarue! No coment! Gjithëçka flet vetë! Përpunimi dogmatik  puritanist ideologjik i nji pjese të shoqnisë njërëzore nuk i lejon të kuptojnë realitetin , të verteten  që na rrethon: ” E mira dhe e keqja bashkëjetojnë në nji binom të pandashëm si në simbiozë.; ” s’ka  të mirë pa të keqe dhe s’ka të keqe pa të mirë”, duem apo s’duem, ky asht realiteti. “Reddite quae  sunt Caesaris Caesari et quae sunt Dei Deo – Jepni Çezarit atë që asht e Çezarit dhe Zotit atë që asht  e e Zotit” 

 Mbetet në nderin tonë paraqitja e nderimit dhe e mirënjohjës publike për veprën , humanitare të  shpëtimit të familjeve ebreje prej kthetrave të S.S nazistë, tue rezikue edhe jeten e tyne në  pranverën e 1944-tës për komandantin dhe disa oficierë ( besnikë të tij ) të Whermacht-it në  Shkodër, për banorët e Shkodrës si dhe në veçanti për mikun tim, që sot nuk jeton ma, të ndjerin 

Ludovik Deda. 

Shënim:  

Shkrimi respekton rrëfimin e personazhit kryesor të ngjarjes, z. Ludovik Dedës i zhvilluem në shtëpinë tij;  Pescara-It, Tetor 1997. Atyne që ngjarja e masipërme mund t’i duket e pabesueshme i ftoj të verifikojnë  arkivat e kampit të refugjatëve të luftës së dytë botnore në afërsi të qytetit të Barit-It., ku ruhet e  verteta. 

Filip Guraziu

A është e vërteta, “një”?

by

Nga Majlinda BUSHJA/

Përplasja e mendimeve të kundërta për të vërtetën në ditët e sotme, por jo vetëm është pasojë e kompleksitetit të rrethanave në të cilën ajo merr formë dhe transmetohet. E vërteta është komplekse në çdo kohë, por sot zhvillimi i teknologjisë ka bërë të mundur një fluks informacionesh, jo të përputhshme mes tyre për të njëjtën ngjarje, apo çështje të rëndësishme, ku e vërteta vështirësohet po për këtë shkak. Ndërkohë që, po aq i vështirë është edhe ballafaqimi i të vërtetave historike, të cilat vijnë nga e kaluara e largët kur kushtet nuk kanë qenë të favorshme për t’i ruajtur me përpikmëri. Shoqëria, ndodhur mes informacionesh të cilat vijnë si një proces i së shkuarës njerëzore dhe së tashmes e ka të vështirë të gjej të vërtetën e vërtetë lidhur me ngjarje, apo çështje të caktuara. Kush është e vërteta, në të vërtetë? A është ajo, “një”? Lufta për të vërtetën e së shkuarës dhe të së tashmes është në qendër të përditshmërisë sonë.

Mënyra se si përcillet e vërteta nisur nga këndvështrime të ndryshme, duke mbrojtur secili të vërtetën sipas versionit të tij, (pasi kështu ka ndodhur në çdo kohë njerëzit janë pozicionuar), e bën atë të mos jetë “një” në pamje të parë, por e fragmentuar në disa të vërteta. Përsa kohë njerëz të ndryshëm japin versione të ndryshme të së vërtetës për të njëjtën ngjarje, apo çështje është e vështirë të gjendet e vërteta, e vërtetë. Secili individ mbron të vërtetën e tij nisur jo vetëm nga çfarë ka dëgjuar, lexuar, por dhe nga çfarë përjeton vet çdo ditë. Pra logjikisht, ne e thërrmojmë të vërtetën, që është “një”, por që nuk përcillet si e tillë jo vetëm për arsyet e mësipërme, por dhe për një sërë arsyesh të tjera. Përse ndodh kjo? Çdo person jep versionin e tij të ngjarjes apo të çështjes që trajtohet, jo vetëm sipas këndvështrimit të tij, por dhe sipas interesit të tij. Interesi ndryshon të vërtetën, “e vërteta është ashtu si dua unë të jetë e vërtetë”, mund të thotë secili prej nesh. Të tjerë persona spektator në ngjarje me kohën besojnë atë, që ju pëlqen të besojnë, e zgjedhin variantin e tyre të së vërtetës që ju shkon më përshtat. psh. Për një personazh që ka hyrë në histori, dikush  mendon  që  është  hero, dikush tjetër mendon të kundërtën. A kanë të drejtë të gjithë? Sigurisht që po, sipas këndvështrimit të secilit që e mendon të drejtën ashtu, duke i dhënë fuqi të vërtetës së vet sipas këndvështimit personal.

Përplasje për të njohur të vërtetën, si atë të afërt dhe atë të largët bëhet çdo ditë në jetën tonë, ku secili jep variantin e tij, dhe ku keqkuptimet vërtet nuk kanë fund për të njëjtën ngjarje apo çështje që ngrihet për diskutim. Ndaj e vërteta ecën përmes përlasjesh që nuk shihet fundi i së vërtetes qartësisht. Aq shpejt lindin keqkuptimet sa, vetëm lënia përgjysmë e një fjalie e tjetërson atë  duke lënë hapësira për interpretim, duke e tjetërsuar të vërtetën, e duke nxjerrë konkluzione sipas arsyetimit personal. Çdo pakujdesi si në këtë rast i shërben të vërtetës imagjinare që krijon mjegull mbi të vëretën e vërtetë. E vërteta imagjinare, është e vërteta konfliktuale, që çon në mjegullimin e së vërtetës reale. Nëse i referohemi shtypit të përditshëm, ndodh të kemi përplasje të dhënash e shifrash për shkak të nxitimit se kush do ta jap lajmin i pari për të njëjtën ngjarje, apo çështje, ndërkohë që e vërteta është “një” por nuk përcillet si e tillë. Gazetarët që marrin informacionin janë të prirur të besojnë të vërtetën sipas informacioneve që disponojnë. Problemi, në këtë lum informacionesh qendron se çfarë duhet të besojmë si të vërtetë, atë që lexojmë, dëgjojmë, apo të besojmë në atë çka njerëzit ju rrëfejnë njeri-tjetrit, por që është një histori e pashkruar, thjesht  transmetohet. Ndaj e vërteta është e mbuluar me mister, pasi shpesh ka mospërputhje mes këtyre të vërtetave që vijnë nga kanale të ndryshme. Kështu, na serviren disa variante të së vërtetës, për të njëjtën gjë, e ne s’na mbet gjë tjetër veçse të përzgjedhim. Përzgjedhja është individuale, dhe e vërteta e plotë s’është asnjëherë e qartë. Megjithëse në vetvete ajo është “një”, fragmetimi i saj është i pashmangshëm. 

Problemi më i madh qendron me të vërtetat e vjetra, në kohën kur ka pas pak dritë për të ndriçuar të vërtetat që kanë ndodhur për ngjarje të rëndësishme. Sot, ndodh jo rrallë, që disponojmë informacione, ndonjëherë jo të plota të së shkuarës dhe përpiqemi të hedhim dritë mbi to, të hamendësojmë, e të nxjerrim konkluzione për një ngjarje, apo çështje. Por a mund të nxjerrim konkluzione të sakta me informacione jo të plota? Natyrisht që jo. Gjithsesi, ne jemi të prirur të nxjerrim disa konkluzione, sidoqoftë. Mirëpo, ka një problem, kur njerëzit ushqehen me të njëjtin mendim për shumë kohë, ata e ka të vështirë të ndryshojnë këtë mendim, e të mendojnë të vërtetën ndryshe për një ngjarje të caktuar. Ndodh që, koha e transformon të vërtetën në rrugëtimin e saj të gjatë për një sërë arsyesh, e kjo na bën jo pak konfuz mbi atë çka duhet të mendojmë për të shkuarën tonë. Sa më komplekse të jetë ngjarja, sa më shumë personazhe të marrin pjesë, aq më shumë kompleksohet e vërteta. Pasi interesat janë të ndryshme, dhe e vërteta ka rrjedhur në interes të secilit personazh që merr pjesë. Pse ndodh kështu? Prirja e njeriut gjithmonë është të mos preken interesat e tij, dhe e vërteta të jetë në atë anë duke i shërbyer, ndaj përdor të gjitha mënyrat për t’ia arritur. Ky është qellimi i secilit personazh të përfshirë në një ngjarje, që historia ta kujtojë për mirë. Ndaj e vërteta transmetohet në këtë mënyrë duke krijuar përplasje mes atyre që mbrojnë të vërtetat e tyre, dhe ata që i kundërshtojnë ato. Pasi, në fund të fundit, në çdo situatë prirja e njeriut është të pastroj “baltën” nga fytyra e tij në çdo kohë dhe e vërteta t’i shërbejë atij në lidhje me çështje të caktuara, ku ai është pjesëmarrës. Këtë të vërtetë përpiqet t’ua transmetoj të tjerëve sa më shumë të jetë e mundur. E vërteta sfumohet në këtë përpjekje, dhe mbet e tillë për breza të tërë, ku secili më vonë pozicionohet ashtu si i duket e drejtë sipas këndvështrimit të tij. Në këtë situatë paqartësie të gjithë mendojnë, se ajo që ata mendojnë, është versioni i së vërtetës për një ngjarje të caktuar të së shkuarës së largët. Shembuj të tillë ka plotë. 

Siç vërehet, e vërteta qoftë në të shkuarën, por dhe në të tashmen shpesh kalon përmes paqartësish, duke lënë në dritë një variant i cili është i pranueshëm dhe absorbueshëm për shoqërinë në kohën që jeton, megjithëse ka vazhdimisht një konflikt mes së vërtetës së shkruar dhe asaj të pashkruar, se ku në të vërtetë, gjendet e vërteta. Pasi një gjëndje e tillë e krijuar e transformon të vërtetën me një pamje tjetër nga ajo fillestare duke na servirur një të vërtetë në variant ndryshe. 

Gjithçka më sipër tregon se, e vërteta nuk është e thjeshtë, ajo është e ndërlikuar, sepse janë një sërë arsyesh që e çojnë në këtë gjendje. Midis të vërtetave, të vërtetat që kanë peshën më të madhe janë ato që kanë të bëjnë me ngjarjet historike dhe fatin e mijëra njerëzve. Të vërtetat mbi ngjarje të rëndësishme historike shpesh kanë çuar në konflikte të vazhdueshme mes shtetesh, apo kanë ftohur marrëdhëniet mes tyre për një kohë të gjatë. Secila palë mbron të vërtetën e vet në çdo kohë dhe i jep të drejta vetes nisur nga kjo logjikë arsyetimi: Unë zotëroj variantin e së vërtetës, së vërtetë, dhe unë kam të drejtë në çështjen që bëhet fjalë. Këtë qendrim mban çdo shtet i përfshirë në një konflikt përmes përfaqësuesve të vet. “E drejta është në anën time”. Përplasja për të vërtetën, në kërkim të së drejtës, është shndërruar sot në një “mollë sherri” mes shtetesh. Kush thotë të vërtetën, dhe kush është e vërteta për një sërë çështjesh të rëndësishme, shumë pikëpyetje me variante të ndryshme të së vërtetës, për të njëjtën çështje, e një lumë variantesh për shumë çështje. Ne si individ, jemi të prirur të zgjedhim variantin që na shkon më shumë përshtat, e kështu ecet përmes fragmentimit të së vërtetës, që në vetvete është “një”, për secilën çështje apo ngjarjeje. Ne shpesh themi: do gjej të vërtetën, do të ndriçojë të vëretën, do them të vërtetën, sepse brenda saj, ajo, është “një”,  pavarsisht shkaqeve që e tjetërsojnë.