s p – Page 765 – Dielli

JOSIP RELA DHE SHIME DESHPALI – DY ARBËNESH/ARBANAS TË SHQUAR

September 6, 2024 by s p

Josip Rela është shkrimtar shqiptar. Shkollën e mësuesisë e kreu në Zarë. Ka punuar si mësues në disa qytete të Kroacisë; drejtor i Teatrit Popullor në Zarë; njohës i mirë i jetës, i historisë dhe i gjuhës arkaike të arbëneshve/arbanasve të Zarës.

Fillimet e dramës shqiptare në Jugosllavi gjenden, jo brenda Kosovës, por në bregdetin e largët dalmat. Ashtu si poeti dhe tregimtari i hershëm Shime Deshpali (1897-1981), edhe Josip Vlladoviq Rela (1895-1966) lindi dhe u rrit në fshatin Arbënesh/Arbanasi (Borgo Erizzo), më pas rrethinë e Zarës (Zadar). Fshati u themelua në vitin 1726 nga shqiptarët e ardhur prej Brisku dhe Shestani në perëndim të liqenit të Shkodrës.

Rela në vendlindje kreu arsimin fillor dhe Shkollën normale. Në fillim punoi si mësues në ishullin Rab. Më vonë u bë drejtor teatri dhe drejtor shkolle në Zarë. Gjatë Luftës së Parë Botërore u angazhua për themelimin e shkollave shqipe në Vuthaj, Triesh, Priftën dhe Arzë (Malësi e Madhe).

Ishte poet, prozator dhe dramaturg i shquar. Shkroi poezi, tregime dhe komedi e drama. Është autor i 16 dramave në gjuhën shqipe. Më e njohura prej tyre është “Nita” (1954). Kjo dramë është e pëlqyer nga shumë lexues dhe është luajtur shpesh nga grupe teatrore në Kosovë.

Rela konsiderohet themelues i dramaturgjisë shqiptare në ish-Jugosllavi. “Nita” e Josip Relës është e para dramë e shkruar dhe e botuar në shqip në Jugosllavi.

Në vitin 1952, në revistën “Jeta e re” u botua drama e tij e parë “Martesa”. Kryevepra e tij, drama “Nita”, u botua në vitin 1954. Pas kësaj u ribotua disa herë në Prishtinë dhe në Tiranë. Në vitin 2014 u botua në Zarë në dy gjuhë – në shqip/arbërisht dhe në kroatisht. U vendos në skena teatrore nga grupe amatore dhe profesioniste.

* * *

Josip Rela ka botuar në shumë revista letrare shqipe të Kosovës. Veprat e përmbledhura të tij u botuan me titullin: “Vepra I, Dramat”, 1968 dhe “Vepra II, Poezi, prozë dhe shkrime të tjera”, 1968. Krijimet e Relës përbëjnë orvatjet e para serioze të dramës në gjuhën shqipe në Jugosllavi.

Krijimet letrare: “Kungulli” (1953), “Nita” (1954), “Lundërza e Jozhës” (1962), “Zani i fëmiut” (1963), “Vjersha” (1964), “Dila” (1965), “Dy drama” (1965), “Fisi i mallkuem” (1966), “Tallaset e dybejës” (1966), “Sot tetë ditë” (1968).

* * *

“Nita” – Është tragjedi në katër akte e cila evokon fatin tragjik të një vajze nga Brisku, e cila është zënë ngushtë midis dëshirave të saj dhe kanunit. Nitën e rrëmben një ushtar turk, por e shpëton Zefi, i cili e vret ushtarin. Për të shpëtuar nga hakmarrja e turqve, i gjithë fshati shtrëngohet të marrë arratinë. Vetëm Zefi, pasi u ka dhënë fjalën se do t’i ndjekë, mbetet në fshat, kurse Nita ia jep fjalën se do ta presë. Kalojnë tre vjet. Ajo i kishte humbur shpresat se do të takohej me Zefin. Për t’i shpëtuar trysnisë që po i bëhej për t’u martuar me dikë tjetër në vendin e ri ku kishin vajtur dhe për ta mbajtur fjalën e dhënë, sipas kanunit, Nita bëhet virgjineshë. Gjendja bëhet dramatike kur pas kohe mbërrin dhe del në skenë Zefi.

E dëshpëruar, Nita e shkel betimin, diçka kjo që nuk mund të merrej me mend në shoqërinë tradicionale shqiptare. Ndonëse Zefi në fund arrin t’i bindë pleqtë e fshatit se Nita kishte bërë një betim tjetër më parë për ta pritur dhe se kanuni nuk duhet zbatuar në mërgim.

Nita nuk gjen rrugë tjetër pos të vrasë veten.

Shënim: Virgjinat – Vajza të cilat sipas një zakoni të lashtë, për arsye të forta (p.sh. për ta marrë gjakun e vëllait a të atit, kur familja nuk kishte meshkuj të tjerë) zotoheshin botërisht se nuk do të martoheshin. Viheshin tërësisht apo pjesërisht si burrat, merrnin një emër mashkulli, rrinin ndër burra, pinin duhan, nuk bënin punë shtëpi, por ruanin bagëtinë, shpeshherë mbanin edhe armë. Në epikën popullore përmenden raste kur virgjinat kanë luftuar me trimëri të rrallë. Autorë të ndryshëm kanë përshkruar raste të kësaj dukurie të lashtë edhe në shekullin XX në Mat, Mirditë, Kurbin, Lumë, Malësi të Madhe, në Kosovë etj. Kohët e fundit me studimin e kësaj dukurie janë marrë edhe antropologu holandez Rene Gremo (René Grémaux, 1952- ) si dhe studiuesja e Mbretërisë së Bashkuar Antonia Jung (Antonia Young, 1936-2012), autore e studimit :

– “Sistemet fisnore të Shqipërisë së Veriut: Një studim historik i formimit dhe i konfliktit të identitetit etnik në luginën e lumit Shala”, (2005);

“Northern Albanian Tribal Systems: An Historical Study of Ethnic Identity Formation and Conflict in the Shala River Valley”, (2005);

– “Virgjëreshat e Betuara Shqiptare (Veshje, Trup, Kulturë)”;

“Albanian Sworn Virgins (Dress, Body, Culture)”.

* * *

POETI DHE TREGIMTARI SHIME DESHPALI

Shime Deshpali (Arbpënesh/Arbanas, Zarë, 16 shkurt 1897 – Zarë, 16 janar 1981) lindi dhe u rrit në fshatin Arbënesh/Arbanasi (Borgo Erizzo), më pas rrethinë e Zarës (Zadar). Është bashkëkombës dhe bashkëqytetar i dramaturgut Josip Rela.

Shime Deshpali është muzikant dhe shkrimtar. Lindi më 16 shkurt 1897 në Arbënesh/Arbanas afër Zarës. Vdiq më 16 janar 1981. Në vitet 1912-1915 u shkollua në Preparandën e Zarës ku mori edhe formimin muzikor. Te F. Lederer mësoi pianon dhe harmoninë, te F. Spade mësoi violinën, te J. Chládeka për dirigjent dhe instrumentim ndërsa te K. Mohr – kontrapunktin. Gjatë Luftës I Botërore (1915-1918) e ndërpreu shkollimin për shkak të vajtjes në luftë. Pas kthimit në Zarë vazhdoi të mësonte privatisht te F. Ledereri. Në vitet 1921-1943, në ishujt Hvar, Rab, Pag dhe Bllatë të Korçullës veproi si organizator i jetës muzikore, dirigjent, kompozitor dhe pedagog. Në vitin 1943 u bë drejtues artistik i grupit kulturor artistik të rrethit të Dubrovnikut. Në vitet 1944-1945 – dirigjent i orkestrës së Teatrit të Qarkut në Dubrovnik. Në vitin 1945 kthehet në Zarë dhe emërohet drejtues i Teatrit Popullor. Në vitet 1946-1973 iu përkushtua punës pedagogjike. Në Shkollën e muzikës të Zarës ligjëroi teorinë e muzikës. Në vitet 1946-1947, në gjimnazin klasik të Zarës ligjëroi edukimin muzikor. Në vitin 1947, në Shkollën e mësuesisë ligjëron teorinë e muzikës. Në vitin 1946 ka qenë dirigjent i Korit muzikor qendror të të rinjve, pastaj dirigjent i korit të përzier të Fakultetit Filozofik. Prej vitit 1951, dirigjent i korit të përzier të Shoqërisë kulturore arsimore “Arbanasi” me të cilin realizoi paraqitje të çmueshme. Kompozoi vepra për orkestrën me hark etj.

Gjashtë këngë korale iu botuan në përmbledhjen “Këngë shqiptare”, Prishtinë 1973. Shprehjen kompozicionale e zhvilloi duke u mbështetur në folklor. Shkroi poezi dhe tregime në të folmen e arbëneshve/arbanasve të Zarës.

Veprat: “Tregime arbnore”, Prishtinë 1966 dhe përmbledhjet poetike “Agimet dhe parabramjet e Arbneshit, Prishtinë 1969; “E vërteta”, Prishtinë 1972, me temë nga jeta e arbëreshëve të Zarës.

Dashuria për gjuhën dhe zakonet arbëreshe, lartësimi i virtyteve morale të arbëreshëve kanë qenë tema kryesore të shkrimeve të Shime Deshpalit. Shkrimet e tij shquhen nga nota romantike, çiltërsia e ndjenjave dhe thjeshtësia e shprehjes.

Hartoi këngë dhe libretin e muzikën e operës me temë patriotike “Vana”, të cilën e la të papërfunduar.

* * *

Shime Deshpali ka pasur tre fëmijë, dy djem dhe një vajzë. Që të tre kanë qenë muzikantë, kompozitorë, dirigjentë.

– Pal/Pavle Shime Deshpali (Bllato/Blato, ishulli Korçullë/ Korçula, Kroaci, 18 qershor 1934 – Zagreb, 16 dhjetor 2021) ka qenë dirigjent, kompozitor, anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kroacisë, djalë i Shime Deshpalit;

– Valter Shime Deshpali (Arbënesh/Arbanas, Zarë; 5 nëntor 1947 – Zagreb, 9 prill 2023) ka qenë violonçelist dhe profesor në Akademinë e Muzikës në Zagreb; një prej muzikantëve më të shquar kroat të shekullit XX, me prejardhje arbënesh, djalë i Shime Deshpalit;

– Maja (Maria) Shime Deshpali-Begoviq (Bllato/Blato të Korçullës/Korçula*, 6 maj 1942- ) ka qenë violiniste dhe pedagoge, e bija e Shime Deshpalit;

Shënim: Korçulla është ishull kroat në Adriatik; supozohet se aty ka lindur hulumtuesi dhe udhëpërshkruesi venedikas Marko Polo (1254-1324); Në vitet 1271-1295 udhëtoi nëpër shumë vende të botës.

* * *

Takimi me Shime Deshpalin – Studentët shqiptarë që studionin në Universitetin e Beogradit tuboheshin në Klubin “Përpjekja”, me seli në Qytetin e Studentëve në Beogradin e Ri. Në vitin 1979 Klubi i sipërthënë vendosi të mbajë një koncert me këngë dhe valle popullore shqiptare në Zarë. Koncerti do të mbahej për arbëneshët/arbanasit e Zarës, por edhe për qytetarët në përgjithësi. Mbajtja e koncertit u miratua nga organet kompetente të pushtetit vendor të Zarës. Hyrja ishte falas. Për shkak të interesimit të madh, koncerti duhej të mbahej, jo në Pallatin e kulturës por në sallën e sporteve që merrte rreth dhjetë mijë shikues. Klubi e kishte edhe revistën e vet me të njëjtin emërtim – “Përpjekja”. Aty botonin studentët, por edhe disa krijues letrarë të Kosovës, themelues të dikurshëm të “Përpjekjes”.

Organizuesit e koncertit më ngarkuan të takohem me Shime Deshpalin për ta ftuar në koncert. Njëherazi, në cilësinë e kryeredaktorit të revistës, të bëja një intervistë me muzikantin dhe shkrimtarin. Arbëneshi/arbanasi Bruno Duka ma dha numrin e telefonit dhe ma tregoi adresën e shtëpisë. Të gjithë arbëneshët/arbanasit, i madh e i vogël, me të cilët jemi takuar, flisnin shqip rrjedhshëm.

Shime Deshpali më priti me bujari. Pos shërbyeses, s’kishte kush tjetër në shtëpi. U përshëndetëm dhe i këmbyem fjalët e para të njoftimit të ndërsjellë. Ndërkohë, në një hapësirë të sallonit të madh më ra në sy monumenti i Gjergj Kastriotit mbi kalë. Ishte me përmasa mbi një metër i gjatë dhe po aq i lartë. S’kisha parë monument mbi kalë përmasash të tilla.

Pa humbur kohë, i thashë: “Maestro! Kemi ardhur për tri arsye”:

– t’Ju vizitojmë, t’Ju takojmë dhe t’Ju përshëndesim;

– t’Jua dorëzojmë ftesën e studentëve të “Përpjekjes” që të merrni pjesë në koncertin që do të mbahet sonte në orën 19 e 30 minuta në sallën e sporteve të qytetit; si dhe

– të realizojmë një intervistë për jetën Tuaj si muzikant dhe si shkrimtar, për familjen Tuaj, si një familje kompozitorësh si dhe për historinë dhe të tashmen e arbëneshve/arbanasve.

Ia bëra me dije se intervista do të botohej në revistën “Përpjekja” të Klubit.

Ndërkohë hyri shërbyesja me një shishe konjaku “Skënderbe” dhe me tri gota të vendosura mbi një tabaka.

Ia bëra me dije se para se të vinim tek ai, studentët, rreth dyzet sish, bënë homazh dhe vendosën lule mbi varrin e Josip Relës.

Deshpali u falënderua për vizitën. Për shkak të moshës nuk mund të vinte në koncert. Më pyeti në bëhet fjalë për koncert muzike klasike. I tregova se evenimenti muzikor ka të bëjë me këngë dhe valle popullore shqiptare. Etnografia, veshjet popullore shqiptare dhe koreografia e reflektojnë realitetin popullor kombëtar.

Me të dëgjuar për përmbajtjen e koncertit, u mallëngjye. Kishte dëshirë të madhe të shihte, të dëgjonte dhe të shijonte një koncert të gjallë me këngë, valle dhe veshje popullore shqiptare.

Para se të fillonte intervista, përgjegjësi për çështje të pajisjeve teknike, Fran Prelvukaj i përgatiti mjetet teknike të incizimit të zërit.

Në fillim poeti foli për jetën e vet dhe të familjes së vet. E ngriti lartë personalitetin e Josip Relës. Tregoi se ishte takuar disa herë me akademikun Idriz Ajet (Tupallë, Medvegjë, Kosovë lindore, 26 qershor 1917 – Prishtinë, 13 shkurt 2019).

Pjesa kryesore e intervistës kishte të bënte me të kaluarën dhe të tashmen e arbëneshve/arbanasve të Zarës.

Revistën “Përpjekja” me intervistën e botuar ia dërguam Deshpalit pas një muaji, në rrugën postare.

* * *

Shumë arbëneshë/arbanas që ende jetojnë në atë pjesë të Zarës, sot e kësaj dite flasin shqip. Shumë rrugë dhe institucione mbajnë emra personalitetesh të historisë dhe të kulturës shqiptare. Për shembull Rr. “Bregdeti”, Rr. “Fra Gjergj Fishta” etj. Në një pjesë të Zarës ndodhet edhe busti i Shime Deshpalit.

Prof. Xhelal Zejneli

Ne të gjithë luajmë lojën e statusit, por kush janë fituesit e vërtetë?

September 6, 2024 by s p

Artan Nati/

Vendosni çdo grup njerëzish së bashku dhe pothuajse menjëherë ata do të fillojnë të përpiqen të kuptojnë se kush duhet të udhëheqë, kush është më i denjë për respekt dhe kush duhet lavdëruar dhe imituar. Jo vetëm kaq, por secili prej nesh mbart një ndjenjë se ku qëndrojmë në atë hierarki dhe shumë prej nesh shkojnë në gjasa ekstreme për t’u ngjitur në majë.

Jeta është një lojë. Të kuptosh këtë do të thotë të kuptosh pse bota njerëzore mund të jetë kaq e çmendur, e zemëruar dhe e paarsyeshme. Sjellja e politikanëve, analistëve politikë, prezantueseve në televizion si dhe e figurave publike, teoricienëve të konspiracionit, fondamentalistëve fetarë dhe mafiozëve në internet bëhet shumë më e shpjegueshme kur kupton se njerëzit janë të programuar nga evolucioni për t’u interesuar në mënyrë obsesive për statusin dhe se ky obsesion është mjaft i fuqishëm për të kapërcyer vullnetin për të qenë të barabartë,për të vërtetën ose ndjenjën e dhembshurisë bujare për rivalët tanë.

Ne luajmë lojëra për status përherë dhe automatikisht. Ne e bëjmë këtë sepse është një zgjidhje që speciet tona kanë gjetur për të siguruar mbijetesën dhe riprodhimin tonë. Si një kafshë shoqërore dhe tribale, mbijetesa jonë është varur gjithmonë nga pranimi ynë në një komunitet. Por kur hyjmë në ndonjë grup, ne rrallë jemi të kënaqur të biem në shkallët më të ulëta të tij. Ne jemi të shtyrë të ngrihemi brenda tij. Në epokën e gurit, rritja e statusit nënkuptonte akses për bashkëshortë më të mirë, më shumë ushqim dhe siguri më të madhe për veten dhe pasardhësit tanë. Sa më shumë status të fitojmë, aq më i madh është kapaciteti ynë për të lulëzuar dhe për të pasur fëmijë të suksesshëm. Pra, ne jemi të shtyrë të kërkojmë lidhje dhe renditje, të pranohemi në grupe dhe të fitojmë statusin brenda tyre. Kjo është loja e jetës njerëzore.

Kur jemi shumë të varur nga statusi, këta njerëz ne i quajmë psikopatë, sociopatë ose ndoshta politikanë. Duket sikur të paktën këtu në Shqipëri kjo merr një kuptim të veçantë dhe unik. Njerëzit te ne janë krijesa jashtëzakonisht imagjinare që përdorin pothuajse çdo gjë për të simbolizuar statusin: paranë, ndjekësit në mediat sociale, shijet letrare, fuqinë, markën e një ore ose linjat e trupit. Lufta për status bëhet ndërmjet individëve, grupeve shoqërore, partive politike, besimeve fetare si edhe kombeve etj.

Kështu ishte rasti i fundit me aktorin e humorit nga Kosova, Osman Azemi, i cili u shpreh ditët e fundit se “ shqiptarët e Shqipërisë janë xhelozë për ata të Kosovës”. Ndonëse ishte shaka siç do të pretendonte ai më vonë, por kjo “shaka” përmban shumë të vërteta që shpesh kanë shkaktuar dhe vazhdojnë të shkaktojnë tragjedi në jetën e shqiptarëve si individ dhe si komb. Në rastin konkret Osman Azemi mendoi se mund të fitonte vëmendje dhe status duke përkëdhelur sedrën e popullit kosovar në kurriz të popullit shqiptar, që në fakt përbëjnë një komb, kombin shqiptar. Fakti është se populli shqiptar i ndarë imagjinarisht më dysh është i varur reciprokisht nga njeri tjetri si për mbijetesë kombëtare ashtu edhe për prosperitet ekonomik. Përpjekja për madhështi së bashku jo kundër njëri-tjetrit është është rruga drejt civilizimit ndërsa konkurenca dhe fyerja janë ligji i xhunglës. Kjo do të thotë se ne nuk duhet të bëjmë gjërat e duhura për arsye të gabuara. Çështja nuk është të fyesh grupin tjetër(nqs mund të shprehemi kështu) ose ta përulësh tjetrin. Vlera e punës sonë, e qenies sonë, nuk vjen nga ngritja mbi një konkurrent të imagjinuar, por nga origjinaliteti i krijimit tonë. Ky fenomen tipik negativ i kulturës sonë u përsërit në zgjedhje e Himarës për kryetar bashkie, kur opozita për interesa të ngushta, por në dëm të vendit, zgjodhi si kandidat Belerin me të kaluar kriminale si edhe me kapacitet të limituar intelektual, por antishqiptar dhe për interesa të ulëta e konsideron veten minoritar dhe filogrek. Ky fenomen është trajtuar me mjeshtëri nga Ismail Kadare te libri i tij “Dosja H”, ku serbët shfrytëzojnë injorancën dhe xhelozinë tonë në dëm të interesave kombëtare. Këto reagime të përditëshme mund të ketë marrë shkasë ndoshta edhe nga marrëdhëniet fëminore të dy kryeministrave tanë, të cilët fokusohen, në rastin e Ramës, të fitojë mbështetjen e ndërkombëtarëve në kurriz të harmonisë mbarëkombëtare dhe Kurti mundohet të sigurojë mbështetje të brendshme në kurriz të një zgjidhje afatgjatë të qëndrueshme në bashkëpunim me komunitetin ndërkombëtar dhe pjesën tjetër të kombit. Ndjekja e statusit është gjithashtu arësyeja për disa nga gjërat më të mira që qeniet njerëzore kanë krijuar ndonjëherë. Na frymëzon të krijojmë, të ndjekim qëllime të larta dhe të fitojmë sukses që i shtojnë vlerë grupit tonë dhe e bëjnë jetën e të gjithëve brenda atij grupi edhe më të mirë. Statusi është përgjegjës për më të mirën dhe më të keqen e gjithçkaje. Dua Lipa, që përmendet si faktor krenarie nga aktori i humorit, gjithmonë thotë se është shqiptare, biles ka edhe nënshtetësi shqiptare, krenohet me origjinën e saj dhe e përmend vazhdimisht këtë fakt, megjithëse ka lindur në Angli dhe është nënshtetëse angleze. Gjithashtu Ismail Kadareja ka kontrubuar dhe është i respektuar në gjithë hapësirën shqiptare në Ballkan. Shembulli i shqiptarëve nga të gjitha trevat shqiptare, të cilët menduan për statusin e Shqipërisë, me shpalljen e pavarësisë si objektiv final, është një moment kulminant në ngritjen e statusit të Shqipërisë natyrale.

Në fund duhet të kemi të qartë se qëllimi i jetës nuk është statusi e fitorja, por zbulimi i talentit dhe i pasioneve tona duke e jetuar jetën në mënyrën tonë, pavarësisht nga rezultati. Nuk kemi nevojë të ndjekim duartrokitjet dhe pëlqimet në mediat sociale, por paqen e brendshme. Nuk kemi nevojë të krijojmë grupet tona imagjinare të mbështetësve apo ndjekësve në facebook brenda ose jashtë grupeve për t’u matur, por përkundrazi të pranojmë rrugën në të cilën jemi.

Loja e statusit është joshëse, është e vërtetë. Por fitorja e vërtetë nuk qëndron në tejkalimin e të tjerëve, por në gjetjen e vlerës tek vetja pa krahasim. Ambiciet dhe krahasimet janë të pafund dhe gjithmon do të gjendet dikush që do të jetë me status më të lartë, por ne duhet të mësojmë të gjejmë gëzim në aktin e thjeshtë të arritjes, pavarësisht nga rezultati. Duke bashkërenduar dëshirat tona dhe harmonizuar ato në mënyrë që të rrisim vlerat tona dhe të vendit dhe jo si garë në kurriz të personave ose grupeve të tjera, është shërbimi dhe qëllimi final i jetës.

IN MEMORIAM, LAMTUMIRË I DASHUR ASTRIT LULUSHI

September 6, 2024 by s p

Prof.as.dr. Thanas L. Gjika/

Më 4 shtator 2024 u nda nga jeta para kohe gazetari, analisti, shkrimtari, përkthyesi i talentuar dhe filozofi i thukët Astrit Lulushi. Për të shkruan kolegët Ilir Ikonomi, Frank Shkreli, Ruben Avxhiu, etj. Shumë prej nesh që kemi pasur lidhje miqësore, ngushëlluam familjen dhe miqtë.

Unë kam qenë dhe jam një nga simpatizantët më të mëdhenj të Astritit e të shkrimeve, si dhe të stilit të tij konçiz. Kam shkruar disa vlerësime për shkrime të veçanta, kam këmbyer letra, hartova një portret-biografi mjaft të plotë më 2022 dhe para disa javësh botova tek “Dielli” një analizë për librin e Tij të ri. Po e risjell në përkujtim të Tij.

VLERËSIME

PËR LIBRIN “PËRSHKËNDIJIME (PËRSIATJE)” TE ASTRIT LULUSHIT.

Në faqet e gazetës mujore “Dielli” të Federatës Pan Shqiptare VATRA bien në sy një varg krijuesish me interesa të gjera kultorore, shkencore e politiko-shoqërore, të cilët në shkrimet e tyre trajtojnë probleme pa nxitur polemikë me mendimet e atyre që mendojnë ndryshe nga programi i Vatrës. Këtë frymë Rugoviste e ka përforcuar edhe më kjo gazetë mbas zgjedhjes së Dr. Elmi Berisha në detyrën e Presidentit të federatës.

Midis këtyre intelektualëve krijues të diasporës sonë bie në sy Astrit Lulushi, ish gazetar i Zërit të Amerikës. Shumë nga ne kanë lexuar përmbledhjet e tij me shkrime shkencore e letrare, analizat me përmbajtje filozofike e sociale botuar në faqet e gazetave “Dielli”, “Illyria”, etj. Në vitin 2022 shkrova ese-portretin “NJË BIR I SHQUAR I DIASPORËS (Portret biografi dhe vlerësime për jetën e veprën e Astrit Lulushit), ku dhashë vlerësime për jetën e tij që karakterizohet nga sakrificat, guximi dhe inteligjenca; theksova karakterin dhe vlerat e librit madhor “Fjalori Enciklopedik…”, mësimet e tij për dënimin e krimeve të diktaturës komuniste, vlerat e artikujve kritikë shkencorë për vepra letrare e shkencore, që ai i kishte analizuar, dhe arritjet e tij si poet origjinal e përkthyes i soneteve te Shekspirit.

Një aspekt specifik i shkrimeve të Lulushit është krijimi i sentencave dhe fjalëve të mençura origjinale, prandaj në ese-portretin përkatës, nxora një varg thëniesh të tilla, të cilat i rendita në sythin me titull “Thënie të arta të A. Lulushit”. Këto thënie, të cilat ky autor po i shton gjithnjë e më shumë në shkrimet e veta, vlejnë të mësohen përmendësh e të citohen në situata të nevojshme.

Po ndalem të vlerësoj disa aspekte të librit të ri të A. Lulushitri “Përshkëndijime (përsiatje)” botim i TIRANA L. TIMES 2024, 349 f. paraprirë nga parathënia e studiuesit të mirënjohur Fotaq Andrea. Në parathënie theksohet se në shkrimet e Lulushit ka “shpërthime ngjyrash të zjarrta, dritësime mendimi, ndriçime e përshkënditje, si trok i shpejtë i kalit që hovet guximshëm mbi stërkalat ylberore të një ujëvare ndijimesh apo ndjesimesh me gjerësi e thellësi Niagare.” (f. 4).

Së pari po përpiqem të qemtoj vlera të reja të këtij autori si enciklopedist, kritik letrar e vëzhgues i hollë i proceseve socio-politike që kanë ndodhur e ndodhin rreth botës shqiptare.

Autori, i nisur nga dëshira për ta pajisur lexuesin me njohuri nga shumë dije, ka futur në këtë përmbledhje momente të ndryshme të historisë së Europës e të botës duke u ndalur në aspekte të ndryshme të jetës e të bëmave të figurave të shquara të antikitetit greko-romak e pas tij , si dhe probleme të ndryshme të shkencave historike, të moralit, filozofisë, etj.

Aleksandri i Madh u lind e u rrit në familjen mbretërore të Filipit të II, i cili ishte martuar me princeshën epirote Olimbia. Vetë Filipi i II, themeluesi i shtetit maqedon, ishte bir i një nëne ilire nga fisi i Enkelejve. Në familjen mbretërore të Filipit të II flitej ilirishtja e nënës së tij ilire dhe e Olimbisë, gruas të tij ilire-epirote. Lulushi sjell të dhënën interesante se Aleksandri në moshën 7-vjeçare filloi stërvitjet rigoroze nën drejtimin e të afërmit të familjes, epirotit Leonidha; dhe mbas 8 vjetësh, në moshën 15-vjeçare iu dha për edukim filozofit të shquar maqedonas, Aristotelit. Ky dijetar, i cili dinte mirë krahas ilirishtes, si gjuhë amëtare dhe greqishten, gjuhën e kulturës e të komunkimit në mbarë Mesdheun. Ai e brumosi djaloshin gjatë tre vjetve duke i mësuar krahas njohurive të shumta shkencore dhe poemën “Iliada” të Omerit, të cilën Aleksandri e mbante më vonë gjithnjë me vete. Në moshën 18-vjeçare formimi ushtarak dhe dituror i Aleksandrit mori fund. Ai nisi rrugën e lavdisë, krijimin e Perandorisë Maqedone, ku përfshiu gadishullin Azia e Vogël, Egjiptin, Perandorinë Persiane, dhe e shtriu shtetin e vet deri në Afganistan e në kufi me Indinë.

Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, përfundon Lulushi, “Athina u rebelua kundër sundimit maqedonas dhe situata e Aristotelit u bë e pasigurt”. Për të mos u dënuar me vdekje, filozofi iku në ishullin Eubea, duke thënë: “Unë nuk do t’i lejoj athinasit të mëkatojnë dy herë kundër filozofisë”, mbasi disa vjet më parë gjykata e Athinës kishte dënuar me vdekje Sokratin, filozofin tjetër të shquar (f. 13).

Analisti dhe filozofi Lulushi karakterizohet nga optimizmi dhe besimi në fitoren e së mirës. “Mendimi pozitiv na bën më elastik përballë vështirësive… Herët a vonë, njeriu që fiton është ai që mendon se mundet… Optimizmi i përhershëm është një shumëfishues i forcës… Mendimtari pozitiv sheh të padukshmen, ndjen të paprekshmen dhe arrin të pamundurën. Besoni se mundeni dhe jeni në gjysmë të rrugës [së fitores] (f. 25-26). Edhe më tej ai shton: “Kur ju refuzoheni, nuk keni dështuar. Në fakt keni kaluar një tjetër moment historik” (f. 211); “Nuk ka kreativitet, pa dështim” (f. 212), etj.

Rruga e vetme drejt suksesit sipas Lulushit është këmbëngulja, prandaj ai sjell në vëmendje jetën plot dështime gjatë viteve të para të emigrantit italian Silvester Stallone, dhe këmbënguljen e tij drejt suksesit. Djaloshi Stallone në fillim të mërgimit humbi gjithçka, por me punë ariti t’i imponohej studios së Holywood-it. Ia pranuan skenarin për filmin “ROCKY” dhe kërkesën që ai të luante rolin kryesor të heroit. Ky film mori disa çmime Oscar, dhe Silvester Stallone fitoi titullin “Aktori më i mirë”, etj. Së fundi Lulushi gjen rastin të na nxitë krenarinë ne pasardhësve të Gjergj Kastriotit, Skënderbeut duke e mbyllur shkrimin me deklaratën e aktorit të famshëm: “Gjyshërit e mij janë arbëreshë nga Italia” (f. 216).

Si njohës i shkrimeve të shenjta dhe i besimeve të ndryshme fetare, ky autor sjell disa sentenca nga “Bibla”, “Kurani”, “Rig Vedat”, dhe të urtit e lashtë kinezë. Ai shpall: “Çdo fe e bën njeriun humanist” (f. 61), dhe pastaj sjell citime nga mësimet humane të judaizmit, krishtërimit, islamizmit, hinduizmit, budizmit, etj (f. 265-267).

Në mbështetje të optimizmit të tij ai sjell dhe shumë mësime të Gandit e të Nënë Terezës. Atë që populli ynë e ka thënë prej kohësh shkurt: “I forti fal, i dobti hakmerret”, filozofi indian Gand e ka riformualuar pak më gjatë: “jodhuna nuk është armë e të dobëtit, por e më të fortit dhe më të guximshmit” (f. 62, f. 138). Si e dijmë, kjo rrugë shpuri Gandin dhe I. Rugovën tek fitorja e pararësisë së vendeve të tyre.

Optimizëm ngjall dhe krahasimi që bën autori midis dritës dhe dijes. Drita është një forcë e pazhdukshme, që mund të transformohet në energji, por nuk zhduket; po ashtu edhe dija. Ai ngul këmbë: “dija kur fitohet nga mendja, mund të dobësohet… por përfundimisht ndriçon, dhe e zgjon njeriun nga gjumi (f. 48).

Lulushi kujton plagën e coptimit të trojeve shqiptare në vitet 1912-1913 dhe ndalet tek mungesa e përpjekjeve të qeveritarëve të Shqipërisë Londineze gjatë viteve për t’i ndrequr kufijtë e shtetit të vet në gjithë trojet amëtare ku mbizotëron populli shqiptar. Me të drejtë ai shfryn: “ udhëheqja e saj [e Shqipërisë] është treguar e aftë vetëm për ta shtypur, izoluar e vjedhur popullin e vet… Të kundërtën kanë bërë e bëjnë fqinjët; Athina zyrtare – pa pranuar të përmendet çështja Çame – e quan Himarën greke; edhe Serbia – pa asnjë fjalë për Luginën e Preshevës, Medvegjen e Bujanocin – pretendon Kosovën… Shqipëria gjithnjë ka pasur bij plangprishës në udhëheqje të saj (f.49, 51).

Mund të shtohej këtu dhe fakti se Athina dhe Beogradi nuk kanë njohur e nuk duan të njohin masakrat e shumta që kanë kryer ushtritë e tyre ndaj popullit shqiptar gjatë shek. XIX-XX-të, etj.

Në historinë e Shqipërisë, autorin e ka tërhequr dhe periudha e diktaturës komuniste, të cilën shumë nostalgjikë të saj, si dhe shumë filma të Kinostudios e quajnë “epokë e artë”, kurse studiuesi thotë se periudha kur të gjithë heronjtë shqiptarë ranë me emrin e partisë në gojë, kurse të tjerëve, atyre që mendonin ndryshe, iu dha damka e tradhëtarit; pa thënë se ishte luftë civile (f. 59), shpalos mendimin origjinal të tij, se periudha e viteve 1944 – 1991 ka qenë luftë civile, pra aspak e artë.

Filozofi Astrit Lulushi bashkohet me Gandin lidhur me nevojën e faljes ndaj gabimeve e krimeve: “Hakmarrja ‘një sy për një sy’, vetëm do ta bejë botën të verbër… Mirësjellja dhe respekti i ndërsjellë është themeli i kulturës… Ligji i dashurisë nuk njeh kufijtë e hapësirës dhe të kohës” (f. 63); “Liria nuk vlen nëse nuk përfshin lirinë për të bërë gabime (f. 72).

Nuk mungojnë edhe mësime nga kultura moderne europiane: “budallenjtë nxitojnë”; “të mësuarit pak është një gjë e rrezikshme”;“të gabosh është njerëzore” (f. 71) mësime të formuluara prej shkrimtarit anglez Aleksandër Pope që në vitin 1711. Kësaj shprehjes së fundit studiuesi ynë i shton sentencën e Papës “Të gabosh është njerëzore, të falësh është hyjnore” (f.71). Këmbëngulja e Abraham Linkolnit për të shkatërruar sistemin e skllavërisë e ka tërhequr autorin e librit, prandaj ai citon nga një letër e këtij udhëheqësi amerikan: “Nëse skllavëria nuk është e gabuar, asgjë nuk është e gabuar” (f. 126).

Duke u përpjekur të mbrojë moralin e shëndoshë dhe të flakë tutje moralin e gabuar që ushqeu partia-shtet gjatë sundimit të saj diktatorial, studiuesi dënon këmbënguljen e shumë krijuesve të poemave, romaneve, filmave të realizmit socialist, të cilët edhe pas vitit 1991, pra pas dështimit me turp të sistemit komunist, vijuan të thoshin se e kishin edukuar drejt rininë shqiptare me mësimet e partisë; se “nëna e vërtetë e çdo shqiptari ishte partia”; se spiunimi i miqve, i nënës dhe i babës ishte veprim i drejtë, etj. Këto mësime dhe këmbëngulja e autorëve të atyre veprave dhe mbështetja që u bën qeveria e sotme socialiste atyre veprave dhe autorëve duke i vlerësuar me tituj nderi e çmime, për Lulushin janë një “gabim i pafalshëm” (f. 74-75).

Trajtohen dhe probleme të politikës aktuale ndërkombëtare. Kërkesa e Hamasit për të realizuar një revolucion socialist për të zhdukur Izraelin “shtypës”, sipas Lulushit, është e ngjashme me lëvizjen e partisë bollshevike e të partive komuniste që sollën në pushtet diktaturat, pra një përpjekje që nuk duhet përkrahur.

Me vlerë janë dhe disa kritika ndaj autorëve të lashtë grekë si Herodoti, i cili shtrembëroi shumë fakte historike. Në këtë aspekt, studiuesi sjell thënien e historianit romak Plutarku se “Herodoti lavdëron athinasit që flasin keq për gjithë të tjerët” (f. 86), e këtu ne shqiptarët duhet të kemi parasysh dhe sharjet e kritikat e këtij historiani ndaj popullsisë pellage dhe ilire.

Pa qenë studiues i mirëfilltë i Astronomisë, autori jep mendimin e vet të guximshëm se “krijimi i universit është jashtë shkencës së njohur; është vetëm temë kryesore në fushën e spekulimeve… edhe pse ka një mbizotërim të provave të vëzhgueshme se universi kishte një fillim dhe ka evoluar” (f. 120).

Një nga sentencat, mendimet e arta të autorit të librit, që mendoj se vlen ta ketë para sysh çdo lexues në punën e vet, është: “nga jeta njeriu mëson se suksesi nuk matet aq shumë nga pozicioni që dikush ka arritur në jetë, sesa nga pengesat që ka kapërcyer gjatë punës për të pasur sukses (f. 190).

Nuk mund të mos e përgëzoj Lulushin edhe për mendimin: “udhëheqësi bëhet diktator për të pasuruar rrethin e tij dhe veten. Fatmirësisht, ata nuk sundojnë gjatë; diskreditohen nga korrupsioni i tyre” (f. 231), mendim i cili më mbush me shpresë për një të ardhme të shëndetshme të atdheut tim të origjinës.

Origjinal më tingëllon karakterizimi që ky autor u bën njerëve duke i ndarë në tri kategori: “Budallai as nuk fal, as nuk harron; naivi fal dhe harron; i mençuri fal, por nuk harron” (f. 303).

Nga përvoja e vet dhe leximet e shumta, Lulushi jep një këshillë mbi pasurinë: “nuk ka rëndësi se sa keni; [e rëndësishme] është mënyra se si e menaxhoni atë që keni” (f. 306).

Shumë diskutime janë hapur sot mbi qytetërimin perëndimor, a ka të ardhme, apo po shkon drejt falimentimit, etj. Lulushi ndalet në trajtimin e vlerave të qytetërimit perëndimor dhe në theksimin e tipareve të tij: “Qytetërimi perëndimor nuk është ‘perfekt’; nuk ka qenë dhe nuk do të jetë kurrë i tillë, por ia vlen ta mbrojmë me gjithë të metat e tij, sepse ka çuar në shoqëri që janë më të lira dhe më të begata se kudo tjetër në botë… Perëndimi është bërë më pak fetar, më pak nacionalist dhe më pak luftarak” (f. 308-309).

Astrit Lulushi do të mbetet model edhe përsa i përket përpjekjes së tij për t’i bërë pronë të lexuesve shkrimet e veta në variantin e punuar maksimal. Ai ndiqte rrugën e popullarizimit të shkrimve të veta duke i botuar së pari tek gazetat “Dielli”, “Illyria”, në faqe interneti, etj e pastaj i përmblidhte në libra. Kjo është rruga më e mirë, sepse botimi në libra është më praktik se botimi nëpër gazeta e faqe interneti. Kopjet e një libri shpërndahen/ shiten në më shumë persona sesa abonuesit e gazetës dhe lexuesit e faqeve të internetit, ato ruhen në bibliotekat familjare e ato shtetërore, ku mund të shfrytëzohen më kollaj e në çdo kohë në krahasim me koleksionet e gazetave. Ripunimi dhe ribotimi në libër i shkrimeve të një krijuesi prej vetë autorit, përbën atë, që studiuesit e quajnë “vullneti i fundit i autorit”. Ky stad botimi i ndihmon sturiuesit e krijimtarisë së autorëve që të mbështeten tek varianti i ripunuar, pra tek varianti më i mirë i shkrimeve. Nga ana tjetër shkrimet e botuara vetëm nëpër gazeta e faqe interneti, pa u ribotuar prej autorëve në libra, rrezikohen të humbasin, ose të dëmtohen gjatë ribotimeve nga të tjerët…

I përjetshëm qoftë kujtimi i gazetarit, shkrimtarit, përkthyesit të talentuar dhe filozofit të pjekur e konçiz Astrit Lulushi!

AT THEMELUESI I SHTETIT SHQIPTAR PANDELI EVANGJELI, PRET ME DURIM DREJTËSI EDHE NË KËTË 75-VJETOR

September 6, 2024 by s p

Prof. As. Dr. Rahim OMBASHI/

Në vend të prologut

Nga koha kur edhe burrat kishin burra na duhet të mësojmë pafundësisht, saktë, sidomos tani kur shtetarë burrecë të pasuruar nga malli i togut pa zot, shpërfaqen gjithandej të dhjamosur, madje lënë vendin e lindjes si pa gjë të keq. Në shtatorin e vitit 2004, pata fatin të lexoj një kushtim modest të çiftit Donika e Rene Stase, lënë mbi një monografi, që ia dhuronin kryetarit të bashkisë së Korçës Robert Damo. Me mbesën e protagonistit të shkrimit nuk jam takuar, më duket, por me Renenë, mësues matematike, isha koleg. Madje kujtoj se çifti asokohe solli djalin e vet në gjimnazin, që vijon traditën e Liceut Kombëtar të Korçës, ku isha mësues letërsie dhe drejtor. Gjimnazisti rishtar Stase, së bashku me Ivi Namik Kasimati e disa të tjerë, ishin një kokë mbi shokët, prandaj i mbaj mend edhe pas 35 vjetësh, por tani di vetëm që u larguan në fillimet e viteve ’90 jashtë shtetit për t’u shkolluar, asgjë më tepër se kaq. Uroj e lutem që të jenë të lumtur, por le t’i kthehemi vitit 2004.

Kaluan plot edhe 20 vjet të tjerë dhe shumëçka ka ndryshuar, disa të vërteta kanë zënë vend, por disa po vendosen ku dhe si duhet, ndërsa i mbetemi borçlinj kujtesës kombëtare, që as më shumë e as më pak, është identitet. Pas vitit me shenjë 1990, studiuesit u njohën me tekstin “Historia e Shqipërisë dhe e Shqiptarëve”, Prizren, 2001; me manuskriptin e së mbesës së Pandeli Evangjelit, Donika Stase – Evangjeli: “Kujtime”, Tiranë, 2002; me arkivin familjar, me raporte të konsujve nga shtete të ndryshme; me memoaristikë të botuar nga personalitetete të historisë sonë kombëtare; me broshura jubilare të shtetit të ri shqiptar; me procesverbale që ndodhen në AQSH; me letër-dorëshkrime; me gazeta të shumta e revista cilësore, etj, etj. Në to gjejmë informacion sesi shpifja baltosëse kundër Tij kishte filluar me letra anonime, që i dërgoheshin Faik Konicës në Bruksel, për ta bindur patriotin, veprimtarin dhe publicistin luçit se Pandeli Evangjeli ishte ‘grekoman i flakët dhe fillorus, me cak të fundit ortodoksinë’. Jo pak nga ne e kanë në gjak dhe për hiçmosgjë turpërimin e tjetrit, sepse letrat anonime dërguar botuesit të revistës “Albania” ishin të shkruara shqip!

Nga ana tjetër, në këtë komunikim të shpeshtë me dokumente e fakte, hasim konsiderata nga më të lartat dhënë nga bashkëpunëtorët e vet në Bukuresht, ku jetonte familisht, apo edhe nga të huaj, si konsulli austriak i Manastirit, A. Kral, që e informonte shtetin e vet më 1902 se shoqëria “Dituria” që drejtohej prej P. J. Evangjelit nuk kishte “… asnjë lidhje me rrethe zyrtare greke apo ruse.”, etj. Faik Konica u bind më pas se kush ishte korçari që la pas lokalizmin, “xhaxhai” i mbështetjes esenciale të idesë kombëtare; por më mirë syri sesa nami, thuhet.

Qysh në maj 1887, në një letër të Naim Frashërit, Sami Frashërit e Jani Vretos dërguar V. Dodanit mësojmë:

“… të falemi [ty] si edhe këtyre vëllezërve që na tha z. Vreto edhe shokëve të tyre: Vangjel Geços, të birit Gjergjit, të katër vëllezërve Tërpo, Thanas Haritos, Nikollaq dhe Pandeli Jano Vangjelit, Spiro Manit… edhe gjithë shokëvet e vëllezërvet që dini z. juaj.”

Bie në sy se me veprimtarinë e tyre atdhetare vëllai më i madh Nikollaqi dhe Pandeliu kanë spikatur mes shokëve, vëllezërve të frashëllinjve të mëdhenj dhe Jani Vretos, prandaj letrat anonime kuptohet se ishin përcjellë nga doras, që u shërbenin të huajve. Në faqen 401, e fundit e monografisë, hartuar me korrektësi e objektivitet shkencor nga historiani Hysni Myzyri, mësohet jo pa dhimbje se Pandeli Evangjeli ishte dëbuar familisht nga shtëpia e tij në Tiranë “si i padëshirueshëm për regjimin” dhe u vendos në Korçë, si qiraxhi, në vitin 1947. Ai hyri në politikë kur ishte i pasur, me punë të ndershme, rreth 60 vjet ia kushtoi Atdheut dhe mbeti vetëm i mirë deri në ditët e fundit, madje i turpëruar masivisht dhe nën heshtim shtetëror. U shua në qytetin e vet në vitin 1949, në shtator (data e saktë nuk është shënuar as te monografia shteruese e Myzyrit, botuar në Tiranë në vitin 2004?!): “…, kur kishte mbushur 90 vjet; u përcoll për në banesën e fundit, “pa kurrfarë ceremonie, nga familja dhe një grup i vogël korçarësh”.

Shqetësohesh kur ritakon në fakte të tilla dhe e merr për detyrë të gjesh shkakun e këtij nënçmimi shtetëror, pas jo më pak se 60 vjet kontributesh autentike të spikatura. Mos për turpërimin e dytë, pas dështimit të të parit, veç argumenteve të ngjizura, ka ndikuar edhe strofa e parë e vjershës “Kënga e Salep Sulltanit”? Mos është kuptuar si fakt historik e jo si shembëllim i personalizuar me tepri në vargje me metrikë popullore?

Koha bën të vetën, kësisoj këtë shtator mbushen plot 75 vjet nga koha kur burrështetari, që u ndie jabanxhi në vendin e vet, pret t’i hiqet balta e harrimit, hedhur nga ajo-kjo botë jallane. Periudhë që mjafton për të bërë një vlerësim as emocional, as ideologjik, as politiko-patriotik dhe për më tepër as krahinor apo lokalist. Le të mbështetemi te shkrime përkujtimore që herë pas here i referohen Atit Themelues të shtetit kombëtar shqiptar, “Xhaxhait” ‘të mbështetjes esenciale të idesë kombëtare’, sipas të huajve.

Në vitin 2001 gazetari Blendi Fevziu botoi artikullin te revista “Klan” me titull “Pandeli Evangjeli, politikani pa famë”, duke lënë pezull pyetjen se pse “Xhaxhai” nuk mori atë që i takon. Monografia e historianit sqimatar H. Myzyri e vlerëson mes titullit: “Pandeli J. Vangjeli (1859-1949) – Atdhetar dhe burrë shteti i shquar”, pa analizuar se çfarë dhe ku i ka hyrë në hak shteti shqiptar kësaj figure qelibar dhe autentike. Në prag të festimeve për 100-Vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, historianët objektivë Beqir Meta dhe Hasan Bello botuan një artikull, ku përmes titullit shtohet një tjetër vlerësim: “Pandeli Evangjeli: miku i Zogut dhe i Ismail Qemalit, që u dëbua nga komunizmi”, “Gazeta Shqiptare”, Nr. 5762: 30–31.

Tani është e plotë skeda e veprimtarisë së tij atdhetare, filluar në mërgim, para se ai të niste dhënien e kontributit përsëri, asaj here në politikë:

Kryetar i Shoqërisë “Dituria”, Bukuresht, nga viti 1896-1906 (kur u mbyll), shoqëria më e rëndësishme shqiptare e kohës, në mërgim.

Nënkryetar i Shoqërisë “Bashkimi”, ku u shkrinë shoqëritë “Dituria”, “Drita” dhe “Shpresa”, Bukuresht, 1906. Ndërkohë me fondet e shoqërisë, ku përfshihet edhe ndihmesa e familjes Evangjeli si dhe e atij personalisht, dërgon në Shqipëri mijëra libra, që shtypeshin në Bukuresht: abetare, këndime, gramatika dhe aritmetika. P. Evangjelit, sipas historianit Myzyri, Ismail Qemali në Mbledhjen e Bukureshtit më 5 nëntor 1912, i propozon post qeveritar: “pasi të organizonte situatën definitive në Shqipëri do ta zgjidhte ministër.” (f. 210, 64/).

Nga botimet “Vjetari i Arkivit të Kosovës”, Prishtinë, 1974; nga “Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912 (Përgatitur nga S. Pollo dhe S. Pulaha, Tiranë, 1978; nga vepra “Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe Kolonitë Shqiptare të Mërgimit në Rumani dhe në Bullgari”, botuar nga I. Durmaku, Prishtinë, 1983; mësojmë se pati shqiptarë në Bukuresht që ranë preh i premtimeve dhënë nga koloneli rus Bozhilloviç dhe filluan propagandën sllave në fshatrat e Korçës, ndërsa i kundështoi kryetari i shoqërisë Evangjeli:

“Kafexhinjtë [shqiptarë të Bukureshtit] ishin të gatshëm të pranojnë, mirëpo ata hasin në kundërshtim të madh më një anë prej një farë Pandeli [Evangjeli], kafexhi i pasur i cili ishte i ndihmuar prej Kristaq Naumit dhe disa shqiptarë të tjerë të fesë myslimane.”, (f. 103).

Veprimtaria e tij kombëtare kryesisht kulturore dhe arsimore, shtohet me krijimin e shtetit të ri shqiptar. Luigj Gurakuqi e përshëndet P. Evangjelin nga Vlora më 3 mars 1914:

“Ju urojmë mirëseardhjen në Shqipëri të lirë, për të cilën zotnia juaj e gjithë shqipëtarët e Bukureshtit janë përpjekur prej sa vjetësh me zemër të djegur.”

P. J. Evangjeli – prefekti i parë shqiptar në Korçë, mars 1914 – deri 7 korrik 2014, i emëruar nga Qeveria e Durrësit. Me pranimin e postit fillon veprimtaria e tij politike në shërbim të vendit të vet. Përsëri prefekt në Korçë, 1920. Deputet i Korçës (nga 10 deputetë që kishte gjithsej) në parlamentin e parë shqiptar, 21 prill 1921. Zgjidhet Kryetar i Parlamentit, ministër i Jashtëm nga 11 korriku 1921- shtator 1921.

Luigj Gurakuqi e vlerëson:

“…, due me thanë z. P. Evangjeli, veteranin tonë, apostullin e lashtë të idesë kombëtare.”

Kryeministër, 16 tetor – 11 dhjetor 1921 (u votëbesua unanimisht në parlament) shto dhe portofolin si ministër i Jashtëm njëkohësisht. U propozua edhe për në Këshillin e Lartë nga parlamenti, por nuk kaloi në atë detyrë për arsye proceduriale. Dha ndihmesë e spikatur për jetësimin e KOASh, nisur herët me veprimtarinë fetare në Bukuresht. Ministër i Jashtëm, përsëri, nga 11 shtatori 1922. Përsëri ministër i Jashtëm, te qeveria e Ahmet Zogut, 2 dhjetor 1922.

Kryetar i Senatit, 24 shtator 1925 – 1928, kur parlamenti ishte me dy dhoma.

Kryetar i Asamblesë Kushtetuese, gusht 1928, kur kurorëzon Ahmet Zogun Mbret, 1 Shtator 1928.

Te broshura jubilare “10 vjet Mbretni”, Tiranë, 1928: 75:

“Gjatë dhjetë vjetëve mbretnije, Pandeli Evngjeli shërbeu 5 vjet si kryeministër dhe po aq vjet si kryetar i parlamentit. Në jetën e tij të ndritshme, shihej e kjartë pasqyrëza e shpirtit dhe e ndërgjegjes që e ka ushqye kurdoherë këtë burrë shteti.”

Sulmi tjetër për ta turpëruar burrin, kësaj herë jo anonim, madje mediatik dhe kishte emër: Theofan Mavromati (Fan Noli), i cili aso kohe sapo ishte kthyer nga Rusia, ku mori pjesë i ftuar në festimit e 10-Vjetorit të Revolucionit të Tetorit. Jetonte në Vienë duke qenë veprimtar i ethshëm i KONARE-së, ndërkohë merrej me shqipërime (sipas porosisë së Faik Konicës), publicistikë dhe vjershërime. Me që shumica e njohin Fan Nolin vetëm si poet, ndërkohë që kryevepra e tij është krijimi dhe jetësimi i KOASh, duhet të japim një përmbledhje të shkurtër të veprimtarisë së tij në këtë lëmi të artit të fjalës.

Nga 26 vjersha origjinale, shto dhe nëntë variante të tyre, tri sosh kanë në titull metaforën Sulltani: e para “Kënga e Salep Sulltanit”, e dyta “Sulltani dhe Kabineti” dhe e fundit si krijim postum “Vdekja e Sulltanit”. Vjersha e parë është botuar më 15.10.1928, Vienë; e dyta: “Sulltani dhe Kabineti” është botuar në revistën “Dielli”, Boston, më 5.7.1961; e treta, “Vdekja e Sulltanit”, nuk është kryer plotësisht, sepse u gjet në vendin ku ndërroi jetë, Florida, USA.

Tani së fundmi mësojmë se vjersha e parë është shkruar pasi Fan Noli botoi artikullin pas një shtatorit 1928, në “Le Cri des peoples” me nënshkrim Fan Noli, Ish – Kryeministër i Shqipërisë (ndërsa më herët nënshkruante me pseudonime):

“Republika Shqiptare sapo është shndërruar në një monarki, me mbret Ahmet Zogun. U gëzuan në Romë, u indinjuan në Beograd, u argëtuan kudo tjetër. Le të fillojmë së pari me anën groteske të kësaj ngjarjeje: një ish-pronar kabareje nga Bukureshti, i quajtur Pandeli Evangjeli, në krye të një turme individësh të pavlerë, ish-banditë, hajdutë, vrasës dhe tutorë, që e quajnë veten Asamble Kushtetuese, i ofron kurorën mbretërore një hajduti, të quajtur Ahmet Zogu, i cili përparoi me vrasje, i cili e bëri pasurinë e tij me vjedhje dhe që u ngrit në pushtet me tradhti.

Dhe ky hajdut emëron, si kryeministër të tij, një mashtrues dhe një kriminel, Kosta Kotën, i cili ushtronte fshehurazi profesionin e kirurgut në Salt Lake City në Amerikë, prej nga iku për t’i shpëtuar policisë amerikane që e kërkonte për masakrimin e një pacienti të operuar prej tij.”

Vjersha “Kënga e Salep Sulltanit” e Fan Nolit dominohet nga motivet politike kur përshkruan me ironi ecurinë politike në Shqipëri, pas largimit të tij nga pushteti, veçmas me vendimin e Asamblesë Kushtetuese, e cila kurorëzoi Ahmet Zogun:

“Një mexhlis të math na çeli / Pandeli Jano Vangjeli (jo Evangjeli) / Me Sulltan-llokum na veli / Si kofini pas të vjeli.”

Strofa e parë e vjershës me nëntë katërvargëshe, me tetërrokësh popullor dhe me frymë polemiste satirizon kryetarin e Asamblesë Kushtetuese, pastaj vepron kësisoj edhe me drejtuesit kryesorë të shtetit të ri shqiptar. Epitetet e gjetura për kundërshtarët e vet politikë ishin po ato të përdorura edhe te artikulli botuar pak ditë më parë në frëngjisht. Kësisoj vjersha, ashtu si pjesa dërmuese e veprimtarisë së Nolit, dominohet nga motivet politike.

Vetëm në tri strofat e fundit ai i drejtohet armikut të tij deri në, e ndoshta edhe pas vdekjes, me furi të shkapërdisur nga smira, por pa arritur nivelin artistik të poezisë së mallkimit të Gjergj Fishtës, e cila u drejtohej asisoj armiqve të huaj.

Me arkaizmin mileti Fan Noli qesëndis hidhur Ahmet Zogun: sheqer-kësmet e hallvaxhi. Ndërsa për të qenë më afër me ideologjinë që i paraprinte kësaj lloj fryme politike gjithë mllef e urrejtje, në një botim timin “Po vjen Noli…”, 2002, kam vendosur një letër të Mitrush Kutelit drejtuar “Hirësisë së Tij Peshkopit Theofanit”, më 30 maj 1945, ku flitet për ‘verbin’ e Fan Nolit. Në ndihmë të saktësimit të termit vjen punimi i Nysret Krasniqit, botuar në Materialet e punimeve të Seminarit XXXI Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 13-25 gusht, 2012, fq. 46):

“Me këtë rast, mund të pajtohemi pjesërisht me konstatimin e Mitrush Kutelit se verbi nolian është politik – patriotik (Mall e Brengë, M. Kuteli, 1945), por nuk e dimë nëse do të pajtohej nocioni patriotizëm me nocionin ideologji e majtë, në kuptimin e ngushtë të termit.”

I mësuar me sulme të tilla personale, P. Evangjeli zgjidhet Kryetar i Parlamentit me një dhomë në datën 17 dhjetor 1928, pastaj Kryeministër më 6 mars 1929. Kësisoj në pesë kabinete qeveritare, deri 16 dhjetor 1935. Mosha 80-vjeçare e gjen përsëri kryetar parlamenti më 31 janar 1937, duke vijuar detyrën deri 7 prill 1939, kur Italia fashiste pushtoi atdheun. Nuk u përzie në veprimtari politike në ato vite të rënda zie, duke shpresuar për ditë të mira në të ardhmen. Si shtetar i lartë shërbeu pesë vjet si Kryeministër dhe po aq vjet si Kryetar i Parlamentit të Shqipërisë.

Më 27 nëntor 1992, Presidenti i Republikës i jep dekoratën “Urdhëri i Lirisë të Klasit të Parë” me këtë motivacion:

“Luftëtar i shquar i çështjes kombëtare. Ka dhënë një kontribut të madh në luftë për forcimin e shtetit të pavarur shqiptar dhe ruajtjen e tërësisë tokësore të vendit tonë.” (Një nga 48 dekoratat që jepeshin në Shqipëri nga viti 1945-1992), sepse nga viti 2013 dhe në vijim ka të tjera dekorata.

Sa pak individualizim për Atin Shtetformues, por ndoshta ashtu foli koha shtetërore, që më pas vendosi të japë vlerësime të tjera. Sikur e mbulon më mirë krejt veprimtarinë e tij kombëtare: kulturore, arsimore, fetare, politike, diplomatike, shtetërore: Dekorata “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”! Një nga 12 Dekoratat që jep Shteti Shqiptar:

“U jepet personaliteteve shqiptare dhe të huaja për ndihmesë të qenësishme ose kontribut madhor në mbrojtjen, forcimin apo përparimin e faktorit shqiptar kudo në botë”

Më mirë vonë se kurrë. Kjo mund t’i akordohet burrit, që nuk e turpëruan dot. Turpi dhe pendesa e sinqertë na detyron ta kërkojmë heqjen e baltës prëj fytyrës së tij plot virtyte. E jep Parlamenti, Kryeministri, dhe ne shpresojmë e besojmë, se i dëshmojmë “Xhaxhait” të kombit mirënjohjen për tërtherjen kombëtare dhe heshtjen olimpike.

Në vend të prologut.

Si peng kujtimi! Në Korçë ndodhet një rrugë me emërtimin: Pandeli Vangjeli. Njoh plot njerëz me emrin Pandi, Pando, Papando, Pandush, Pandeli, madje këtë të fundit e kanë disa familje edhe mbiemër. Po kështu dhe me emrin Vangjush, Vangjo, Vangjel, Vangjeli. Ka dhe një rrugë me këtë emërtim në Tiranë. Ata që e kanë vendosur po janë bazuar te dokumente, mirë kanë vepruar. Ka ardhur koha që emërtimi Pandeli Evangjeli të vendoset jo vetëm në Korçë e në Tiranë, por edhe në Vlorë, në Prishtinë …, në Bukuresht, dhe jo vetëm në emërtime rrugësh!

Fan Noli në Kombet e Bashkuara në New York më 9 shtator 2024

September 6, 2024 by s p

Miq të VATRES dhe DIELLIT, gjithçka është gati për të hënën, më 9 shtator 2024, nga ora 11:00 deri në 13:00, në sallën e selisë së Kombeve të Bashkuara në Nju Jork!

Aty do të flasin shqip ambasadorët shqiptarë, drejtuesit e VATRES, gazetës “Dielli”, akademikë, studiues dhe autorë të ndryshëm shqiptarë që kanë shkruar për të madhin Fan S. Nolin.

Ky simpozium përkujtimor dhe historik do të mbahet me rastin e 100-vjetorit të përfundimit të misionit të Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë.

Ky organizim, për herë të parë në Selinë e OKB-së, realizohet me iniciativë të Bibliotekës Fan Noli në Boston, VATRA dhe degës së saj në Boston, gazetës “Dielli,” dhe me mikpritjen dhe mbështetjen e ambasadorëve të Shqipërisë në Amerikë dhe në Kombet e Bashkuara.

Nëse dëshironi të bëni donacione për realizimin e këtij eventi të rëndësishëm, ju lutem klikoni linkun:

https://www.zeffy.com/…/d4a782b8-54d3-4343-8e31…

Shihemi në Nju Jork!

Në foto është agjenda e eventit.