s p – Page 283 – Dielli

Diplomacia e Fuqive të Mëdha dhe kompromisi austro-rus në lindjen e shtetit shqiptar

June 20, 2025 by s p

Nga Evarist Beqiri*/

“Pse lufton a derëzi

As për mua as për ti

Por për gjithë Shqipëri.”

– Populli

Dikur Fan Noli shkruante se, shpesh dëgjojmë të thuhet se Shqipëria u krijua nga një pakicë. Kjo është një e vërtetë që s’duhet mohuar, por në thelb, është edhe historia e të gjitha kombeve të botës. Shembulli më domethënës është ai i Indisë, një vend me mbi 400 milionë banorë në kohën e çlirimit të saj. Por kush e çliroi Indinë? Mahatma Gandhi.

Kur nisi lëvizjen e tij, Gandhi nuk kërkoi armë, as luftë. Ai besoi se liria mund të arrihej me mjete paqësore. “Mjafton të kem 25 mijë njerëz që të ndjekin saktësisht atë që unë them, si ushtarë,” deklaronte ai. Dhe në të vërtetë, nuk pati më shumë se kaq. Me këtë grusht njerëzish, pa shkrehur asnjë armë, ai e solli lirinë në një ndër vendet më të mëdha të botës.

E njëjta gjë pak a shumë ndodhi edhe me Shqipërinë. Një lider, Ismail Qemal Vlora, udhëhoqi një pakicë idealistësh drejt pavarësisë. Ata ishin me vullnet të hekurt dhe besonin thellësisht në idealin e lirisë. Historia na tregon se shpeshherë, ndryshimet më të mëdha nuk i sjellin turmat, por grupimet e vogla që dinë çfarë duan dhe nuk ndalen përpara vështirësive.

Rrugëtimi drejt pavarësisë filloi që të merrte udhë me arratisjen e Ismail Qemal Vlorës nga Stambolli, më 1 maj 1900. Qysh, më 7 maj 1900, gazeta franceze “Le Matin” do të shkruante se, “Ismail Qemal beu është shprehur hapur për reforma serioze në Shqipëri. Duke paralajmëruar se përndryshe situata në këtë provincë do të ketë komplikime të rënda. Përmbledhtazi, ai kërkon njohjen e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, përdorimin e taksave të paguara nga populli shqiptar në favor të Shqipërisë, dhe vendosjen e një sistemi gjyqësor të paanshëm.”

Ismail Qemali ishte një shtetar i matur. Ai nuk dëshironte të rrezikonte menjëherë me kërkesën për pavarësi. Fillimisht, ai donte të bashkonte rreth vetes gjithë shqiptarët, përfshirë këtu edhe ata të cilët nuk e pranonin një shkëputje përfundimtare nga Perandoria Osmane, sepse mendonin se ruajtja e organizimit osman ishte e vetmja mundësi shpëtimi për shtetin shqiptar. Kjo është pikërisht ajo çka bën një lider, ai i kupton nevojat dhe shqetësimet e njerëzve të tij dhe i përgatit ata gradualisht për të ardhmen.

Në vijim, më 16 qershor 1900, Ismaili u nis nga Athina për në Itali. Gjatë qëndrimit në Romë, ai dha një intervistë për gazetën “Tribuna”, e cila u botua më 26 qershor 1900, në Romë. Intervista është një dokument me rëndësi, që ndriçon pikëpamjet e Ismail Qemalit për çështjen shqiptare. Intervista për gazetën e njohur italiane “La Tribuna”, u botua në faqen e parë të martën e 26 qershorit të vitit 1900, nën titullin “Kriza në Turqi”. Ajo është realizuar në Hotel d’Europe në Romë, ku Ismail Qemali po qëndronte prej dy ditësh, i ftuar si mik i Italisë, së bashku me tre djemtë e tij. Gazetari e prezanton Ismail Qemalin si “një njeri me ide reformatore dhe si një nga udhëheqësit më autoritarë të kombit shqiptarë, i cili kishte filluar të vlonte. Sipas artikullit, tema e Shqipërisë ishte një nga çështjet e ditës… Ismail Qemali përshkruhet si një burrë i pashëm, në kulmin e moshës. I gjatë, i bëshëm dhe me fytyrën e nxirë nga dielli e të rrethuar me një mjekër me qime gri e të bardha. Sytë e tij janë të gjallë e penetrues dhe ai të ngjall menjëherë simpati të sinqertë. M’u duk sikur nuk ishte hera e parë që po e takoja… – vijon gazetari Sombrero.

Ismail Qemal beu është i bindur se marrëveshja austro-ruse e vitit 1897 që e ndau Ballkanin në dy zona influence, është në favor të Rusisë… Ekziston një çështje shqiptare, – thotë Ismail Qemali, – sepse fuqitë evropiane me inkoherencën e tyre të zakonshme, pasi morën një vendim që do të duhej që t’ju jepte kënaqësi aspiratave legjitime të shqiptarëve, nuk u kujdesën që ta zbatonin. Sa i takon xhonturqve, është një tjetër gabim i Evropës që beson se ekziston në Turqi një parti me këtë emër; parti reformatore, e organizuar seriozisht. Quhen xhonturq të gjithë të pakënaqurit…

Ishte më mirë tek ne para 35 vitesh. Unë atëherë argëtohesha duke bërë gazetarin dhe mund të shprehja lirisht gjithçka që kisha në mendje. Tani është e ndaluar edhe të shqiptosh e të shkruash fjalët “komb” dhe “atdhe”… Këto që po jua them juve sot, kam pasur gjithmonë kurajën që t’ia them sulltanit. Sovrani im nuk është kurajoz, dhe nuk godet asnjëherë drejtpërdrejt. Një ditë të bukur sulltani më thotë se meqë në Tripoli i duhej një njeri i zgjuar dhe energjik, kishte menduar për mua, si guvernator. Ju përgjigja duke i kërkuar nëse po shkoja për të reformuar apo për të konservuar. Sulltani heshti…” Gazetari flet edhe për takimin e Ismail Qemalit me ministrin italian të Punëve të Jashtme markezin Viskonti-Venosta dhe Krispin “burrin e madh të shtetit që lavdërohet me origjinën e tij shqiptare. Në mbyllje të intervistës, gazetari Sombrero kujton se Ismail Qemali i shtrëngoi dorën duke i thënë: – “Mbaj mend: Kundër pan-sllavizmit nuk ka digë tjetër të mundshme përveçse lidhjes shqiptaro-greko-turke. Dhe e para që do të përfitoj do të jetë Italia!”.

Ndërkohë, sulltani po mundohej t’i krijonte pengesa dhe i dërgoi udhëzime ambasadorit të tij në Romë që të bënte çmos për ta larguar Ismail Qemalin, duke e kërcënuar për rrezikun e rrugës që kishte ndërmarrë. Njëkohësisht edhe në popull filloi propaganda kundër veprimtarisë së Ismail Qemalit. Këto përpjekje, si dhe takimi që sulltani kishte zhvilluar paraprakisht në Stamboll me Mbretin Viktor Emanuelin e Savojës, ku ai i kishte folur atij për Ismail Qemalin, rezultuan të dështuara. Ismail Qemali vazhdoi të qëndronte në Romë, ku vijoi takimet e tij me politikanë të ndryshëm për të çuar përpara çështjen shqiptare.

Ndër këto takime, më i veçanti ishte ai me ish-kryeministrin italian Françesko Krispin (1818 – 1901), i cili i foli me krenari të madhe për prejardhjen e tij shqiptare. Ismail Qemali, pati fatin të qëndronte në Hotel de l’Europe, ku shtetari i shquar banonte me të gjithë familjen. Ai i foli shqip Ismail Qemalit dhe me bindjen se së shpejti fati i Shqipërisë do të ndriste.

Nuk është i rastësishëm qëndrimi dhe takimet e Ismail Qemalit me këta politikanë në Romë. Tashmë, arbëreshët e Italisë kishin kaluar nga veprimet individuale te veprimet kolektive në kuadër të çështjes shqiptare. Me iniciativë të De Radës, Skiroit dhe Anselmo Lorecchio-s, në vitet 1895 dhe 1897, ishin mbajtur dy kongrese gjuhësore, të cilat shpalosnin dëshirën e arbëreshëve për të çuar përpara çështjen shqiptare. Në kongresin e parë të zhvilluar në Corigliano Calabro në tetor të 1895, Françesko Krispi ishte zgjedhur president nderi. Duke e pranuar nderin Krispi i telegrafoi kongresit dhe, duke u folur “si një shqiptar me gjak dhe me zemër”, ai i përgëzonte për iniciativën, e cila, siç shpresonte ai, do t’i shërbente civilizimit të Shqipërisë dhe progresit të letërsisë së saj.

Nga burime italiane mësojmë se, raca Shqiptare ishte, në sytë e Krispit, një komb i lashtë. Historia politike, institucionale, kulturore, fetare, dhe ajo e gjuhës, së Shqipërisë, ishte qartësisht e identifikueshme dhe organikisht e rrënjosur në historinë e Evropës Jug-Lindore; një histori që kishte qenë për një kohë të gjatë pjesë përbërëse e historisë së Evropës. Kështu, ai vijoi të mbronte energjikisht dhe me vendosmëri si interesat italiane në Shqipëri edhe interesat kombëtare të shqiptarëve, duke e mbajtur këtë rajon, me aq mundësi sa kishte, larg synimeve hegjemoniste austriake dhe duke theksuar vazhdimisht se krijimi i shtetit të lirë e të pavarur shqiptar ishte shkruar në mënyrë të pashmangshme në të ardhmen e Gadishullit Ballkanik, dhe se ky do të ishte faktori i stabilitetit, paqes dhe prosperitetit, qoftë për kombin shqiptar, për Italinë, për vetë Austrinë dhe gjithë Europën.

Krispi ishte me origjinë shqiptare dhe mburrej për këtë. Ai krenohej që i përkiste një race që dallohej për qëndrueshmëri dhe vlera. Në vitin 1860, në kulmin e fushatës garibaldiste, jo rastësisht ishte ai që inicioi dekretin e datës 12 tetor, që u lejonte arbëreshëve të Sicilisë, të cilët janë dalluar në ishull në të gjitha luftërat kundër tiranisë, që të gëzonin çdo liri të praktikimit të kultit ortodoks lindor.

Familja e tij kishte emigruar në shekullin e pesëmbëdhjetë nga Shqipëria dhe ishte vendosur në Siçili. Duke folur për Shqipërinë, Krispi një herë tha këto fjalë: “Ne kemi për detyrë të shmangim, ose të paktën të ruhemi nga çdo ndikim i huaj në këtë vend. Paprekshmëria e Shqipërisë duhet të vihet në krye të politikës sonë të jashtme. Neglizhimi i kësaj pike do të ishte ngritja e një pengese të pakapërcyeshme për të ardhmen tonë në Adriatik.”. Vizioni i tij për evoluimin historik të Gadishullit Ballkanik ishte gjithmonë shumë i qartë. Osmanët kishin penguar atje zhvillimin e popujve, atë që kishte ndodhur në botën evropiane nga shek i V e në vazhdim, duke e shuar me shpatë e zjarr çdo filiz të zhvillimit njerëzor.

Në një nga shkrimet e tij të datës 1 maj 1900, Krispi shpalosi idenë e tij për çështjen shqiptare: “Kohët e fundit, tha ai, pohohet me shumë lehtësi se diplomacia vjeneze po mediton për pushtimin e Shqipërisë. Ky pohim është më i veçanti. Shqipëria nuk është sllave; është një komb me personalitetin e tij, me një gjuhë dhe zakone që të kujtojnë origjinën e tij pellazge. Në këto kushte, do të kuptonte se duke pranuar një zotim të gjatë dhe të lashtë, do të pranohej që Shqipëria të shpallte pavarësinë e saj, por do të ishte një gabim shumë i rëndë ta inkorporoje atë në vendet sllave të Evropës. Pranimi për aneksimin e Shqipërisë në Austri nuk do të ishte një avantazh për këtë perandori, dhe do të ishte një dëm i pallogaritshëm për Italinë, e cila do të shihte kështu fshirjen dhe përgjithmonë të çdo gjurmë të influencës së saj mbi Adriatik. Një ofendim i tillë ndaj arsyeve tona, të drejtave tona, të mbështetura në një traditë të lavdishme, nuk do të ndodhë. Miqësia e ngushtë dhe e përzemërt, e kultivuar gjatë pesë shekujve, e sjell Shqipërinë shumë më afër nesh sesa me Perandorinë Austriake, ku aneksimi i saj vetëm sa do të rriste mosmarrëveshjet racore dhe konfuzionin e gjuhëve.”

Pas Krispi-t, Markezi i San Giuliano-s dhe Konti Guicciardini u kujdesën për Shqipërinë. Këta dy ministra vazhduan programin e Krispi-t. Gazetat italiane shtojnë se këta dy ministra me Krispi-n ishin pararendësit e promotorët dhe vazhduesit e politikës shqiptare që Italia inauguroi në 1890.

Pasi qëndroi tri javë në Romë, Ismail Qemali u nis për në Zvicër. Ndërkohë, ai u informua se, sulltani kishte dërguar agjentë në mbarë Shqipërinë për të zhvilluar propagandë kundër tij, me qëllim kundërshtimin e veprimeve të tij nga shqiptarët. Në shumicën kryesore të qendrave shqiptare njerëzit nuk u pajtuan me dëshirën e të dërguarve të sulltanit. Kurse Esad pashë Toptani, kreu i xhandarmërisë në Janinë, shkoi në Vlorë dhe u tha njerëzve aty, se do ta kishin punën keq nëse nuk jepnin deklaratë me shkrim kundër veprimeve të Ismail Qemalit.

Gjithashtu, Ismail Qemali, vihet në dijeni nga miqtë e tij në Stamboll, se sulltani kishte dërguar njerëz nëpër Europë për t’i bërë atentat. Madje, gjatë qëndrimit në Gjenevë, ai vihet në shënjestrën e atentatorëve të sulltanit, prandaj policia zvicerane i shtoi masat e sigurisë ndaj tij.

Ismail Qemali kishte një dëshirë të hershme për të pasur një organ shtypi për të mbrojtur kauzën shqiptare. Për këtë qëllim, ai i shkroi Faik Konicës, i cili botonte prej disa vitesh gazetën “Albania” në Bruksel, për t’u takuar me të dhe për të parë mundësinë që ta merrte ai gazetën “Albania”. Ismail Qemalit i pëlqeu shumë Brukseli dhe vendosi që ta zgjidhte si vendbanimin e tij të ardhshëm. Në fillimin e viteve ‘900, ai punoi së bashku me Faik Konicën për revistën “Albania”. Ai donte të gjallëronte revistën “Albania”, prandaj përfundoi një marrëveshje me Faik Konicën pronarin e saj, dhe mori drejtimin. Gazeta ndryshoi edhe emrin në “SHQIPNIA”, në periudhën që u drejtua nga Ismail Qemali. Marrëdhëniet me Faik Konicën nuk zgjatën shumë. Dhe Ismail Qemalit iu desh të hapte një gazetë tjetër. Ajo titullohej “Le Salut de l’Albanie”. Gazeta shtypej në shqip, turqisht e greqisht. Arsyeja kryesore e nxjerrjes së kësaj gazete ishte mbrojta e kauzës shqiptare.

Nga ana tjetër Ismail Qemali punonte me qëndrueshmëri për sensibilizimin e opinionit publik evropian, kundër pansllavizimit dhe pangjermanizmit. Një dëshmi e këtij fakti është intervista e Ismail Qemalit për gazetën italiane “Il Giornale d’Italia”, më 16 gusht 1903. Kjo intervistë me titull “Çështja e Lindjes dhe Italia”, për gazetarin e mirënjohur italian Vittorio Vettori, shpalos aftësitë diplomatike të Ismail Qemalit, i cili luftonte për çështjen shqiptare, duke ekuilibruar mjeshtërisht interesat e ndryshme të Fuqive. Gazetari e përshkruan fytyrën e Ismail Qemalit, me linja të ëmbla dhe energjike. Ai e konsideron atë si një shqiptarë nga lindja dhe nga shpirti. Gazetari nënvizon se, ideali i Ismail Qemalit është njohja e kombësisë shqiptare dhe reformimi i Perandorisë turke. Qysh prej largimit të tij dramatik në 1900 – vijon më ai më tej – Ismail Qemali mbron nëpër Evropë kauzën e një Shqipërie autonome dhe të lirë dhe të një Turqie civile dhe moderne.

Në një tjetër intervistë të dhënë për gazetën italiane “La Tribuna” më 27 korrik 1907, Ismail Qemali shfaqi një analizë të thellë dhe largpamëse mbi situatën gjeopolitike të kohës. Ai vlerësonte se, ndonëse Perandoria Osmane gjendej fizikisht pranë Evropës, ajo “ruante ende një frymë orientale”, e cila e pengonte integrimin e saj të plotë në botën perëndimore. “Turqia është një shtojcë e Evropës, por duhet të dallojmë në të një masë orientale që nuk mund të asimilohet tërësisht nga Evropa vërtet” – thotë Ismail Qemali.

Përtej këtij vëzhgimi kulturor, Ismail Qemali parashikonte me një qartësi të rrallë për kohën ndikimin përçarës që do të shkaktonin në Ballkan dy rrymat e mëdha ideologjike e gjeopolitike të shekullit XX: pangjermanizmi dhe pansllavizmi. Në kontekstin e dobësimit të Perandorisë, ai paralajmëronte për një destabilizim të pashmangshëm në hapësirën ballkanike, ku interesat e mëdha kombëtare e ndërkombëtare do të përplaseshin gjithnjë e më ashpër. Ky reflektim i hershëm i Ismail Qemalit nuk është thjesht një analizë historike, por dëshmi e një mendjeje politike që e kuptonte thelbin e ndryshimeve epokale që po afroheshin në Evropën Juglindore.

Procesi i krijimit të shtetit shqiptar nuk mund të kuptohet në mënyrë të plotë pa analizuar rolin vendimtar të diplomacisë ndërkombëtare, në veçanti përgjatë zhvillimit të punimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër (dhjetor 1912 – gusht 1913). Konferenca, e thirrur për të rishkruar hartën politike të Ballkanit pas Luftës së Parë Ballkanike, u kthye në një arenë negociatash midis interesave të kundërta të Fuqive të Mëdha, të cilat shihnin në Ballkan një zonë strategjike për influencën e tyre afatgjatë.

Në këtë kontekst, Austria-Hungaria dhe Rusia – dy fuqi që mbështesnin respektivisht interesat e shqiptarëve dhe të sllavëve jugorë – arritën një kompromis të brishtë. Kjo mundësoi njohjen ndërkombëtare të një Shqipërie të pavarur, por brenda kufijve të caktuar nga realpolitika ndërkombëtare, dhe jo nga parimi i vetëvendosjes së kombeve.

Për Austro-Hungarinë, krijimi i një shteti shqiptar shërbente si barrierë gjeopolitike ndaj daljes së Serbisë në Adriatik, duke ruajtur status kuo-në detare dhe ndikimin austriak në rajon. Nga ana tjetër, Rusia, si mbështetëse tradicionale e sllavëve ortodoksë, pranoi këtë pavarësi të kufizuar shqiptare me kushtin që të garantohej ekspansioni serb dhe grek në territore të tjera me shumicë shqiptare (si Kosova dhe pjesë të Maqedonisë dhe Greqisë së sotme), çka e deformoi rëndë hartën kombëtare shqiptare.

Shteti shqiptar ishte një kompromis i pastër diplomatiko-strategjik, ku liria politike e kombit shqiptar u sakrifikua pjesërisht për të ruajtur balancat e brishta të fuqive. Ky precedent diplomatik do të ndikonte për dekada të tëra fatin e Shqipërisë dhe shqiptarëve jashtë kufijve të saj zyrtarë, duke krijuar një çështje shqiptare të pazgjidhur, që vijon të ketë pasoja edhe në të sotmen.

Gjatë punimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, ishte e qartë se vendimet nuk do të udhëhiqeshin nga parimi i vetëvendosjes së popujve, por nga interesat strategjike të gjashtë fuqive të mëdha (Britania, Franca, Gjermania, Austro-Hungaria, Rusia dhe Italia). Midis tyre, Britania e Madhe, edhe pse nominalisht në favor të ruajtjes së ekuilibrave në Mesdhe, mbajti një qëndrim shpesh kontradiktor, duke mos u angazhuar drejtpërdrejt për mbrojtjen e interesave shqiptare, por as përkrahur përparimin sllav drejt Adriatikut. Ndërsa Franca, si aleate e ngushtë e Rusisë, ruajti një qëndrim më të rezervuar ndaj idesë së një Shqipërie të gjerë dhe të konsoliduar politikisht.

Përkundrazi, Austro-Hungaria përfaqësonte mbështetjen më të fuqishme ndërkombëtare për kauzën shqiptare, jo domosdoshmërisht për idealizëm, por si pjesë e strategjisë së saj për të frenuar pansllavizmin dhe për të mbajtur nën kontroll qasjen e tij në Adriatik. Nga ana tjetër, Rusia, përmes mbështetjes së hapur ndaj kërkesave serbe, malazeze dhe greke, kontribuoi në përcaktimin e kufijve të Shqipërisë në mënyrë të tillë që më tepër se gjysma e territorit etnik shqiptar të mbetej jashtë saj.

Austro-Hungaria dhe Italia dolën si mbrojtëset më të zëshme të çështjes shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, më tepër nga nevoja për të frenuar ambiciet serbo-malazeze. Dhe njëkohësisht për të ruajtur ekuilibrin me Rusinë në Adriatik. Mbështetja e tyre për Shqipërinë kishte synim të qartë: të pengonte Serbinë dhe Malin e Zi të zinin portet në Detin Adriatik. Porti i Durrësit duhet që të ishte pjesë e Shqipërisë, nëse flasim për një shtet shqiptar funksional.

Referuar burimeve amerikane, Shkodra u bë simbol i ndërhyrjes austro-hungareze. Më 26 janar 1913, rusët kërkuan që nëse Shkodrën do ta mbante Shqipëria, qyteti tregtar shqiptar i Gjakovës në Kosovë, do ti jepej Serbisë, jo shtetit të ri shqiptar. Kjo kërkesë shkaktoi një bllokim të përkohshëm të negociatave, që zgjati deri në fund të marsit 1913, kur Austro-Hungaria pranoi që serbët ta mbanin Gjakovën, të cilën ata e kishin pushtuar. Në këtë kohë, ambasadorët e kishin vendosur që Shkodra do t’i mbetej Shqipërisë, pavarësisht fatit të rrethimit të saj.

Ndryshe nga kufijtë veriorë dhe perëndimorë, ku Austro-Hungaria u tregua pak më e vendosur, interesimi i saj për kufirin jugor të Shqipërisë ishte dukshëm më i vakët. Mungesa e një konflikti të drejtpërdrejtë me Greqinë dhe largësia e zonës nga interesat strategjike austro-hungareze çuan në një qëndrim pasiv. Austro-Hungaria lëvizte midis kalkulimit strategjik dhe indiferencës selektive. Ndërkohë, Greqia vendosi bllokadën detare për të izoluar Qeverinë e Përkohshme të Vlorës dhe përpiqej që të siguronte Janinën dhe bregun jugor shqiptar. Asnjë Fuqi e Madhe nuk bëri asnjë përpjekje serioze në Londër për të ndaluar Greqinë që të merrte Janinën. Duke e lejuar faktin e kryer. Austro-Hungaria, që ishte treguar e vendosur për të ndaluar Serbinë dhe Malin e Zi që të dilnin në Adriatik, nuk tregoi të njëjtën vendosmëri ndaj interesave greke në jug të Shqipërisë.

Qasja e saj ishte thellësisht selektive. Ndërhyrja e vetme ndodhi vetëm kur marina greke bombardoi Vlorën, më 3 dhjetor 1912. Por, kjo ndërhyrje nuk u shoqërua me përpjekje të qëndrueshme për të garantuar kufijtë jugorë të Shqipërisë. Indiferenca ndaj çështjes së Janinës apo viseve të tjera shqiptare në jug dëshmon se për Austro-Hungarinë, Shqipëria nuk ishte një projekt në vetvete, por një mjet për të frenuar zgjerimin sllav dhe për të ruajtur ekuilibrin në Adriatik. Më shumë sesa një akt solidariteti me shqiptarët, ndërhyrja e saj ishte një manovër e kujdesshme e politikës së jashtme të Perandorisë së vjetër.

Në thelb, pavarësia e Shqipërisë u shpall në kushte kur vetë shqiptarët kishin pak ose aspak ndikim në vendimmarrjet ndërkombëtare. Fati i vendit u vulos nga përplasjet e interesave të Fuqive të Mëdha. Roli i Austro-Hungarisë mbetet gjithsesi vendimtar në përkrahjen e integritetit territorial të shtetit të pavarur shqiptar, sidomos në veri. Shpesh mbijetesa e një kombi të vogël varet më shumë nga balanca e frikës së të mëdhenjve, sesa nga zëri i vet.

Në këtë sfond të errët diplomatik, zhvillohet veprimtaria politike e Ismail Qemalit. Ai punoi me vizionin e një Shqipërie të pavarur, të bashkuar dhe të pranuar në skenën ndërkombëtare si subjekt politik më vete. Përmes shpalljes së Pavarësisë më 28 nëntor 1912, dhe krijimit të një qeverie kombëtare, Ismail Qemal Vlora i vendosi Fuqitë përpara faktit të kryer, përpara se diplomacia evropiane të vuloste fatin e Shqipërisë në kancelaritë evropiane. Por, përballë cinizmit të realpolitikës ndërkombëtare, përpjekjet e tij u përballën me kufizime të rënda.

Kompromisi austro-rus që prodhoi Shqipërinë, la pasoja të thella strukturore për zhvillimin e mëvonshëm të shtetit shqiptar. Së pari, ai thelloi ndarjen midis kufijve politikë dhe përbërjes etnike. Kjo padrejtësi historike do të bëhej burim i përhershëm tensioni rajonal dhe shtytje për narracione alternative kombëtare, duke ndikuar në politikën e brendshme dhe të jashtme të Shqipërisë në mënyrë të pashmangshme.

Së dyti, vetë forma e organizimit shtetëror që u imponua – një principatë me një princ të huaj dhe një Komision Ndërkombëtar mbikëqyrës – çoi në një shtet të brishtë, të varur nga vullneti i fuqive të jashtme dhe të pazhvilluar institucionalisht. Ismail Qemal Vlora e konceptoi Shqipërinë nën frymën e një republikë të popullit, me përfaqësim të gjerë shoqëror. Por, projekti i tij u devijua si një projekt i importuar, i mbështetur në elitën feudale dhe në ndërhyrjet diplomatike. Kjo prodhoi një ndarje të hershme midis popullit dhe shtetit, me pasoja të afatgjata në legjitimitetin e institucioneve.

Në këtë dritë, vizioni politik i Ismail Qemalit, i cili kërkonte një Shqipëri të pavarur me përfaqësim politik të gjerë, me orientim evropian dhe me vetëvendosje reale, mbeti i paplotësuar, por jo i tejkaluar. Trashëgimia e tij ende sfidon modelin e shtetit shqiptar. Një shtet që vazhdoi të kërkonte baraspeshën midis sovranitetit të brendshëm dhe ndikimeve të jashtme.

Ismail Qemali dëshironte të siguronte mbështetjen e faktorit ndërkombëtar për të realizuar mbijetesën e shtetit të ri shqiptar dhe, nga ana tjetër, të mos u jepte asnjë shkas fqinjëve grabitqarë për të copëtuar vendin. Dhe më në fund, shqiptarët arritën me sukses ta realizonin pavarësinë e tyre, pasi, siç shkruan konsulli italian në Vlorë De Façendis, më 6 dhjetor 1912: “Ata mënjanuan armiqësitë dhe u mblodhën rreth një burri superior në zgjuarsi, përvojë e dinakëri dhe kërkuan të shpëtojnë duke u shpallur të pavarur dhe duke iu drejtuar idealisht Italisë e Austro-Hungarisë, që janë për kontrast harmonik, të aftë të kujdesen për çështjen e tyre.”

Themelimi i një shteti nuk është një akt përmbyllës, por fillimi i një premtimi. Ismail Qemal Vlora nuk la pas vetes një republikë në formë, por një republikë në shpirt – të ndërtuar mbi dinjitetin, arsyen dhe vizionin. Trashëgimia më e madhe e Themeluesit nuk është thjesht një moment historik, por një model për të ardhmen.

* Nuk lejohet publikimi i këtij shkrimi pa lejen e autorit. Çdo portal, gazetë online apo shtypur, që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim të shkrimit (Nga Dr. Evarist Beqiri).

Gazeta “Shqipnia” e botuar në Bruksel, nga Ismail Qemal Vlora (Të pashfaqura më parë).

Gazeta në versionin greqisht e botuar në Bruksel nga Ismail Qemal Vlora (Të pashfaqura më parë).

Ambalazhet plastike ushqimore dhe siguria e shëndetit

June 20, 2025 by s p

Përgatiti: Rafael Floqi

Gjithçka nisi rastësisht. Kazi Albab Hussain, student doktorature në Universitetin e Nebraskës–Lincoln, po studionte nanopjesëzat e argjendit në ambalazhet plastike ushqimore kur vuri re diçka alarmante: copa të vogla plastike që lëshoheshin nga enët. Si baba i ri, ai u shqetësua thellë. “Shumë ushqime për fëmijë ruhen në plastikë”, tha ai. Pyetja që pasoi ishte:

Sa grimca plastike po konsumonte fëmija i tij?

Përgjigjja ishte tronditëse: miliarda. Ai testoi disa enë plastike të zakonshme dhe pas 10 ditësh në temperaturë ambienti apo në frigorifer, u gjetën miliona deri triliona mikro- dhe nanoplastika. Por nxehtësia ishte faktori më i rrezikshëm: vetëm tre minuta në mikrovalë bënë që një enë të lëshonte mbi 4 milion mikroplastika dhe 2 miliardë nanoplastika për centimetër katror.

Studimi i tij sugjeron se njerëzit po konsumojnë shumë më tepër plastikë sesa besohej më parë. Edhe pse ndikimet shëndetësore nuk janë plotësisht të qarta, provat në rritje lidhin mikroplastikën me probleme riprodhuese, metabolike dhe të sjelljes, si dhe me stres oksidativ e inflamacion.

Pse është e rrezikshme mikrovala për plastikën?

Plastika është përbërë nga polimere me origjinë nafte dhe përmban mijëra kimikate ndihmëse si bisfenoli A (BPA) dhe ftalatet, që e bëjnë më të fortë apo më fleksibël. Megjithatë, nxehtësia përshpejton shpërbërjen e tyre – përmes një procesi të quajtur hidrolizë – duke lëshuar grimca plastike dhe kimikate në ushqim. Sapo gëlltiten, këto përbërës mund të ndërhyjnë në hormonet tona, duke u sjellë si “hormone mashtruese” që mund të shkaktojnë sëmundje.

Studimet kanë gjetur këto grimca plastike në gjak, mushkëri, placenta dhe madje edhe në spermë. Ato jo vetëm që mund të sjellin ndotës të tjerë me vete, por nxisin edhe përgjigje inflamatore, pasi trupi përpiqet më kot t’i eliminojë. Në një eksperiment, qelizat embrionale njerëzore të ekspozuara ndaj nanoplastikave patën një normë vdekjeje 76% brenda 48 orësh – një sinjal shqetësues për ndikimet potenciale në shëndetin e njeriut.

Po nëse plastika është “e sigurt për mikrovalë”?

Shenja “e sigurt për mikrovalë” është mashtruese: do të thotë vetëm që plastika nuk shkrin, jo që është e sigurt kimikisht. Ato ende mund të përmbajnë bisfenole apo ftalate. Numrat në fund të enëve plastike ofrojnë një tregues orientues. Ja si klasifikohen:

PET – i zakonshëm në shishe pije dhe gjalpi kikiriku.
HDPE – më i sigurti; përdoret për shishe qumështi dhe detergjentë.
PVC – mund të përmbajë ftalate; përdoret në perdet e dushit dhe qeset mjekësore.
LDPE – çanta plastike dhe qese lëngjesh.
PP – përdoret në enët për foshnje dhe konsiderohet “rezistent ndaj nxehtësisë”.
PS – plastikë shkumë që shkrihet lehtë; rrezik i lartë.
Të tjera – përzierje që mund të përmbajë bisfenole.

Sipas ekspertëve, duhet të shmangni sidomos plastikat me kodet 1, 3, 6 dhe 7. Nëse nuk keni zgjidhje tjetër, llojet më të sigurta janë 2 (HDPE) dhe 5 (PP), por edhe ato mund të lëshojnë mikroplastikë nën nxehtësi.

Si të mbroheni?

Rogers, i cili punoi në sigurinë ushqimore në Departamentin e Bujqësisë të Shteteve të Bashkuara për më shumë se një dekadë para se t’i bashkohej Consumer Reports, thotë se klientët duhet të përpiqen gjithmonë të shmangin plastikat e shënuara me një ose gjashtë – ato që përdoren për të bërë paketimin e ushqimit prej stiropori njëpërdorimësh që mund të përmbajë porosinë tuaj të fundit të dorëzimit. Këto lloje plastikash zakonisht kanë një pikë të ulët shkrirjeje, “që do të thotë se “Kur i ngrohni në mikrovalë, ato do të lëshojnë kimikate edhe më shpejt se plastikat më të forta”, thotë ai. Llojet tre dhe shtatë janë gjithashtu kategoritë që kanë më shumë gjasa të përmbajnë ftalate dhe bisfenole.

Nëse ai “do të ishte në një ishull të shkretë dhe [plastika] do të ishte e vetmja gjë që ishte në dispozicion”, Rogers thotë se do të zgjidhte llojet dy dhe pesë. Këto janë të dyja formula me dendësi më të lartë, të përdorura për të mbajtur lëngje dhe për të prodhuar artikuj si pirunët e ngurtë plastikë që shpërndahen në restorantin tuaj lokal për të marrë me vete. Ato kanë një pikë shkrirjeje më të lartë, “dhe gjithashtu nuk kanë tendencë të çahen ose të thyhen aq shumë”, thotë Rogers. (Megjithatë, ekipi i Hussain zbuloi se këto lloje enësh lëshojnë shumë mikroplastikë kur nxehen.)

Ekspertët rekomandojnë: mos ngrohni ushqim në plastikë. Përdorni qelq ose porcelan për mikrovalën. Edhe pse kërkimi mbi ndikimin e plastikës është ende në zhvillim, ka mjaftueshëm prova për të mbështetur shmangien sa më të madhe të saj. Laura Vandenberg thotë: “Nëse nuk blejmë plastikë, tregu do të na ofrojë alternativa.”

KORNIZË KONCEPTUALE PËR HISTORINË E RE TË KOSOVËS DHE TË ARDHMEN E SHQIPTARËVE

June 20, 2025 by s p

Prof. Milazim KRASNIQI/

1. Kosova u bë shtet në kuadër të procesit të shpërbërjes së ish Jugosllavisë, e jo si ndonjë korrigjim i padrejtësive historike ndaj shqiptarëve, që janë bërë kundër nesh të kaluarën. Padrejtësi në të kaluarën janë bërë edhe kundër kombeve të tjera në Evropë, fjala vjen, kundërhungarezëve, por ato padrejtësi kanëmbetur të pakorrigjuara.Prandaj, vlerësimi për suksesin e shqiptarëve të Kosovës në bërjen e shtetit, duhet të trajtohet brenda kontekstit të shpërbërjes së ish Jugosllavisë, proces në të cilin Kosova dhe shqiptarët e saj kanë kontribuar realisht, por jo në mënyrë vendimtare, jo aq sa ajo federate të shpërbëhej nga fuqia gjëmësjellëse e shqiptarëve. Shpërbërjen e ish Jugosllavisë e ka provokuar në mënyrë vendimtare nacionalsocializmi serb, me projektin e krijimit të Serbisë së Madhe si modifikim i Jugosllavisësë AVNOJ-it, e cila nga doktrina nacionalsocialiste serbe u konsiderua si padrejtësi e bërë ndaj serbëve. Veprimet e lëvizjeve nacionale sllovene, kroate, shqiptare, boshnjake, maqedonase e malazeze për pavarësi, kanë qenë reaktive ndaj projektit nacionalsocialist serb të Serbisë së Madhe. Në rastin e Kosovës dhe të shqiptarëve, reagimi në vitet tetëdhjetë ka qenë ndaj masave represive, ndaj diskriminimit ndërsa në vitet nëntëdhjetëndaj segregacionit e në fund të tyre edhe ndaj spastrimit etnik dhe gjenocidit serb. Pra, lëvizja dhe lufta e shqiptarëve të Kosovës për pavarësi, kanë qenë reaktive dhe ka qenë mbrojtëse. E ka ruajtur brenda vetes edhe elementin e mëhershëm iredentist, por vetëm në një pjesë shumë të vogël të saj.

Megjithatë, historia e shtetit të Kosovës, këtij shteti që ekziston sot si i tillë, duhet të fillojë nga narracioni mbi shpërbërjen e ish Jugosllavisë, e jo nga ndonjë pretendim megalloman se Kosova u pavarësua falë ndërgjegjes mbi përkatësinë dardane e ilire e madje as të projektit të macionalizmit shqiptar të periudhës së Rilindjes Kombëtare. Narracionet romantike për të kaluarën heroike të Kosovës, si tokë dardane, si bastion i shqiptarizmës, është mirë të mbahen e të kultivohen në sferën e kulturës e tëarteve, por jo të mendimit shkencor, politik e shtetëror, sepse në atë rast nuk e shprehin të vërtetën. Në anën tjetër me aso narracionesh të pavërteta dhe agresive, mund të krijohet perceptimi për shqiptarët si një popull plangprishës e rebel, të cilit nuk mund t’i zihet besë as nga Bashkimi Evropian dhe as NATO-ja, sepse shqiptarët ditkan të jenë jolojalë dhe të pabesë në situatë krizash, siç qenkëshin treguar jolojalë e të pabesë ndaj ish federates, kur ajo ra në krizë. Prandaj, duhet të dominojë narracioni më modest, sipas të cilit përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës për dalje nga okupimi serb kanë qenëtë imponuara, ndonëse edhe sitë tilla, ato ishin të pamjaftueshme për të arritur suksesin, po të mos e fillonte nacionalsocializmi serb procesin e pakthyeshëm tëformimit të Serbisë së Madhe, si zëvendësim për ish federatën jugosllave. Modifikimi i projekteve të shqiptarëve në periudha të ndryshme është dëshmise atyre u janë imponuar reagimet: nga lëvizja iredentiste (bashkimi me Shqipërinë), në vitet 60-80 u kalua në një lëvizje integriste (kërkesa për një republikë në kuadër të ish Jugosllavisë.)

Por, pasi eskaloi kriza në vitet nëntëdhjetë, filloi artikulimi i kërkesës për pavarësi,ndonëse edhe deklarata e 2 korrikut 1990 dhe referendumi i shtatorit 991 ende e parashihnin Kosovën si republikë në federatën/konfederatën jugosllave. Kushtetuta e Kaçanikut e promovoi projektin për Kosovën si shtet i pavarur, por vetëm në letër, ngase Kosova në atë kohë ishte tërësisht e okupuar. Zgjedhjet që u mbajtën (1992 e 1998) proklamoheshin si zgjedhje të një shteti të pavarur, por i cili ishte nën okupim total. Pra, as ato përpjekje e as ato modifikime nuk sollën pavarësimin, sado që e mbajtën të gjallë mobilizimin e popullit në atë kauzë. Raporti i Badenterit, që konstatoi shpërbërjen e ish federatës jugosllave, ndonëse Kosovën e injoroi, de facto e hapi rrugën që edhe Kosova ta ndiqte rrugën legale të pavarësimit, meqë ishte “element konstituiv i federatës”, gjë që më vonë e mori para sysh edhe Gjykata e Drejtësisë, në vlerësimin e pavarësisë së Kosovës në raport me të drejtën ndërkombëtare.

Pra, shpërbërja e ish federatës jugosllave ka krijuar bazën legale në pavarësimit të Kosovës, meqë Kosova me Kushtetutën e vitit 1974 ishte bërëelement konstituiv i atij federalizmi.

2. Lufta çlirimtare është dëshmi e avancimit të kërkesave të shqiptarëve të Kosovës për pavarësi, si reagim ndaj segregacionit, spastrimit etnik dhe gjenocidit serb. Ndonëse me elemente pothuajse mitike të sakrificave, ajo luftë çlirimtare, me kapacitetet e saj,nuk ishte e mjaftueshme për ta arritur çlirimin dhe pavarësinë e Kosovës nga Serbia. Krahas brutalitetit të Serbisë ndaj saj, edhe oscilimet ideologjikedhe qëndrimet radikale kundër lëvizjes paqesore, i kanë rrezikuar seriozisht mundësitë edhe ashtu të pakta të saj. Marrëveshja e Hollbrukut e tetorit 1998, e cila mundësoi ardhjen e vëzhguesve, ka qenë e rëndësisë strategjike përmbijetesën e UshtrisëÇirimtare të Kosovës, si organizatë legale, unike dhe kooperuese me faktorët ndërkombëtarë. Intervenimi i NATO-s, 24mars-10 qershor 1999 kundër caqeve ushtarake në ish Jugosllavinë e Zhablakut, me Marrëveshjen e Kumanovës (11 qershor 1999) mundësoi çlirimin e Kosovës, me çka u hap udha edhe për pavarësimin e saj në17 shkurt të vitit 2008. Pra, pavarësia e Kosovës ka ardhur edhe si rezultat i intervenimit të NATO-s dhe i një akordi të gjerë ndërkombëtar, të mishëruar në Planin e emisarit të OKB-së, Marti Ahtisarit,e jo si ndonjë aksion i njëanshëm.

3. Armiqësia me Serbinë nuk është mbyllur dhe nuk ka gjasa që të mbyllet as në të ardhmen, në kuadrin ku po kërkohet mbyllja e armiqësive, në procesin e tashëm tëBrukselit.E vetmja mundësi për të arritur njëmbyllje të tyre është nëse Bashkimi Evropian ofron një pako për pranimin e të dyja vendeve në BE, paralelisht me arritjen e marrëveshjes. Por, pakoja e tillë duhet të përjashtojë çfarëdo mundësie të rishikimit/korrigjimit të kufijve. Ajo mund të akomodojë serbët në veriun e Kosovës, me një zgjidhje me elemente të “rregullimit të rajoneve”e asgjë më shumë. Në këtë aspekt, Kosova nuk ka pse ngutet për ndonjë marrëveshje të pafavorshmeme Serbinë. Kosova ka pozitë më të mirë se sa Serbia në statu quo: e para, ngase Serbia është shumë më përpara në procesin e integrimit evropian dhe asaj i ngutet të kompletojë procesin, ndërsa Kosova është shumë më larg. E dyta, Kosova tashmë ka në prapavijën e vet tre shtete të reja anëtare të NATO-s, të banuara me shqiptarë, të cilat do të destabilizoheshin nga konflikti eventual Kosovë-Serbi. Prandaj NATO-ja nuk do të lejojë agresionin e Serbisë në drejtim të Kosovës, sepse në atë rast kriza do të përfshinte edhe tre shtete anëtare të saj, Maqedoninë, Shqipërinë dhe Malin e Zi. Kjo rrethanë i jep Kosovës hapësirë më të gjerë manovruese edhe për marrëveshjen finale, sepse Kosova është në anën e NATO-s, ndërsa Serbia nën influencën direkte të Rusisë.

4. Kosova urgjentisht duhet ta fillojë një proces të gjerë e shumëplanësh evropianizimi, që do të përthekonte legjislacionin, qeverisjen, drejtësinë, mediet dhe shoqërinë mbarë. Përfarimi i ligjeve dhe rekomandimeve me ato të Bashkimit Evropian, reforma zgjedhore, çrrënjosja e korrupsionit, shteti i së drejtës, afirmimi i pakicave, mediet e lira dhe shoqëria e lirë, janëpërgjegjësi e shoqërisë dhe e institucioneve të Kosovës. Ata që kujtojnë se duhet të pritet pranimi në BE, qëtë fillojnë reformat, në fakt janë kundër integrimit dhe kundër anëtarësimit të Kosovës në BE. Qytetarët duhet të ndërgjegjësohen për këtë fakt dhe të mos i votojnë politikanët e dhunshëm, të korruptuar, të padijshëm dhe esencialisht antievropianë.Në instancë të fundit, qytetarët e kanë në dorëevropianizimin e vendit.

5. Realiteti brendashqiptar është mjaft kompleks: një komb, dy shtete dhe pjesëtarë të kombit edhe në disa shtete të tjera në rajon. Këto dy shtete dhe fragmentet në shtetet e tjera, duhet tëharmonizohen e të mos lihen të veprojnë spontanisht, sepse në atë rast mund të vijnë në situataqë t’i shkaktojnë dëme njëra tjetrës, ose edhe tëkonfliktualitet tëndërsjellë.Nuk duhet të hapen tema lidhur me “pronësinë” mbi kujtimet e përbashkëta, mbi gjuhën, ose mbi meritat në historinë kombëtare. Kuadri i veprimit dhe diskutimeve të tashme e të ardhshme për të ardhmen e shqiptarëve si komb duhet të vendoset brenda ombrellës atlantike dhe asaj tëBashkimit Evropian, e jo të nacionalromantizmit të shkuar, e aq më pak të ideologjive tëfalimentuara majtiste.

6. Kombi shqiptar është nga të paktat kombe evropiane, që e kanë aritur sintezën e bashkëjetesës harmonike ndërmjet besimeve të ndryshme fetare brenda të njëjtit komb. Kjo harmoni duhet të kultivohet edhe më shumë në të ardhmen dhe mundësisht të shndërrohet në model edhe për kombet e tjera evropiane, me çka imazhi i shqiptarëve, i dëmtuar rëndë nga çmoralizimi komunist, do të mund të përmirësohej. Respektimi i të drejtave dhe lirive fetare duhet të jetë i plotë, në frymën e Amandamentit të Parë të Kushtetutës Amerikane, që nuk lejon as Kongresin të miratojë ligje që e kufizojnë atë liri.

7. Kultivimi pasionant i gjuhës shqipe në administratë, në medie, në arsimin publik e kudo në komunikim, duhet të jetë orientim strategjik kombëtar. Ky orientim mund të jetë më rezultativ, nëse financohet më shumë kultivimi i letërsisë shqipe dhe nëse financohet përkthimi masiv i literaturës universitare e artistike nga gjuhët e huaja në gjuhën shqipe. Rritja e cilësisë së arsimit, me theks te arsimi universitar, është vendimtar për zhvillimin ekonomik e kulturor dhe për ndryshimin e natyrshëm të elitave.

Dekonstruktimi i narracioneve nacional-romantike që e promovojnë izolimin, rebelizmin, cubninë e shqiptarëve, duhet të jetë pjesë e debateve të gjera akademike, intelektuale dhe artistike. Realisht, historia kryesore e neve shqiptarëve është zhvilluar brenda perandorive të mëdha, romake, bizantine, bullgare, osmane, ku edhe janë shënuar kontribute të konsiderueshme për ato histori e qytetërime, nga shumë shqiptarë. Ato kontribute duhet të rivlerësohen dhe të kontekstualizohen, duke u shndërruar në element forcues të identitetit shqiptar dhe në motivues bashkëpunimi e tolerance, në realitetet postmoderniste të tashme dhe të ardhshme, në rajonin dhe në kontinentin tonë.(Ky tekst mund të shërbejë edhe si letër e hapur drejtuesve politikë në Kosovë, Shqipëri, Maqedoni dhe në viset e tjera ku jetojnë shqiptarët. Botimi premierë në revistën Shenja.)

ERNESTO COZZI, LUFTA E SHKODRËS NË DITARIN E NJË MISIONARI KATOLIK*

June 20, 2025 by s p

Në gamën e individëve qe kanë shkruar në lidhje me luftën në mbrojtje te Shkodrës(1912/13) bën pjesë edhe misionari katolik Ernesto Cozzi, i cili ka lënë kujtimet në formë të ditarit, të cilat në vitin 2023 janë botuar në shqip, nga SHB”Shkodra” me titullin “Kryengritja shqiptare, Lufta turko-malazeze, Ditar 3 shtator 1912-15 maj 1913”. Të dhënat në këtë botim janë me interes sepse ai duke qenë në shërbim në Rrjoll, ngjarjet e luftës së Shkodrës i ka përcjellur jashtë rrethimit, në krahasim me ata qe ishin brenda saj. Si i tillë ky botim ka vlerë të veçantë jo vetëm për historianët por për të gjithë ata qe kanë interesim për Shkodrën në Luftën e Parë Ballkanike.

Nail Draga

Ernesto Cozzi, ishte italo-austriak nga Trentoja. Ai ka lindur me 6 korrik 1870 dhe ka vdekur me 26 mars 1926. Një pjesë të jetës së tij, si meshtar ka jetuar e vepruar në famullin e Rrjollit dhe në Reç,afër Shkodrës. Ndonëse vdiq dhe u varros në Bari të Italisë, ai kishte lënë një porosi për ta rivarrosur në Shkodër. Një porosi e tillë u realizu pas dy muajve sepse me datën 29 maj 1926 u rivarros në Shkodër, i nderuar jo vetëm nga populli, por edhe nga përfaqësues të shtetit dhe trupit diplomatik.

I pasionuar për etnologjinë shqiptare

Duke qendruar në veriun shqiptar, ai si misionar katolik, nuk ishte statik ndaj dukurive shoqërore të popullit shqiptar, në ato vise ku ka vepruar e qendruar.Duke hulumtuar dhe mbledhur lëndë të ndryshme të traditës shqiptare, është veçuar me nuhatjen e një studiuesi të mirëfilltë, ku për një kohë pesëvjeçare(1909-1914) arriti të klasifikojë materialin e grumbulluar në shtatë vepra, duke trajtuar doket, zakonet, bestytnit, fiset shqiptare që paraqesin një kontribut me vlerë për etnologjinë shqiptare.

Veprat e botuara janë:

1.Sëmundje, vdekje, varrime, Malet e Shqipërisë(1909)

2.Gjendja bujqësore në Shqipëri(1910)

3.Marrja e gjakut në Malet e Shqipërisë(1910)

4. Gruaja shqiptare në një vështrim të posaçëm nga e drejta dokësore e Maleve të Shkodrës(1912)

5.Fiset e Shqipërisë së Sipërme-shënime rreth organizimit të tyre shoqëror e politik(1913)

6.Besime e bestytni në Malet e Shqipërisë(1914)

7.Fiset e Shqipërisë së Sipërme-shënime rreth organizimit të tyre shoqëror e politik me të dhëna statistikore(1944).

Ndërsa vepra e tetë “Kryengritja shqiptare lufta turko-malazeze”, Shkodër, 2023, paraqet ditarin nga data 3 shtator 1912-15 maj 1913, përkthyer në shqip nga italishtja nga Arben Ndreca.

Nuk ka dilemë se Ernesto Cozzi, llogaritet ndër personalitetet e rëndësishme ndërkombëtare qe ka dhënë kontribut në albanologji, sikurse E. Durhami e F. Nopça por fatkeqsisht pak i njohur në opinionin kulturor e shkencor të shqiptarët.

Ditar më dëshmi autentike

Në botim bëhet fjalë për periudhën e 3 shtator 1912-15 maj 1913, që është ditari i këtij misionari katolik, i cili paraqet dëshmi autentike për këtë periudhë kohore, dramatike për Shkodrën në veçanti e çështjen shqiptare në përgjithësi.

Ky ditar i klerikut italian Ernesto Cozzi(1870-1926) me shtetësi austro-hungareze i njohur edhe si antropolog dhe studiues i kanunit të maleve, sjell dëshmi të panjohura rreth muajve të rrethimit të qytetit të Shkodrës nga malazezo-serbet. Bëhet fjalë për teatrin më të gjerë dhe intensiv luftarak të shekujve të fundit në Shqipëri, ku 50 mijë serbo-malazez u vunë përballë 30 mijë turqve dhe redifëve shqiptarë, luftë nga e cila vuajtën rreth 40 mijë civilë të rrethuar.

Mesazhi i këtij libri është se lufta agresive shkakton vetëm vuajtje, humbje dhe shkatërrime dhe askush nuk është i sigurtë se, edhe nëse fiton një betejë, mund të gëzojë frytet e padrejtësisë. Qyteti i Shkodrës, pas qendresës heroike të udhëhequr nga Hasan Riza Pasha, iu dorëzua nga Esad Toptani malazezëve, të cilët u dëbuan pas pak javësh nga presioni i Fuqive të Mëdha.

Të dhënat e ofruara nga Ernesto Cozzi në këtë ditar, duhet kuptuar se kemi të bëjmë me kohën e pushtimit nga malazezët, të cilët si synim final kishin pushtimin e Shkodrës, përkatësisht veriun shqiptar. Në ditar ofrohen të dhëna për borbardimin e Shkodrës nga malazezët, plagosjet e vrasjet qofshin ata ushtarë apo qytetarë të thjesht. Po ashtu ofrohen të dhëna për dëbimin e popullsisë shqiptare kryesisht asaj të përkatësisë fetare myslimane dhe vendosja e tyre në Shkodër. Po ashtu jepen të dhëna për bashkëpunimin malësorëve nga Gruda, Hoti e Kastrati me malazezët në rrethin e Shkodrës. Në këtë aspekt Cozzi ka deklarur se “malësoret i ka këshilluar se ata duhet të qendronin asnjanës, për shkak se Mali i Zi nuk ka arsye tjetër përveç se të mashtrojë Europën duke e siguruar se populli shqiptar dëshiron sundimin malazez dhe se populli shqiptar dëshiron me çdo kusht pushtimin e Shkodrës, dhe për t iu hedhur fajin pastaj malsorëve tanë për mizoritë dhe për plaçkitjet e kryera nga ushtria malazeze”(f.90).

Pikërisht në sajë të një qendrimi të tillë Cozzi ishte nën mbikqyerje të vazhdueshme të pushtuesve malazez, pavarësisht se ky ishte me mesion kishtar dhe me shtetësi italiane, ai ishte i rrezikuar fizikisht.

Description: C:\Users\123456\Desktop\Foto Cozzi.png

Atentati i dështuar

Duke lexuar ditarin del qartë se E.Cozzi nuk e ka pasur të lehtë të jetojë e veproj në famullin e Rrjollit, sepse si shtetas italian në njerën anë dhe msionar katolik në anën tjetër ka qenë i dyshimtë për pushtuesit malazez. Një qendrim i tillë dëshmohet se ndaj ti është bërë atentat në objektin e tij në famulli të Rrjollit, ku kishte fat dhe shpëtoj, ndërsa në herën e dytë i ishte rrezikuar jeta sepse pushtuesit malazez kanë dashur ta arrestojnë. Por, me këtë rast gjeturia dhe guximi i tij arriti të shpëtoj duke u larguar në Shkrel në vend të sigurt. Ndonëse ai ishte kooperues në rrethanat e reja nga pushtuesit malazez, madje ai ka ndihmuar në shërimin e të lënduarve nga luftimet në zonën përkatëse, por pushtuesit kishin dyshime se ky nuk ishte sipas shijes së tyre.

Informata jashtë rrethimit të Shkodrës

Deri me tash kemi pasur rast të lexojmë ditarë qe kanë të bëjnë për rrethimin e Shkodrës qe autoret e tyre ië detaje ngjarjet e ditës duke qenë brenda qytetit. Por, ditari i E.Cozzit është i veçantë sepse ka të bëjë me ngjarjet e rrethimit të Shkodrës por jashtë saj. Andaj kur analizohen ditarët e tillë mund të bëhën analiza të ndryshme, madje edhe analogji për ditë të veçanta sidomos gjatë bombardimeve nga ana e malazezëve në qytetin e Shkodrës. Sepse ndryshe është përjetuar brenda qytetit, e ndryshe jashtë tij, duke e ditur se popullsia brenda qytetit ka vuajtur urinë për të mbijetuar, sepse rezervat kanë qenë pothuaj të shterruara tërësisht.

Malësorët përkrah malazezëve në pushtimin e Shkodrës

Për opinionin e gjerë nuk është informatë e panjohur se një numër i konsideruar i malësorëve iu janë bashkangjitur malazezëve në pushtimin e Shkodrës. Por, në lidhje me këtë çështje autor të ndryshëm kanë qenë të rezervuar të shkruajnë dhe të prezantojnë të dhëna të tilla, edhe pse një veprim i tillë ka qenë i njohur për popullsinë e Shkodrës dhe rrethinës së saj, që në heshtje është përcjellur brez pas brezi.

Pikërisht në lidhje me këtë çështje Cozzi na ofron të dhëna për disa malësor të cilët “që u ishin shitur krejtësisht çështjes malazeze: Sokol Baci me të birin, Kolë Kurti, Tom Coli, Prel Marku, Gjeto Dashi, të gjithë nga Gruda; Kolë Deda, Gjek Marashi dhe Gjon Nika nga Traboini, të cilët, që të gjithë u venduan tek e njëjta shtëpi ku banoja edhe unë me Atë Gjon Mark Gojanin, famullitar i Triepshit, i cili i kishte ndjekur nga pas besimtarët e famullisë së tij që ishin nisur për luftë”(f.70). Ndërsa më pas cekën se “me sa arrita të kuptoj, qeveria malazeze dëshironte të kishte në radhët e ushtrisë së saj të paktën këta kryetarë të përkushtuar ndaj çështjës së vet në mënyrë që të ndikonte në opinionin publik europian nëpërmjet lajmeve të rreme, që domëthënë se malësoret e Shqipërisë ishin të bashkuar me të dhe dëshironin sundimin e saj. Por, nëse në fillim shqiptarët u hodhën në krahet e politikës malazeze të shtyrë nga dëshpërimi, tashmë e kishin kuptuar se “ sa kripë kishte buka që u jepte krajl Nikolla” dhe përseri lutën që të fitojnë turqit dhe … shpresojnë”(f.70). Një konstatim i tillë dëshmon qartë se malësoret ma së fundit e kishin kuptuar djallëzinë e krajl Nikollës, duke dëshmuar me pas qendrim parimor ndaj Shkodrës dhe çështjes kombëtare. Shqiptare.

Përfundim

Në fund e them pa hezitim se se Ditari i E.Cozzi-t paraqet të dhëna me vlerë ne lidhje me luftën ne mbrojtje të Shkodrës 1912/1913, duke iu bashkangjitur botimeve të tilla, duke pasqyruar realitetin e kohës. E dhëna se E.Cozzi, gjatë kësaj kohe ka qëndruar jashtë rrethimit të Shkodrës, ai nuk ka qenë statik, por vazhdimisht ka shënuar, duke dëshmuar interesimin e tij për të dokumentuar ngjarjet e dëgjuara dhe të përjetuara nga pushtuesit malazezo-serb nga shtatori 1912 e deri në maj të vitit 1913. Andaj, si i tillë ky botim ka vlerë të veçantë jo vetëm për historianët por për të gjithë ata qe iu intereson mbijetesa e Shkodrës në Luftën e Parë Ballkanike.

*Ernesto Cozzi, Kryengritja shqiptare lufta turko-malazeze, Botoi: Shkodra, Shkodër, 2023 – (Qershor 2025)

LËVIZJA KOMBËTARE SI BIOGRAFI E ZGJERUAR E ADEM DEMAÇIT

June 20, 2025 by s p

Prof. dr. Begzad Baliu*/

Është në natyrën e botimeve përmbledhëse, si këto me titull të përbashkët Publicistika historike e Selatin Novosellës, që t’ju prijë një tekst orientues, ftillues a fjalë parake, sikur do ta quanin klasikët tanë. Fjala jonë në këtë rast merr karakter historik sepse tekstet janë vendosur sipas kronologjisë së botimit, karakter sistematik sepse nuk e kemi përdorur ndonjë arsye përjashtuese dhe karakter jo përmbyllës sepse kolana e veprave dokumentare e letrare e Selatin Novosellës nuk është përmbyllur, e kjo do të thotë që nuk është përmbyllur as kolana e vlerësimit të tyre.

Në këtë seri prej pesë vëllimesh me titull sinjalizues Publicistika historike e Selatin Novosellës janë përfshirë rreth 150 vlerësime (studime, recensione, diskutime e kumtesa) të mbi tetëdhjetë autorëve (profesorë universitarë, studiues të të gjitha profileve, ushtarakë, publicistë, pjesëtarë të Lëvizjes kombëtare të të gjitha periudhave të gjysmës së dytë të shekullit XX e këndej, krijues) etj. Mes tyre janë edhe ato personalitete të përkushtimit atdhetar, të cilët kanë shkruar për veprat e studiuesit Selatin Novosella, si: Adem Demaçi, Latif Berisha, Murteza Nura, Zenun Gjocaj, Abdyl Kadolli, Sadri Fetiu, Izber Hoti, Ahmet Qeriqi, Qani Mehmedi, Ferid Dibrani dhe Nuhi Ismaili, emrat e të cilëve janë gdhendur në hyrje të këtyre blejve, në shenjë nderimi, e vlerësimi postmortum.

Autorët e teksteve, Profesor Rexhep Qosja, Profesor Agim Vinca, Jakup Krasniqi, Gjeneral Kudusi Lame, Hydajet Hyseni, Hakif Bajrami, Dashamir Uruçi, Sabahajdin Cena, Sabile Keçmezi – Basha, Myrvete Dreshaj-Baliu, Selim Daci, Agim Zogaj, Ibrahim Gashi, Ramë Buja, Jusuf Osmani, Meriman Braha, Mehmetali Rexhepi dhe shumë të tjerë kanë trajtuar shumë anë të karakterit historik, dokumentar, publicistik, krijues e intelektual të studiuesit Selatin Novosella, të tridhjetë e shtatë veprave të tij dhe të çështjeve që trajtojnë ato.

Më parë se sa të përfshihen në këto vëllime, ato janë botuar në shtypin ditor, internetik, shkencor e madje edhe në ndonjë vëllim shkencor autorial, dhe që më parë janë lexuar në përurimin e veprave në shumë institucione shkencore e kulturore të qyteteve të hapësirës shqiptare dhe përtej: Prishtinë, Mitrovicë, Gjakovë, Gjilan, Prizren, Ferizaj, Vushtrri, Viti, Rahovec, Dardanë, Lipjan, Besianë, Tetovë, Strugë dhe Zvicër.

Fjala është për rreth dyzetë vëllime dokumentare, studimore e publicistike, të cilat autori i ka botuar në Prishtinë dhe në Shkup ndërmjet viteve 1993-2024. Pjesa më e madhe e tyre e kanë në plan të parë figurën e Adem Demaçit dhe zhvillimet historike të Kosovës së gjysmës së dytë të shekullit XX. Ato fillojnë me serinë dokumentare për Kosovën e viteve ‘64, ’68, e ’75, vazhdojnë me biografitë e personaliteteve historike të kësaj periudhe Rexhep Malën, Metush Krasniqin, Isa Kastratin, me vëllimet për Demonstratat e viteve historike ’68 e ’81, me vëllimet për vendin e Adem Demaçit në korpusin e veprave të Rexhep Qosjes etj.

Publicistika e Selatin Novosellës dëshmon se subjektin e pjesës më të madhe të veprave të tij, Adem Demaçin, e pati fat dhe fatum, që nga fëmijëria, duke qenë fqinj i tij, i riu i idealeve të tij, i burgosuri i burgjeve të tij, përkrahësi i ditëve të përgatitjes së Luftës së UÇK-së dhe i pandashmi i viteve të ndërtimit të shtetësisë së Kosovës: deri në frymën e fundit!

A është e rastit që edhe vepra e Selatin Novosellës është krijuar në mënyrë komplementare me jetën e tij: jetë/bëma, vepra/ideale, dokumente/kujtime, ndërsa vlerësimet e bashkëkohësve, të përfshira në këto vëllime më parë se sa të flasin për biografitë e Selatin Novosellës kushtuar Adem Demaçit flasin për bëmat e heroit të tij; më parë se sa të flasin për dokumentet e botuara, flasin për paradigmën demaçiane të këtyre zhvillimeve historike; dhe më parë se sa të shkruajnë për tekstin e autorit të tyre, shkruajnë për frymën atdhetare që i bartin ato.

Me korpusin e veprave dokumentare të Selatin Novosellës për ngjarjet historike të kësaj periudhe nuk është vështirë të dëshmohet se historia e Lëvizjes Kombëtare në ish-Jugosllavi, në të vërtetë është jetëshkrimi i zgjeruar i Adem Demaçit; se fryma e veprës intelektuale dhe sakrifica e Adem Demaçit ju kanë prirë ngjarjeve më të mëdha historike nga viti 1958 deri te dalja në skenë e luftëtarëve të UÇK-së; se refuzimin politik kundër regjimit serbo-jugosllav Adem Demaçi e ka filluar si reagim intelektual e krijues dhe si ideolog; se idesë së pajtimit dhe bashkimit kombëtar Adem Demaçi i ka prirë me romanin Gjarpijt e gjakut (1958); se raportet serbo-shqiptare dhe çlirimin kombëtar nuk e ka projektuar mbi baza ideologjike po historike, me veprën Politika dhe pushka (1969); se mendimit kritik për lëvizjen tonë të viteve ’90, i ka prirë jo vetëm me fjalime e tekste publicistike po edhe me romanin Vet Mohimi (1994); se mendimit kritik të viteve të pavarësisë nuk i ka prirë vetëm me reagime, polemika e intervista po edhe me romanin Alb Prometeu (2008) etj.

Vëllimet publicistike, dokumentare dhe shkencore të Selatin Novosellës kanë dimension historik për kohën kur u botuan dhe patën rëndësinë e tyre për ridimensionimin e saj, në kontekstin individual dhe kolektiv. Për shkak se ato sollën dokumentin në radhë të parë, përjashtuan mundësinë e krijimit të dimensioneve të reja dhe kundërshtuese. Pavarësisht qasjeve të ndryshme që sjellin autorë të caktuar për të njëjtën vepër, konteksti dhe përfundimet e tyre në asnjë mënyrë nuk e kanë përjashtuar njëra-tjetrën. Tani ato të përmbledhura në pesë vëllime me titull të përbashkët Publicistika historike e Selatin Novosellës këtë e shpërfaqin edhe më gjerësisht dhe më të plotë.

Prej pesë vëllimeve të para, besoj se biografët e atdhetarit, studiuesit e publicistit, Selatin Novosella do të njohin vetëm një dimension të veprës së tij. Në këto vëllime del në plan të parë perceptimi i veprës së tij publicistike, shkencore e dokumentare në më shumë se tri dekada. Dimensioni tjetër, e kjo do të thotë përbërësi më i rëndësishëm i jetës së tij është veprimtaria atdhetare në Lëvizjen ilegale të viteve ’60-’90, që nuk është vetëm veprimtari individuale sepse është veprimtari familjare e vëllezërve të burgosur njëri pas tjetrit dhe njëri në të njëjtën kohë me tjetrin. Pjesë e jashtëzakonshme e kësaj biografie individuale e familjare është edhe letërkëmbimi nga burgu, me nënën, me gruan dhe me vëllezërit. Dhe së fundi, po jo përfundimisht, pjesë e biografisë së tij janë kujtimet për Adem Demaçin në proces botimi, kujtimet, analizat dhe dokumentet për zhvillimet politike të viteve ’90 e tutje, deri në ditët e sotme, botimi dhe vlerësimi i të cilave sigurisht do të jetë pjesë e vëllimeve të tjera të kësaj kolane.

*Parathënie e veprave të Z. Selatin Novosella në gjashtë vëllime.