s p – Page 815 – Dielli

“Nënë Tereza”, atje ku “dashuria” merr kuptim, ja si ia refuzoi regjimi socialist bamirësinë

August 9, 2024 by s p

Shkruan: Eneida Jaçaj/New York/

Në vitet ‘90, gjatë periudhës së tranzicionit, kur perdja e “hekurt” e regjimit komunist kishte rënë dhe kur shoqëria shqiptare u largua nga tiparet e një shoqërie etnocentrike duke përqafuar të renë dhe ndryshimin, u krijua një imazh i errët famëkeq për shqiptarët në përgjithësi, të cilët u shpërndanë kudo nëpër botë për një jetë më të mirë. Të shtypur nga forca e injorancës dhe përballë skamjes, shqyhen “kangjellat” si triumf i lirisë, duke u dyndur në çdo kënd të globit, në kërkim të ushqimit dhe shkollimit të fëmijëve të tyre. Paragjykimi negativ për Shqipërinë dhe shqiptarët shumë shpejt ra poshtë, pasi ata i treguan Europës dhe më gjerë, se janë punëtorë të palodhur; ndërtuan shtëpi, sipërmarrje, dhe arsimuan fëmijët në shkollat më të mira, duke dalë të parët. Pavarësisht situatave dhe ngjarjeve, karakteri i njeriut, i mirë apo i keq, i fortë apo i dobët, shtypës apo i hapur, do të dalë gjithmonë në pah. Pra, ne, sot, mburremi me këto virtyte; por dua të theksoj se, ajo që na ka ngritur akoma edhe më shumë në piedestal si komb, na ka hapur rrugën duke na përfaqësuar kudo me shumë krenari, është emri i madh, simbol i mirësisë, dashurisë, paqes dhe dhimbjes, “Nënë Tereza”.

Shqiptarja e madhe, “Nënë Tereza”, nëna e gjithë botës, u vetsakrifikua në shërbim të të varfërve dhe të sëmurëve të Kalkutës, duke iu zgjatur dorën e ngrohtë dhe duke i afruar në prehrin e saj, si strehë e sigurt e dashurisë. Nën emrin e saj, “Tereza e Madhe”, është gdhendur bukur mirësia, dëlirësia, dhembshuria, atje ku dielli lind dhe nuk perëndon kurrë, atje ku fjala “dashuri” merr kuptim, e cila buron nga një shpirt i pastër dhe i çiltër. Dashuria e saj i kaloi të gjithë kufijtë, këputi çdo pengesë, hodhi poshtë çdo mendim negativ, të pamundurën e bëri të mundur, i dha Shqipërisë imazhin e kujdesit dhe respektit ndaj tjetrit pavarësisht nivelit shoqëror, nxori në pah ndjenjën e altruizmit, dhembshurisë, duke hedhur poshtë kështu stereotipin se shqiptarët janë njerëz të egër dhe të dhunshëm.

“Shenjtorja e Madhe” na i la trashëgimi të duam njëri-tjetrin, t’u gjendemi pranë të dashurve tanë, por edhe atyre më në nevojë, pasi dashuria është pasuria më e madhe e shpirtit, që e bën njeriun të ndihet plot brenda vetes. Dashuria është lumturia më e madhe e njeriut; të ndihmosh po ashtu të varfrit dhe të sëmurët, njeriu e merr mbrapsht dyfish lumturinë. “Nënë Tereza” për dashurinë thotë: “Ne nuk kemi nevojë për armë dhe bomba që të sjellim paqe në botë. Kemi nevojë për dashuri dhe dhembshuri. Nuk ka rëndësi sa shumë jemi të angazhuar të bëjmë, por sa shumë dashuri vendosim në të”. “Nënë Tereza” është arkitektja e dashurisë dhe dhembshurisë, e cila ngriti themele të forta në mbarë botën për humanizmin, përkushtimin, shërbimin ndaj më të dobtëve, të sëmurëve; ajo na mësoi se dashuria nuk ka kufij, as racë dhe as ngjyrë, por ta japim atë pa kursim, duke e bërë botën më të bukur, plot shpresë dhe begati. Nëse bota do të ishte e mbushur plot me “Nënë Tereza”, nuk do të njihnim luftën, dëshirën për territore e pushtet, nuk do të njihnim manovrat për të përfituar në kurriz të tjetrit, vjedhjen, vëllavrasjen, dukjen kush ka më shumë se tjetri; bota do të ishte ngritur mbi një parajsë plot me lule, ku aroma e tyre do të shpërndante kudo dashurinë, dhembshurinë, shpresën, ndërsa varfëria dhe urrejtja nuk do të ekzistonte.

“Nënë Tereza”, kjo katolike e devotshme, vlerësohet dhe njihet për bamirësitë e mëdha për njerëzit e varfër dhe komunitetet në nevojë, ku në çdo vepër nuk harroi të vinte dashurinë, shpirtin e saj. Ajo kurrë nuk i braktisi të varfërit, fëmijët e gjorë të Kalkutës, por shërbeu si një dritë e pashuar mbi ta, kur shumë vendeve të zhvilluara të globit, ndoshta as që iu binte ndër mend. Ishte kjo shqiptare e madhe që u qëndroi pranë, i përkëdheli me dorën e saj të butë, si një nënë e vërtetë, edhe frymën e fundit ua dedikoi familjeve në nevojë, të varfërve, të sëmurëve. Zoti e zbriti në tokë, duke ia falur të gjitha virtytet e një nëne të dhimbsur, me zemër të madhe, për t’u kujdesur dhe për të afruar në strofullën e saj, më të vobektit, ata të cilët kanë nevojë më shumë se askush tjetër. Misioni i “Nënë Terezës”, për të mbajtur ndezur pishtarin e dashurisë, përkujdesjen, ndihmën humanitare për të varfrit, vazhdon ende të qëndrojë i palëkundur nëpërmjet motrave të saj katolike.

Kur e gjithë bota e donte dhe e vlerësonte “Nënë Terezën”, fatkeqësisht, regjimi komunist e ka sulmuar dhe nuk e ka pranuar të hynte në Shqipëri. Një dokument që mban vulën e Autoritetit të Informimit të Dosjeve të Komunizmit, dëshmon për “𝑉𝑖𝑧𝑖𝑡𝑒̈𝑛 𝑒 𝑝𝑎𝑟𝑒̈ të 𝑁𝑒̈𝑛𝑒̈ 𝑇𝑒𝑟𝑒𝑧𝑒̈𝑠 𝑛𝑒̈ 𝑆ℎ𝑞𝑖𝑝𝑒̈𝑟𝑖, 𝑔𝑢𝑠ℎ𝑡 1989”, pas disa refuzimesh për dhënie vize hyrjeje në Shqipëri, pasi regjimi i Enver Hoxhës u kishte shpallur luftë dhe nuk lejonte besimet fetare në vend. Vizita u realizua në 14-17 gusht 1989. “Nënë Tereza” shoqërohej nga prodhuesja e kinematografisë, Jeanette Petrie, me origjinë nga Kanadaja, banuese në New York.

Ajo që duhet vënë në dukje me keqardhje për mentalitetin e kohës është se, ndërsa “Nënë Tereza”, gjatë misionit të saj si bamirëse hapi shtëpi misioni në vendet e kampit socialist duke përfshirë Republikat e ish-Bashkimit Sovjetik, një shtëpie bamirëse në Shqipëri u refuzua me argumentin se këtë mision e kryenin falas strukturat shtetërore të arsimit dhe përkujdesjes në Shqipëri. Kur e gjithë bota e vlerësonte shenjtoren shqiptare dhe i dha një imazh kaq pozitiv vendit tonë, është kaq e turpshme se si regjimi i Enver Hoxhës nuk e pranonte, madje ajo nuk arriti të vizitonte as nënën e saj të sëmurë, e cila u nda nga jeta me një breng të madhe. Që në vitin 1967, Enver Hoxha mori nismën për mbylljen e objekteve të kultit dhe ndalimin e besimeve fetare, duke e shndërruar Shqipërinë në vendin e parë ateist në botë. “Nënë Tereza” nuk erdhi për të propaganduar besimin e saj, por për gjendjen e mjerueshme të shqiptarëve. Ajo erdhi të rrezantonte mirësinë e saj në një vend ku vetëm e kishin refuzuar, erdhi t’u jepte zemrën e saj vëllezërve të një gjaku, t’i nxirrte sadopak nga ai mjerim ekonomik dhe kulturor. Si është e mundur që në ditët e sotme ka shumë individë që e duan dhe e vlerësojnë atë regjim, i cili kreu makabritete dhe e la vendin shumë mbrapa?! Shtëpitë e Misionit të Bamirësisë së Nënë Terezës në Shqipëri e filluan aktivitetin e tyre në mars 199,1 në Tiranë e në Shkodër.

Vizita e “Nënë Terezës” në Shqipëri, në vendin ku ishte ndaluar besimi fetar, është komentuar mes diplomatëve të vendeve rezidentë në Shqipëri. Komentet e shprehura të diplomatëve do t’i paraqiteshin Ramiz Alisë dhe Adil Çarçanit, nga Ministria e Punëve të Brendshme, në 18 gusht të vitit 1989. Në tërësi të qëndrimeve, rezulton një qasje dualiste mes tyre. Diplomati çek ishte shprehur se opinioni i përgjithshëm për vizitën e Nënë Terezës dukej i mirë, u prit nga personalitetet shqiptare dhe se ardhja e saj ishte e nevojshme. Ai vijonte të dëshmonte se ajo kishte një popullaritet të madh në botë, sepse kishte punuar shumë për shërbimin njerëzor dhe, fakti që ajo kishte jetuar në sistemin kapitalist, mbase kishte ndikuar në ndjekjen e kësaj rruge. Gjithashtu, përmendej në fjalët e tij vizita e Nënë Terezës në New York, takimi me figura si Regani, Papa, apo shërbimi në vende të ndryshme që kishte kryer, së fundmi në Bejrut. Ambasadori vietnamez do të ndalej te filmi i transmetuar në Pallatin e Kongreseve mbi jetën e Nënë Terezës. Ideja e tij e vendoste theksin tek aspekti fetar, pritja e nënës katolike me origjinë shqiptare në vendin kur dikur ishte i ndaluar besimi fetar. Sipas tij, në Shqipëri nuk ekzistonte zyrtarisht besimi fetar, por brenda familjeve ai nuk mund të ndalohej. Ende njerëzit i ruanin zakonet e tyre. Por në përgjigje, diplomati çek do të sillte një pikëpamje tjetër të dokumentarit mbi Nënë Terezën, ku sipas tij në të shfaqej interesi propagandistik për Shqipërinë, në momentin që shpalosej vështirësia ekonomike në të cilat jetonte shoqëria shqiptare, duke krahasuar se problematika shoqërore të tilla viheshin re edhe në Perëndim. Për atë, filmi mbi Nënë Terezën dhe ardhja e saj nuk ndikonte në qëllimet socialiste, sepse populli ishte ateist dhe nuk kishte njohuri nga pikëpamja fetare. “Nënë Tereza” do të mbetet në histori krenaria e Shqipërisë, kujtimi më i bukur që do të përcillet te brezat, shembulli më i mirë i dashurisë dhe përkujdesjes për tjetrin.

“ËSHTË ME FAT AI QË MUND TË NJOHË SHKAQET E TË VËRTETËS, POR EDHE RREZIQET TË CILAT BUROJNË NGA AJO” – ILLYRICUM SACRUM

August 9, 2024 by s p

(“Felix, qui potuit rerum cognoscere causas atque metus omnes)”/

Studimet medievistike për Shqipërinë dhe shqiptarët kanë qenë objekt parësorstudimi për vepra kapitale të auotrëve eminetë botëror, duke sjellur informacione dhe të dhëna të vlerëshme, të patejkaluara edhe sot e kësaj dite. Ndër emrat më të rëndësishëm janë edhe F. Riçeputi, D. Farlati e J. Koleti, të cilët në nëntë vëllime shkruan “Historinë e Ilirisë së Shejtë”, të mbështetur në të dhëna burimologjike të kohës, nga arkivat e bibliotekat që mund të kishin në dispozicion. Thellësia e studimit, saktësia e përshkrimit të ngjarjeve, korrektësia dhe paanësia e transmetimit të të dhënave dhe skrupuloziteti i pasqyrimeve logjike të një materie shumë-vëllimore të bëjnë të çmosh lartë të gjitha këto aftësi, të cilat për ne sot janë bazë themelore e studimeve dokumentare apo sintezave të ndryshme të kësaj periudhe.

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Për shkak të pozicionit të saj gjeografik, Shqipëria megjithëse shpesh e izoluar, ka qenë përherë në udhëkryqin e perandorive, qytetërimeve dhe civilizimeve të ndryshme. Në lashtësi, për shekuj me rradhë, ajo është gjendur në kufirin politik, ushtarak dhe kulturor ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, në fillim midis Perandorisë Romake dhe qytetërimit helen, më pas në mesjetë, midis Italisë katolike dhe Perandorisë Bizantine ortodokse. Më tej, deri në pushtimin e plotë nga Turqit, Shqipëria gjendej ne frontin midis Evropës së krishterë dhe Lindjes ortodokso-islamike.^[1]

Korpusi Illyricum Sacrum është një nga arritjet kryesore historiografike dhe burimologjike jo vetëm për Shqipërinë dhe Ballkanin, por në gjithë Europën e shekullit të 18-të.^[2] Edhe pse e botuar që nga viti 1751, kjo vepër edhe sot e gjithë ditën ka rëndësi të dorës së parë si burim i të dhënave për historinë mesjetare të tërë Ballkanit, në veçanti të Ilirisë së lashtë.

Historiografia e shekullit të XVII-të dhe të XVIII-të shquhet për ndërmarrje të mëdha botuese. Ajo ka nxjerrë në dritë vepra monumentale, që jo vetëm i kanë rezistuar kohës, por edhe u bënë udhërrëfyese për një sërë studimesh të mëvonshme, duke shërbyer edhe sot e kësaj dite si bazë për botime dhe editime serioze. Po përmendim vetëm disa nga këta editorë dhe kryeveprat e tyre kapitale si psh. Roccho Pirri,^[3] Philippe Labbè,^[4] Johann Friedrich Schannat,^[5] Jan Jiri Stredovsky,^[6] Michaelis le Quien,^[7] Marco Hansizio,^[8] Dionysii Sammarthani,^[9] Henrique Florez,^[10] etj.

Një vështrim i përgjithshëm për këtë epokë nuk mund të fillojë pa përmendur atë që është konsideruar si themeluesi i historiografisë moderne kardinalin Caesare Baroni. Vepra monumentale e kardinal Baronit,^[11] në atë kohë prefekt i Bibliotekës Apostolike të Vatikanit, dhe e grupit të tij të bashkëpunëtorëve, Annales ecclesiastici,^[12] (botuar brenda një periudhe prej 19 vitesh [1588-1607]), pasohet nga një seri veprash të tjera të kësaj natyre, siç janë veprat kapitale të autorëve të mëdhenj: Ferdinando Ughelli^[13] Italia Sacra,^[14] të cilën e botoi në vitet 1642-1648; pastaj seria hagjiografike, njëra ndër seritë më të rëndësishme të shekullit të XVII-të, me vlerë akoma të pakapërcyeshme, Acta Sanctorum^[15] e Ioannes Bollandi-t^[16] e të bashkëpunëtorëve të tij.

Të tre këta autorë përdorën metoda të reja për të shkruar historinë, duke inkorporuar tekste të nxjerra nga dorëshkrimet e dokumentet e shumta, të përshkruara me shumë korrektësi nga arkivat e bibliotekat e ndryshme, si dhe duke i shoqëruar ata edhe me citate të veprave të autorëve të shquar, me komente në favor të argumentimit sa më të saktë të ideve dhe të mendimeve të parashtruara, duke i ilustruar me harta e tabela ndihmëse për t’i kuptuar sa më drejtë dhe sa më plotësisht ato.

Ishte pikërisht vepra e bollandistëve^[17] ajo që e frymëzoi projektuesin e veprës monumentale Illyricum Sacrum, Filip Riçeputin, për të nisur kalvarin e gjatë e të mundimshëm të mbledhjes, analizimit dhe përgatitjes për botim të burimeve dokumentare e jodokumentare që i përkisnin historisë së Ilirisë.

Vlerësimi i bashkëkohësve për këtë vepër do të na përcillej me thënien e Tamburinit: “… La prima opera dopo quella dei Bollandisti, che in genere istorico e critico…”^[18], thënie kjo me shumë kuptim, nën dritën e së cilës vlen të analizohet e gjithë vepra Illyricum Sacrum, sidomos nga ana e historiografëve, për ta kuptuar historiografinë^[19] e asaj epoke që vazhdon të jetë themel solid edhe sot e kësaj dite dhe qëndrimin kritik ndaj burimeve dhe dokumenteve burimore.

Për vendet e Ballkanit Illyricum Sacrum ka një rëndësi të jashtëzakonshme jo vetëm si njëra ndër veprat e para historiko-kritike, por edhe si vepra më e plotë burimore për këto hapësira.

Lënda burimore, dokumentare dhe literatura në korpusin Illyricum Sacrum janë jo vetëm për ilirët (por edhe për popujt e tjerë të trevave ballkanike), për shtrirjen e tyre gjeografike, jetën, organizimin shtetëror, (themelimin dhe ngritjen e qyteteve të rëndësishme iliro-shqiptare prej lashtësisë deri sot), por edhe për sukseset e disfatat: luftërat me grekët, romakët, bizantinët, anzhuinët dhe sllavët,^[20] duke trajtuar këtu edhe rezistencën e Gjergj Kastriotit Skenderbeut^[21] kundër turqve,^[22] për të ardhur deri te fillimi i shekullit XVIII, përkatësisht Kuvendi i Arbërit^[23] dhe ngjarjet e tjera që pasojnë në atë periudhë.

Në mënyrë të veçantë në këtë korpus, trajtohet historia e ungjillizimit të ilirëve, në periudhën apostolike në hapësirat e gjera të Ilirikut, përhapja e krishtërimit,^[24] themelimi dhe shtrirja e kishave, kuvendeve, manastireve dhe katedraleve, ndarja administrative-kishtare, hierarkia katolike^[25] e provincave kishtare^[26] dhe e qendrave ipeshkvnore e kryeipeshkvn-ore,^[27] përfaqësimi i tyre që prej koncileve më të hershme e deri te ai Arbërit në vitin 1703, etj.

Nga pikëpamja e rëndësisë së burimeve, Illyricum Sacrum mund të krahasohet me një arkiv më vete. Asnjë burim tjetër, i botuar apo i pabotuar, nuk do të mund të zinte vendin e këtij korpusi.^[28] Asnjë institucion, asnjë akademi, asnjë shtet, nuk ka mundur të bëjë një vepër të ngjashme për trashëgiminë kulturore-historike të popullit shqiptar prej kohërave të lashta e deri në mesin e shekullit XVIII.^[29]

Ndër burimet e rëndësishme për njohjen e historisë së lashtë të Ilirisë janë veprat e historianëve dhe të gjeografëve grekë e romakë.^[30] Ilirët,^[31] duke qenë për shekuj me radhë fqinjë të grekëve dhe romakëve, duke pasur marrëdhënie me ta, kanë tërhequr vëmendjen e autorëve të lashtë.

Të dhëna për ilirët, ndonëse të pakta, gjejmë duke filluar nga Homeri dhe Hesiodus^[32] në shekujt X-VI para Krishtit. Njoftime me interes na jep gjeografi grek Scylax,^[33] që i përket shekullit VI para Krishtit. Për shekullin e V para Krishtit , kemi njoftime më të shumta dhe më të rëndësishme nga autorët grekë si Herodotus,^[34] Hecataeus.^[35] Veprat e Herodotit dhe të Thucydides,^[36] i cili është quajtur i pari historian kritik i kohës së lashtë, kanë një rëndësi të veçantë për historinë e Ilirisë. Në “Luftën e Peleponezit” Thuqididi flet edhe për fiset Ilire duke dhënë njoftime interesante mbi gjendjen e tyre në shekullin V para Krishtit. Për shekujt e mëvonshëm burimet bëhen më të shumta, më të pasura dhe më kritike. Një rëndësi të posaçme kanë njoftimet dhe gjykimet, ndonëse të përcipta, që filozofi i madh grek i shekullit IV para Krishtit, Aristophanes,^[37] na jep për qytetet dhe fiset e Ilirisë, për rendin e tyre shoqëror dhe për sistemin e tyre shtetëror. Fragmente të vlefshme na kanë mbetur nga veprat e Theopompus^[38] nga shekulli IV para Krishtit, dhe të Agatharkidit nga shekulli II para Krishtit, të cilat flasin për rendin shoqëror të Ilirëve.

Historinë e luftërave të Ilirëve me Romën në shekullin II para Krishtit, na e jep me hollësi historiani Polybius.^[39] Duke filluar nga shekulli I para Krishtit, burimet letrare greke plotësohen me ato romake. Krahas grekëve, Diodorus Siculus^[40] e Scymnus,^[41] njofime mbi Ilirët në shekullin I para Krishtit na japin Julius Caesar,^[42] Titus Livius^[43] dhe Pomponius Mela.^[44]

Autorët e lashtë të shekullit I pas Krishtit, duke u mbështetur në veprat e shkruara para tyre, një pjesë e mirë e të cilave për ne janë të panjohura, bëjnë fjalë edhe për ngjarje të shekujve të kaluar. Nga këto, njoftime më të pasura dhe më të rëndësishme mbi ilirët dhe Ilirinë i gjejmë te historiani romak Appianus^[45] dhe gjeografi grek Amasenus Strabo^[46] Historianët dhe gjeografët e tjerë të këtyre shekujve, që na japin burime të vlefshme për njohjen e historisë së vjetër të Shqipërisë janë: Plini Plaku,^[47] Plutarchus,^[48] Dion Cassius,^[49] Flavius Arrianus,^[50] Claudius Ptolemaeus,^[51] etj, ndërsa Stefan Bizanti, i shekullit VI pas Krishtit, në fjalorin e tij na jep njoftime të autorëve antikë, veprat e të cilëve kanë humbur. Materiale për dyndjet e barbarëve gjejmë tek autorët e shek. V-VI pas Krishtit, si Amion Maecelini, Porpyrius,^[52] Procopius Caesariensis,^[53] etj.

Gjatë shekujve të shkuar Iliria kishte kaluar një lulëzim të qytetërimit latino-ilir, duke i dhënë Romës disa perandorë, në mesin e të cilëve edhe Aurelianin, Dioklecianin, Konstantin e Madh, etj.

Në kohën e shkatërrimit të Perandorisë Romake, Iliria u sulmua shpesh nga popuj të ndryshëm si: vizigotët, hunët, ostrogotët, gotët, avarët, etj, të cilët territoret ilire i bënë arenë luftërash shkatërrimtare, duke pushtuar pothuajse tërë Gadishullin Ballkanik.^[54]

Nga fundi i shekullit VI dhe fillimi i shekullit VII nga veriu depërtuan fise të popujve sllavë: bullgarët, serbët dhe kroatët, që për një kohë të shkurtër pushtuan pothuaj tërë Ilirinë përkatësisht territoret në mes Dravës, Moravës dhe Vardarit duke dalë deri në brigjet e detit Adriatik.^[55]

Ndërrimeve të pandërprera të pushtuesve të shumtë, ndarjeve fetare në mes të Romës e Bizantit në shekujt e mëvonshëm, si dhe copëtimet territoriale të trevave ilire [albane] në mes serbëve, bullgarëve dhe kroatëve, në shekujt pasardhës ju shtuan edhe pushtimet normane dhe venedikase, duke bërë kështu që bregdeti shqiptar, por edhe brendia, të shndërrohen në teatër^[56] luftërash të vazhdushme, ku popullsia vendëse çdoherë rrezikohej të zhdukej në forma të ndryshme, qoftë edhe me asimilim. Familjet fisnike të popullsisë vendëse, shqiptare, formuan principata^[57] të vogla lokale, duke ndihmuar edhe ato shkatërrimin e Perandorisë Bizantine.^[58] Në këtë kohë lindin shumë formacione administrative në vend të Perandorisë Bizantine, njëri nga të cilat është edhe ajo shqiptare, Principata e Arbërit^[59] (fillimi i viteve 60 të shekullit XII) me kryeqendër Krujën, me një territor që shtrihej përafërsisht në mes të Lezhës-Durrësit dhe Ohrit.^[60]

Duke qenë se Iliria, gjatë periudhave të ndryshme historike shtrihej në hapësira të ndryshme gjeografike, herë më të gjera e herë më të ngushta,^[61] autorët e veprës Illyricum Sacrum u përcaktuan për kufijt gjeografikë të Ilirisë në kohën e perandorit Justinian.^[62]

Referencat:

[1] Robert Elsie, në hyrje të librit të: Jean-Claude Faveyrial, Histoire de l’Albanie. /Edition établie et présentée par Robert Elsie/. Peja: Dukagjini, 2001, f. III. [Ne kemi konsultuar botimin në frëngjisht. Ky libër është përkthyer edhe në shqip: Zhan-Klod Faveirial, Historia (më e vjetër) e Shqipërisë. /Përktheu Gent Ulqini. Redaktoi dhe pajisi me shënime Qemal Velija/. Tiranë: Plejad, 2004.]

[2] Shaban Sinani, Illyricum Sacrum po mërgon. Shekulli. Tiranë, 7 korrik 2004, viti VIII, nr. 184 (2276), f. 18; Musa Ahmeti, Dokumente të reja të Mesjetës shqiptare në arkivat e Vatikanit. [Katekizma, toponime, tekste fjali e deri fjalor në gjuhën shqipe, nga vitet 1407-1781]. Ballkan. Tiranë. 18 shkurt 2004, viti III, nr. 2729 (6229), f. 28-29.

[3] Roccho Pirri, Sicilia Sacra disquisitionibus et notitiis illustrata, Ubi Libris quatuor, postquam de illius Patriarcha, et disquisitum est, a Christianae Religionis exordio ad nostra usque tempora cujusque Praesulatus, majorumque beneficiorum instituito, Archiepiscopu, Episcopi, Abbates, Priores, singulorum jura, privilegia, praeclara monumenta, Civitates Dioceseon cum praecipius earum templis, religiosque familiis, atque Viri Siculi vel sanctitate, vel doctrina illustres continetur, explicantur. Auctore abbate Netino et Regio Historiographico don Roccho Pirri S. T. A U. J. D. Regio Capellano Canonico, Apostolico Protonotario atque in Sancto Quaesitorum fidei Tribunali Censore, et Consultore. Editio Tertia emendata, et continuatione aucta cura et studio S. T. D. D. Antonini Mongitore Metropolitanae Ecclesiae Panormitanae Canonici, judicis Synodalis, et in SS. Inquisitionis Siciliae Tribunali Qualificatoris, et Consultoris. Accessere. Additiones et Notitiae Abbatuarum Ordinis sancti Benedicti, Cisterciensium, et aliae quae desiderabantur, Auctore P. Domino. Vito Maria Amico. A Catana S. T. D. ac Dacano Casinensi. Panormi: Apud haeredes Petri Coppulae, Ex Typographia Sebastiani Coleti (Superiorum permissu, et privilegio), 1733-1789. [vëll. I-VIII].

[4] Philippe Labbè, Sanctorum patrum, theologorum, scriptorumque ecclesiasticorum utriusque testamenti bibliotheca chronologica …, Parisiis: Apud G. Benard, 1659.

[5] Johann Friedrich Schannat, Joannis Friderici Vindemiae literariae, hoc est Veterum monumentorum ad Germaniam sacram praecipuae spectantium collectio… Cum figuris aeneis. Fuldae, Lipsiae: Apud Mauritium Georgium Weidmannum, 1723-1724.

[6] Jan Jiri Stredovsky, Sacra Moraviae historia, sive Vita ss. Syrilli et Methudii.. ex diversisi historicorum tum impressorum, tum scriptorum codicibus, ex continuata, atque romanorum pontificum bullis, acerbo sudore collecta… nunc prim. milla omnia luci publicae exposita a Joanne Georgio Stredowsky. Solislbaci: Impensis Georgi Lehmanni, 1710.

[7] Michaelis le Quien, Oriens Christianus, inquator patriarchatus digestus; quod exhibentur Ecclesiae, Patriarchae, caeterique praesules totius orientis. Studio et opera R. P. F. Michaelis le Quien, Morino-Boloniensis, Ordinis Fratrum Praedicatorum. Opus Posthumum. Tres magnas complectens Diaeceses Ponti, Asiae, et Thraciae, Patriarchatui Constantinopolitano subjectas. Pariis: Ex Typogfraphia Regia, 1740. [vëll. I-III].

[8] Marco Hansizio, Germaniae Sacrae. Metropolis Lauriacensis cum Episcopatu Pataviensi chronolgiche propsita. Augustae Vindelicorum: Sumptibus Georgii Schluter et Martini Happach, (Cum Privilegio S. Caesareae Majestatis et Facultate Superiorum), 1727-1729 [vëll. I-II].

[9] Dionysii Sammarthani, Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa; qua series et historia archiepiscoporum, episcoporum, et abbatum Franciae Vicinarumque ditionum ab origine Ecclesiarum ad nostra tempora deducitur, et probatur ex authenticis Instrumentis ad clacem appositis. Opera et studio Domini Dionysii Sammarthani, Presbyteri et Monachi Ordinis Sancti Benedicti, e Congregatione Sancti Mauri. Lutetiae Parisiorum: Excudebat Johannes-Baptista Coignard, Regis et Academiae Gallicae. Architypographus (Cum approbatione et privilegio Regis), 1715-1865. [vëll. I-XVI].

[10] Henrique Florez, España Sagrada. Theatro Geographico-Historico de la Iglesia de España. Origen, division, y limites de todas sus Provincias. Antiguedad, Traslaciones, y estado antiguo, y presente de sus Sillas, con varias, Dissertaciones criticas. Contiene una clave geographica, y geographia Ecclesiastica de los Patriarcados, con el origen de las Dignidades Pontificias, contraido a la Iglesia de España, y Divisiones de las Provincias antiguas de estos Reynos. Segunda Edition. Madrid: En la Oficina de Antonio Marin, 1754-2000. [vëll. I- CLXXXI].

[11] Çezare Baroni ka lindur më 30 tetor 1538 në Sora. Ka vdekur më 30 qershor 1607. Për më shumë të dhëna të konsultohet Aldo Ferrabino, Dizionario Biografico degli Italiani. Roma: Instituto della Eciclopedia Italiana, fondata da Giovanni Treccani, 1964, vëll. VI, f. 470-478; J. Wahl, New Catholic Encyclopedia. /Second edition/. Washington D. C: Thomson & Gale, The catholic University of America, Washington, D.C. 2002, vëll. II, f. 105-106.

[12] Caesare Baronio, Annales Ecclesiastici. Auctore, Caesare Baronio Sorano, Congregationis Oratorii Presbytero. [Ex Typographia Vaticana, de Superiorum concessione], Romae, 1588–1607. [vëll. I-XII. Vëllimi XII, mban titullin: Caesare Baronio, Annales Ecclesiastici. Auctore, Caesare Baronio Sorano, ex Congregatione Oratorii S.R.E. Presbyt. Cardinali Tit. SS. Nerei et Achillei et Sedis Apostolicae bibliothecario].

[13] Ferdinando Ugeli ka lindur në vitin 1595 në Firencë dhe ka vdekur në vitin 1670 në Romë. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Benedetto Nicolini, Enciclopedia…, vëll. XXXIV, f. 612. Botimi i parë i veprës Italia Sacra u bë në vitet: 1642-1648 në Romë. Ne kemi shfrytëzuar ribotimin e dytë nga vitet: 1717-1722.

[14] Ferdinando Ughello, Italia Sacra sive de episcopis Italiae, et Insularum adjacentium, rebusque ab iis praeclarea gestis, deducta serie ad nostram usque aetatem. Opus singulare Provinciis XX. Distinctum, in quo Ecclesiarum origines, Urbinum conditiones, Principum donationes, recondita monumenta in lucem proferuntur, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, (Superiorum permissu, et privilegio), 1717–1722. [vëll. I-X].

[15] Ioannes Bollandvs, Acta Sanctorum Qvotoqvot toto orbe Colvntvr, vel a Catholicis scriptoribus celebrantvr, qvae ex Antiqvis Monvmentis Latinis, Graecis, aliarvmqve gentium collegit, digessit, notis illvstravit Ioannes Bollandinvs Societatis Iesv Theologvs, Seruata primigenia Scriptorum phrasi. Operam et studium contvlit Godefridvs henschenivs eiusdem Societatis Theologvs. Ianvarii, Tomvs I. Antverpiae: Apud Ioannem Mevrsivm, 1643-1960. [Vëllimi i parë është botuar në vitin 1643 në Antverpen, ndërsa vëllimi 67 në vitin 1940 në Bruksel. Ky vëllim ka këtë titull: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, /Presbyteri Societatis Iesu/, Propylaeum ad Acta Sanctorum Decembris. Ediderunt: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, Presbyteri Societatis Iesu. Martyrologium Romanum ad formam editionis Typicae Scholiis Historicis Instructum. Bruxellis: Subventionne par la Fondation Universitaire, 1940].

[16] Ioannes Bollandvs ka lindur në vitin 1596 në Julémont [Limburgo] të Belgjikës. Ka vdekur në vitin 1665. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Baudouin de Gaiffier, Enciclopedia Italiana…, vëll. VII, f. 323-325; P. Roche, New Catholic…, vëll. II, f. 471-472.

[17] Viktor Novak, Latinska paleografija. Beograd: Naučna Knjiga. 1952, f. 23.

[18]Archivum Romanum Societatis Iesu [ARSI], Opera Nostrorum [Opp. N.N.] 222, f. 120r.

[19] Musa Ahmeti dhe Etleva Lala, Një burim me vlera të mëdha për historinë tonë kombëtare. /Directorium ad passagium faciendum (Udhëzim për të kryer kalimin e [detit] i Guljelm Adamit. Ekskluzive. Tiranë–Prishtinë. Gusht 2002, nr. 28, f. 90-96.

[20] Ludwig von Thallóczy, Beiträge zur Siedlungsgeschichte der Balkanhalbinsel. /Die Urgeschichte des Illyrertums auf dem Gebiete Bosniens. Në: Illyrisch-Albanische Forschungen. München und Leipzig: Verlag von Duncker et Humblot, 1916, vëll. I, f. 40-47. Ne kemi shfrytëzuar edhe: Vëzhgime Iliro-Shqiptare. Përkthye nga Mustafa Merlika-Kruja. [Camaj-Pipa]. Shkodër, 2004, f. 42-44; Sh. Sinani, “Illyricum…, f. 18; Musa Ahmeti, Në vitin 1368 përmendet për herë të parë mbiemri Kastritot. Ekskluzive. Tiranë-Prishtinë. Nr. 25; maj 2002, f. 88-90; Dmitrij Tschižewskij, Die Nestor-Chronik. /Slavistische Studienbücher Herausgeben von Dmitrij Tschižewskij, Reinchold Olesch un Dietrich Gerhardt. VI./. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1969, f. 1-324.

[21] Aleks Luarasi, Shteti dhe e drejta shqiptare në epokën e Skënderbeut. Tiranë: Luarasi, 1998, f. 17-166; Musa Ahmeti, Një akt diplomatik nga kancelaria e Skënderbeut. (Viti 1458). /Burim me vlerë të rëndësishme për historinë tonë kombëtare/. Lobi. Shkup. 14. 10. 2002, nr. 87; Harry Hodgkinson, Scanderbeg. /Edited by Bejtullah Destani & Westrow Cooper. With an introduction by David Abulafia/. Dublin: The Centre for Albanian Studies. 1999; për më shumë informacione të konsultohet: Kasem Biçoku-Jup Kastrati, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Bibliografi, 1454-1835. Tiranë: Biblioteka Kombëtare Tiranë, 1997.

[22] Neol Malcolm, Kosovo. A short Hiytory. Londër: Papermac, 1998, f. 41-92; Musa Ahmeti, Një letërkëmbim i Skenderbeut me Sulltan Mehmetin II. [Janë këto disa fragmente të një letërkëmbimi të dy armiqve të mëdhej të historisë, Skënderbeut dhe Sulltan Mehmetit II. Kjo korrespodencë jo vetëm që hedh dritë mbi zhvillimet e rëndësishme të kohës, por përçon edhe një mesazh tjetër të qëndrueshëm dhe largvajtës; është gjuha e përdorur, kultura e shkrimit dhe mënyra e komunikimit që e bën edhe sot këtë korrespodencë të lexohet me ëndje]. Koha Ditore. [Koha për kulturë, nr. 156]. Prishtinë, 21 qershor 2003, f. 25-26.

[23] Vinçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703. Ulqin-Tuz: Instituti i Filosofisë dhe Sociologjisë, Prishtinë. Botimi i dytë, Shoqata Don Gjon Buzuku. 1999; Engjëll Sedaj, Papa shqiptar Klementi IX-Albani & Kuvendi i Arbënit. Prishtinë: Buzuku. 1998; Etleva Lala, Mbretëria e Arbërisë dhe Papati në gjysmën e parë të shek. XIV. Në: Kuvendi i Arbënit 1703. Tubimi shkencor-kulturor në 300-vjetorin e mbajtjes së tij. Prishtinë: Shpresa. 2004, f. 150-187; Bardhyl Demiraj, Aktet e “Kuvendit të Arbënit” dhe rëndësia e tyre në studimet albanologjike. Në: Kuvendi i Arbënit 1703. Tubimi shkencor-kulturor në 300-vjetorin e mbajtjes së tij. Prishtinë: Shpresa. 2004, f. 70-87.

[24] Odorico Raynaldo, Annales Ecclesiastici ab anno MCXCVIII ubi Card. Baronius desinit. Cardinalis Baronius, auctore Odorico Raynaldo, Congregationis Oratori. Presbytero. Accedunt in hac editione notae chronologicae, criticae, historicae, quibus Raynaldi Annales illustrantur, supplentur, emendantur, auctore Joanne Dominico Mansi, Lucensi, Congregationis Matris Dei. Lucae: Typis Leonardi Venturini (De Superiorum Licentia), 1752, vëll. IX; Skënder Anamali, Kasem Biçoku, Ferit Duka, Selim Islami, Muzafer Korkuti, Stavri Naçi, Frano Prendi, Selami Pulaha, Pëllumb Xhufi, Historia e popullit shqiptar. Ilirët. Mesjeta. Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shekujve XVI- vitet 20 të shekullit XIX. Tiranë: Botimet Toena, 2002, vëll. I, f. 200-202. [Në vazhdim e citojmë: S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…,].

[25] Conrad Eubel, Hierarchia catholica Medii Aevi sive summorum porntificum, S. R. E. Cardinalium, ecclesiarum antistitum. Vëll. I, ab anno 1198 usque ad annum 1431 preducta. Monasterii: Sumptibus et typis, Librariae Regensbergianae: 1898; vëll. II. ab anno 1431 usque ad annum 1503 preducta, Monasterii, 1901.

[26] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 202-203.

[27] Ermanno Armo, Località, chiese, fiumi, monti e toponimi varii di un’antica carta dell’Albania Settentionale. Pubblicato sotto gli auspici della Reale Societa Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta). /Pubblicazioni “dell’ Instituto per l’Europa Orientale” – Roma. Seconda Serie. Politica-storia-economia XXVI/. Roma, 1933-XI, f. 30-185; Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Ferizaj: Drita, 1992, f. 90-112; Darko Sagrak dhe Musa Ahmeti, Dr. Milan pl. Šufflay – Izabrani eseji, rasprave i članci. Zagreb: Nakladnik: Darko Sagrak, 1999; Stjepan Krasić, Generalno učilište dominikanskog reda u Zadru ili «Universitas Jadertina» (1396-1807). /Sveučilište u Splitu, Filozofski fakultet u Zadru. Monografije, libri 3/. Zadar: Filozofski fakultet, 1996.

[28] Sh. Sinani, Illyricum Sacrum…, f. 18-19.

[29] Sh. Sinani, “Illyricum Sacrum…, f. 18-19.

[30] Robert Elsie, Early Albania. A Reader of Historical Texts 11th-17thCenturies. /Balkanologische Veröffentlichungen Osteuropa-Institut der Freien Universität Berlin/. Wiesbanden: Harrassowitz Verlag, 2003, vëllimi XXXIX, f. 4-11.

[31] Milan Shuflaj, Serbët dhe Shqiptarët. Tiranë: Bargjini, 2002, f. 10-12; Paolo Petta, Despotë të Epirit e princër të Maqedonisë. /Mërgata Shqiptare në Italinë e periudhës së Rilindjes. Titulli i origjinalit: Despoti d’Epiro e principi di Macedonia/. [Përkthyer nga Pëllumb Xhufi]. Tiranë: Shtëpia e librit & Komunikimit. 2001, f. 9-18; Moikom Zeqo, Mes Laokontit dhe Krishtit. Onufri II. Tiranë: Medaur. 2000, f. 316; Oliver Jens Schmitt, Das venezianische Albanien (1392-1479). /Südosteuropäische Arbeiten, 110/. München: R. Oldenbourg Verlag München, 2001, f. 55.

[32] Hesiodus, [VIII-VII, a. C], Opere. Florentiae: Philippus Iunta. 1515; Hesiodus, Opere Latino e greco. Basiliae, 1542.

[33] Scylax, di Carayanda [VI, a. C], Periplus maris interni. Amstelodami: Apud Ioh. et Cornel. Blaev., 1639.

[34] Herodotus, [484-415, a. C], Historiae. Romae: Arnoldus Pannartz, 1475.

[35] Hecataeus, di Abdera, [IV-III, a. C], Frammenti Latino e greco. Altona: Sumptibus Jonae Korte, 1730.

[36] Thucydides, [465-395, a. C], De bello Peloponnesium Athenesiumque libri VIII. Laurentio Valla interprete: et nunc à Conrado Heresbachio ad graecum exemplar diligentissime recogniti. Coloniae: Eucharius Cervicornus, 1527; Thucydides, Histroy of the Peloponesian war. With an english translation by Charles Forster Smith /of the Universty of Wisconsis/. Cambridge, Massachusetts Harvard University Pres, London: William Heinemann Ltd., 1980, vëll. I-IV /Lib, 1-8/.

[37] Aristophanes, [445-385, a. C], Comoediae Latino. Venetiis: Apud D. Jacob a Bvrgofrancho Papiensem, 1538.

[38] Chio di Theopompus, [376, a. C], Hellenica oxyrhynchia cum Theopompi et Cratippi fragmentis /recognoverunt brevique adnotatione critica instruxerunt Bernardus P. Grenfell… et Arturus S. Hunt. Oxoni: Ex typographeo Clarendoniano, 1909.

[39] Polybius, [205- 120 a C], Historiarum libri quinque in latinam conversi linguam, Nicolo Perotto interprete. Florentiae: Per haeredes Philipi Iuntae, 1522.

[40] Diodorus Siculus, [60-30, a. C], Bibliotheca historica./Diodori Siculu scriptoris graeci Libri duo primus de Philippi regis Macedoniae, aliorumque quorundam illustratrium ducum, alter de Aleandri fili rebus gestis, utrusque latinitate donavit Angelus Cospus bononiensis. Alexandri regis vita, quam graeca scriptan a Iohanne Monacho Ang. Corpus vertit in nostram linguam/. Viennae Panoniae: Per Hieronymum Victorem, 1516; Diodorus Siculus, Bibliotheca historica. Basiliae: Excudebat Henricus Petrus, 1531.

[41] Chios di Scymnus, [184-3 a. C], Die Welt-Rundreise eines anonymen griechischen Autors. Kommentar von Martin Korenjak. Hildesheim, New York: G. Olms, 2003.

[42] Iulus Gaius Caesar, [100-44, a. C], Opere. Florentiae: Opera et impensa Philippi Giuntae bibliopolae Fiorentini, 1508; Iulus Gaius Caesar, Opere. Hoc volvmine continetur haec Commentarorum de bello Gallico libri VIII. De belo ciuili pompeiano libri IIII. De bello Alexandrino liber I. De bello Africano liber I. De bello Hispaniensi liber I… Venetiis: In aedibus Aldi, et Andreae soceri, 1519.

[43] Titus Livius, [59 a. –17 d. C], Ab urbe condita. Parisiis: Venundantur ab Jadoco Badio Ascensio, 1516.

[44] Pomponius Mela, [I.], Chorographia. Geographiae libri tres. Hermolai Barbari. In eundem integrae castigationes. Index in Pomponio contenorum copiosissimus. Vienae Pannoniae: Per Hieronymunm Vietorem Philovallem et Ioannem Singrenium de Oeting, 1512; Pomponius Mela, Chorographia. Coloniae Agrippinae: Apud Ioannem Berckmannum, 1573.

[45] Ne kemi konsultuar këto botime: Appianus Alexandrivs, De bellis civilibvs Romanorum, cvm libro peqvam eleganti qvi Illyrivs, et altero qui Celticvs inscibitvr. Venetiis: Opera Magistri Bernadini de Vitalibus, 1526; Appianus Alexandrivs, Rommanorum Historiarvm Celtica, Libyca, vel Carthaginensis, Illyrica, Syriaca, parthica, Mithridatica, Ciuilis, quinque libris distincta. /Ex Bibliotheca Regia/. Lvtetiae: Typis Regiis, Cura diligentia Caroli Stophoni, (Cum privilegio Regis), 1551; Appian Sophistae Alexandrini, Illyrica. Quorum hactenus non nisi fragmentum extabat, E Codd. Mss. Reioub. Augustanae a David Hoeschelio Avc. Graece nun primum edita. Avgvstae Vindelicovm: Ad insigne pinus, (Cum privilegio Caes. Perpetuo), 1590, f. [I] + 1-16; Appiani, historia Romana. Prooemivm, Iberica, Annibica, Libyca, illyrica, Syraica, Mithridatica, Fragmenta. Lipsiae: Edidervnt: P. Viereck et A. G. Roos. Editio stereotypa correctior addenda et corrigenda adiceit, E. Gabba. Aedibvs B. G. Tevbneri. 1962, f. 326-351.

[46] Amasenus Strabo, [64/63 a. C.-23 d. C], Geographica latino. De situ orbis. Venetiis: Impressum per Bartholomeum de Zanis, 1502; Amasenus Strabo, La Geografia di Strabone, di greco taradotta in volgare italiano da M. Alfonso Buonacciuoli… Con due copiosissime tavole, l’una de’nomi antichi et moderni, l’altra di tutti i nomi et cose notabili, che in questo libro si contengono. Apresso Francesco senese. Venetia: Apresso Francesco senese, 1562.

[47] Plinius Secundus, Gaius, [23-70], Historia naturale di Caio Plinio secondo di lingua latina in fiorentina tradota per il doctissimo homo misser Christophero Landino… nuovamnete correcta: da infiniti errori purgada: Aggionte etiam di nuovo le figure a tutti li libri conveniente. Venzia: Per Marchio Sessa et Piero di Ravani Bersano, 1516; Plinius Secundus, Gaius, Historiae mundi libri trignita septem. Lugundi: Ex officina Godefridi et Marcelli Beringorum fratrum, 1548.

[48] Plutarchus, [50-127], Libellvs, qvibus modis ab inimicis ivvari possimus Ioanne Pannonio… interprete. Oratio Demosthenis, contra regnem Philippvm, Io. Pan. Intrprete. Bononiae: Hieronimus de Benedictis imprimebat, 1522; Plutarchus, Chaeronei philosophi historicique clarissimi, opuscula quae quindem extant omnia, undequaque collecta et diligentissime iampridem recognita. Quorum catalogum mox versa pagina indicabit. Cum amplissimo rerum verborum indice. Basileae: In officina Andr. Cratandri, 1530.

[49] Dionis Cassius, [155-235], Historiae Romana Latina. Dionis Nicaei,reurm Romanorum a Pompeio Magno, ad Alexandrum Magnae filium epitome, Ioanne Xiphilino authore, et Guilielmo Blanco Albiensi interprete… Lutetiae: Ex officina Roberti Stephani. 1551.

[50] Flavius Arrianus, [95-175],De expeditione sive rebus gestis Alexandri Macedonum regis libri octo, nuper et reperti, et quam diligentissime in lucem editi. Historia quoque eandem, olim quidem a Bartholomeo Facio latinitate donatam, nunc vero innummeris quibus scatebat mendis repurgatam, hic adiungi curavimus… Basilae: In officina Roberti Vvinter. 1539; Flavius Arrianus, De expeditione Alexandri Magni. Historiarum libri VII. Ejusdem Indica ex Bonaventuare Vulcanii interpretatione. Nicolaus Blancardus et veteribus libris recensuit, versionem latinam emendavit, octo libros Animadversionum adjeci. Amstelodami: Apud Joannem Janssonium à Waesberge, et viduam Eliyaei Wezersstraetù. 1668.

[51] Claudius Ptolemaeus, [100-178], Geographia. Cosmographia, aec. XV, manoscrito. L’opera continua nel Vat. Lat. 3811, II, parte del libro VIII, tavole.. Testo nella versione latina di Iacopo d’Angelo da Scarparia. Vatican: Biblioteca Vaticana. 1981-1985; Claudius Ptolemaeus, Geographia, a plurimis viris utriusque; linguae doctiss.emendata et cum archetypo graeco ab ipsis collata. Schemata cum demonstrationibus suis correcta a Marco Monacho caelestino beneventano, et Ioanne Cota veronensi… Figura de proiectione sphaerae in plaino… Sex tabulae noviter confectae V, Hispaniae, Galliae, Livoniae, Germaniae, Poloniae, Ungariae, Rusiae et Lituaniae, Italiae et Iudeae: Maxim quantitas dierum civitatum et distantiae locorum ab Alexandria Aegypti cuiusque civitatis… Romae: Rome noviter impressum per Bernardini Venetu de Vitalibus. Expensis Euangelista Tosino brixiano Bibliopola. 1507.

[52] Porphyrius, di Tiro, [233-301/4], Iamblichus, di Calcide. Index eorum quae in hoc libro habentur. Venetiis, 1516; Porphyrius, In Claudii Ptolemaei, Quadripartium enarrator ignoti nominis… Item, Porphyrii philosophi Introductio in Ptolemaei opus de effectibus astorum. Praetera Hermetis philosophi de revolutionibus nativitatum libri duo, incerto interprete. Basilae: Ex officina Petruana. 1559.

[53] Procopius Caesariensis [490-575], Seu historia arcana… Nicolao Alemanno defensore primum ex Bibliothecae Vaticana prolata. Typis Henningi Mulleri. Helmestadii: Typis Henningi Mulleri, 1654.

[54] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 203-207.

[55] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 203-207; Athanas Gegaj, OFM, L’Albanie et l’Invasion turque au XVe siecle. /Université de Louvain. Recueil de travaux publiés par les Mebres des Conférences d’Histoire et de Philologie 2me Série, 40me fascicule/. Louvain: Bureaux du Recueil. Bibliothèque de l’Université Louvain, 1937 f. 1-2. Ne kemi konsultuar edhe një të ashtuquajturin “përkthim” të këtij libri me titull “Athanas Gegaj, Arbëria dhe Gjergj Kastritoti Skenderbeu, 1405-1468. Tiranë: Eurorilindja, 1995, i cili është me shumë gabime, shmangie nga origjinali dhe ç’është më e keqja, Gjergj Gashi, ngatërron referencat, literaturën… etj, duke mos respektuar fare origjinalin. Nuk shënohet kush është përkthyesi. Libri shoqërohet me këtë shënim: “Zgjodhi për ju Gjergj Gashi”, që sipas të gjitha gjasave duhet të jetë edhe përkthyesi?

[56] Pëllumb Xhufi, Vështrim mbi popullsinë e qyteteve bregdetare shqiptare në shekujt XII-XV. Në: Studime Historike. Akademia e Shkencave e RPSH – Instituti i Historisë. Tiranë, 1982, viti XXXVI (XIX), nr. 4, f. 147.

[57] Musa Ahmeti, Jedan nedovoljno poznati rukopis I. Kukuljevića Sakcinskog o Skenderbegu/ [An unsufficiently known manuscript on Skenderbeu by I. Kukuljević-Sakcinski]. Në: Zbornik Odsjeka za Povijesne Znanosti zavoda za povijesne i društvene znanosti Hrvatske Akademije Znanosti i Umjetnosti. /Hrvatska Akademija Znanosti i Umjetnosti/. [ZOPZ, HAZU, 17, 1-288]. Zagreb, 1999, vëll. 17, f. 163-178; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 227-234.

[58] Duke qenë se autorët e korpusit Illyricum Sacrum i kanë qëndruar besnikë Ilirisë së Justinianit në hapësirat geografike, ne nuk jemi marrë me trajtimin e historisë së Perandorisë Bizantine, pasi kjo gjë do të dilte jashtë konceptit të këtij studimi për Illyricum Sacrum.

[59] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 227-248; Aleks Buda, Shkrime historike, 3. /Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Instituti i Historisë/. Tiranë: Toena, 2002, f. 73-75, në studimin me titull: “Shteti feudal shqiptar në shekullin XIII”, shkruhet: “Sundimtari i parë i Principatës së Arbërisë ishte Andrea, në vitet 1166-1190.” Në vazhdim përmenden: Progoni, në vitet 1190-1199; Gjini, në vitet: 1199-1208; Dhimitri, në vitet: 1208-1252 dhe i fundit Guilelmi në vitin 1253. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Ludovicus de Thallóczy, Constantinus Jireček, Emilianus de Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen. 1913-1918, vëll. I-II. [Ribotuar në vitin 2002 nga DPA dhe Ekskluzive, Tiranë-Prishtinë], vëll. I, f. 53-68; K. A. Çerkezi, Histori e Shqiperisë. /Botime te Federatës Panshqiptare “Vatra”/. Boston: Shtypshkronja e Diellit, 1921, f. 75-77; Franc Miklošich, Monumenta Serbica Spectantia Historiam Serbiae Bosnae Ragusii. Viennae: Apud Guilelmum Braumüller. 1858, f. 22; etj.

[60] A. Gegaj, OFM, L’Albanie et l’Invasion turque au XVe siecle…, f. 7-8.

[61] Sipas Historisë së Popullit Shqiptar: “nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe në të dhënat arkeologjike si dhe në ato gjuhësore, rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga rrjedha e lumenjve Moravë e Vardar në lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Sava në veri, e deri te Gjiri i Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e Helladës së vjetër. Burime historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre. Grupe të tëra ilirësh, midis tyre edhe mesapët dhe japigët u vendosën në Itali…;” S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 42.

[62] Për më shumë hollësi, të konsultohet harta e botuar në vëllimin e parë të “Illyricum Sacrum”, faqe e pafaqosur, që duhej të ishte f. 54; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 174-175; ndërsa studiuesi kroat, prof. Stjepan Antoljak shkruan se: “Iliriku i atëhershëm, përfshinte territoret e sotme të: Dalmacisë, Kroacisë, Slovenisë, Bosnjes e Hercegovinës, Serbisë dhe popujve të tjerë të Jugosllavisë si dhe Bullgarinë, Shqipërinë dhe Gadishullin Ballkanik në përgjithësi.” Stjepan Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918. Zagreb: Nakladni Zavod Matice Hrvatske. 1992, vëll. I, f. 314; mendim të ngjashëm me të prof. S. Antoljak, ka edhe studiuesi tjetër kroat, Josip Lučić, Daniele Farlati (1690-1773). U povodu 200.godišnjice smrti. Historijski Zbornik. Zagreb: Izdaje Povijesno društvo Hrvatske. 1973, viti XXV-XXVI, 1972-1973, f. 241.

Shqipëria po shkon drejt një diktature demokratike!

August 9, 2024 by s p

Besim Ndregjoni/

Shkëlqesi z. ambasadore, Nancy VanHorn! E ngarkuara me punë në ambasadën amerikane në Tiranë! Më lejoni t’ju shpreh mirënjohjen time të thellë dhe t’ju uroj mirëseardhjen në Tiranë! Ardhja juaj në Shqipëri na gëzon për vetë faktin që ju, sipas mesazhit tuaj, që përcollët nga ambasada keni shërbyer si diplomate në shumë vende të Europës Juglindore dhe keni njohur regjimet komuniste, ku Shqipëria gjatë 50 viteve është sunduar nga regjimi stalinist, kur Europa e kishte dënuar që në vitin 1956, Shqipëria nuk e ka dënuar atë regjim gjenocidal, por kaloi direkt në sistem pluralist dhe ka tri dekada që nuk e dënon krimin komunist, kjo falë edhe heshtjes së përfaqësive diplomatike të akredituara në Shqipëri! Nisur nga mesazhi i juaj miqësor dhe si përfaqësuese e vendit më demokratik në botë, si përfaqësuese e vendit të Marting Luterkingut, po ju drejtohemi dhe po ju përgjigjem mesazhit tuaj të tri pyetjeve:

Ju sjell në vëmendjen tuaj bilancin e krimit komunist, që ka ndodhur në vendin tim, sipas statistikës shtetërore:

-Të ekzekutuar për motive politike, 5037 burra dhe 450 gra.

-Të dënuar me burgosje politike, 21.788 burra dhe 7367 gra.

-Të internuar për motive politike, 48.217 burra dhe 10.792 gra.

-U dëbuan nga qytetet kryesore dhe nga zonat kufitare 11.536 familje.

-U pushkatuan apo vdiqën në burgjet shqiptare 64 shtetas të huaj.

-U burgosën 1215 burra dhe 38 gra të huaja me kombësi joshqiptare.

-95 shqiptarë kosovarë që ndodheshin në Shqipëri u pushkatuan.

-U ekzekutuan dhe u burgosën klerikë katolikë 120 veta.

-U ekzekutuan dhe u burgosën klerikë bektashianë 83 veta-

-U ekzekutuan dhe burgosën klerikë myslimanë 60 veta.

-U ekzekutuan dhe burgosën klerikë ortodoksë 39 veta.

-U shkatërruan dhe u mbyllën 2169 institucione fetare.

-Xhami 740, kisha manastire ortodokse 608, kisha manastire katolike 157, teqe, tyrbe 530.

-Mbi 6000 të pushkatuarve me gjyq dhe pa gjyq mbas 34 vitesh nuk u janë gjetur eshtrat.

Dhe këto familje po vuajnë prej tri dekadash që nuk kanë një varr në tokën e tyre se diktatura u ka zhdukur kufomat… Ky është bilanci i një krimi të padënuar dhe sot mbas 34 vitesh në Shqipëri, ka vetëm heshtje shtetërore. Do të ishim të lumtur, ne, të mbijetuarit e diktaturës që ju të vizitoni të parin vend: 1.Kampin burg të Spaçit, ku u organizua revolta e parë antikomuniste në mbrojtje të identitsetit kombëtar. Flamuri pa yllin sovjetik dhe në mbështetje të lirisë duke pasur udhërrëfyes SHBA-të. 2.Burgun politik të Burrelit, ku diktatura komuniste vrau elitën e kombit shqiptar! 3. Kampin shfarosës të Tepelenës, ku diktatura e Enver Hoxhës u mori jetën mbi 350 fëmijëve nga mosha 1 deri në 5 vjeç, duke mos lejuar ushqyerjen e tyre se quheshin fëmijë armiq të komunizmit! Ne të ftojmë të lexosh librin e At Zef Pllumit “Rrno me tregu”, prift dhe ish-i burgosur politik për 27 vite! Të njohësh krimet e komunizmit në Shqipëri! Tradita e shqiptarit është që miku pritet me ëmbëlsirë dhe të rekomandojmë ëmbëlsirën dibrane “Sheqerpare”. Shqipëria po shkon drejt një diktature demokratike, rezistenca e të mbijetuarve të diktaturës kundër kësaj diktature duhet të ketë mirëkuptimin e ndërkombëtarëve dhe në veçanti të tuajin si përfaqësuese e Shteteve të Bashkuara të Amerikës! E nderueme mike!

Kemi 34 vite që kërkojmë të dënohen krimet e komunizmit me ligj si gjithë Europa. Ka mbi 6 muaj që së bashku me tre komunitete fetare u kërkojmë drejtuesve të shtetit shqiptar që të dënohen krimet dhe këta heshtin siç kanë heshtur prej tri dekadash! Shpresojmë ju si mike dhe diplomate do të bashkoheni me ne që ky shtet i ashtuquajtur “demokratik” të dënojë krimin komunist me ligj! Ne, bashkëkohësve të Dr. Martin Luther King – kampionit të drejtave dhe lirive të njeriut në Amerikë shekullin e kaluar, kur përballeshim me diktaturën enveriste na rri në kujtese thënia brilante e tij: “Më në fund, ne nuk do të mbajmë mend fjalët e armiqve tanë kundra nesh, por do të kujtojmë heshtjen e miqve tanë”, – përballë padrejtësive ndaj nesh.

Autori: Aktivist i të Drejtave dhe Lirive të Njeriut! President i Unionit Mbarëkombëtar Integrimit të Burgosurve dhe të Përndjekurve Politikë të Shqipërisë!

“Sfida dhe dinamika e Sigurisë Kombëtare”

August 9, 2024 by s p

Dr. Dritan Demiraj/

Para disa ditësh mora dhuratë librin: “Sfida dhe dinamika e Sigurisë Kombëtare” të përgatitur me shumë pasion nga Hyzri Salihu në Dardani, për të cilën e falënderoj. Autori analizon në detaje rreziqet, kërcënimet dhe sfidat në Ballkanin Perëndimor të lidhura me sejcilin prej vendeve në kuadrin e sigurisë së tyre kombëtare. Më pas ai analizon Ballkanin Perëndimor si një urë lidhëse midis lindjes dhe perëndimit, ku nga njëra anë si BE-ja dhe SHBA-të me të drejtë mbështesin integrimin euro-atlantik të këtyre vendeve, ndërkohë që nga ana tjetër aktorë si Federata Ruse dhe Kina përpiqen që nëpërmjet përdorimit të fuqisë së butë, projekteve ekonomike, mbështetjes diplomatike dhe aplikimit të luftës hibride me të gjitha format e saj, përpiqen të krijojnë kaos, shpërqëndrim dhe të dëmtojnë këtë integrim.

Më pas autori, analizon konceptin dhe elementët kryesorë të sigurisë kombëtare si dhe rolin, pozicionin strategjik dhe anëtarësimin e Republikës të Shqipërisë në NATO, në kuadër të sigurisë Ballkanike por jo vetëm.

Një element i rëndësishëm i librit, është nevoja e rritjes të bashkëpunimit në fushën e diplomacisë, sigurisë kombëtare, sigurisë energjetike, sigurisë ekonomike, ushqimore, etj midis Shqipërisë, Dardanisë dhe lidershipit politik shqiptar në Maqedoninë e Veriut.

Ndërthurja e demokracisë, paqes dhe e sigurisë kombëtare, me qëllim përballjen me sukses kundër strategjisë serbe, e cila vitet e fundit ka qënë shumë agresive, antishqiptare dhe kriminale.

Në këtë këndvështrim, ai analizon të gjitha faktorët aktivë dhe pasivë duke analizuar në mënyrë të veçantë aplikimin prej saj të luftës të dizinformimit, luftes asimetrike, luftës hibride, luftës të shkallës së ulët dhe operacioneve kibernetike.

Së fundi, një element i rëndësishëm autori parasheh si determinant ndërtimin dhe forcimin më tej te bashkwpunimit me Departamentin Amerikan të Shtetit dhe të Mbrojtjes, me qëllim përshpejtimin e procesit të anëtarësimit të Dardanisë në NATO, anëtarësim i cili do të ndalonte përfundimisht pretendimet territoriale, provokimet dhe sulmet terroriste të një shteti agresiv si Serbia.

Në fund autori e zgjeron spektrin e analizës më gjerë në rajon dhe në Lindjen e Mesme, duke analizuar situatën gjeopolitike globale dhe luftën që Ukrainë. Ai mendon se aleanca e Kinës me Federatën Ruse, Republikën Islamike të Iranit e cila gjithmonë e më shumë po sfidon haptazi politikën paqeruajtëse të SHBA-ve në Lindjen e Mesme, Korenë e Veriut fuqia bërthamore e të cilës po bëhet gjithmonë e më shumë shqetësuese në këtë rajon të botës duke kërcënuar drejtëpërsëdrejti sigurinë kombëtare të Japonisë, Koresë së Jugut, bazat amerikane në Oqeanin e Paqësorit por jo vetëm.

Për të gjithë ata që kanë interes në lëmin e sigurisë, mbrojtjes, gjeopolitikës, gjeostrategjisë, gjeoekonomisë dhe marëdhënieve ndërkombëtare në Lindjen e Mesme, kontinentin Europian, Amerikën e Veriut por jo vetëm ja vlen ta kenë këtë libër në biblotekën e tyre.

I ZËMËRUARI I PËRJETSHËM – ME KASEM TREBESHINËN PAS ÇDO DATËLINDJEJE…

August 9, 2024 by s p

– Nga Visar Zhiti -/

– Ç’do të themi për shkrimarin Kasëm Trebeshina? – Kështu kisha pyetur një ditë pas një datëlindje të tij… që s’e kishin kujtuar fare, edhe pse shkrimtar me njohje dhe i burgosur që i përflitej disidenca dhe rebelimi zëmërak?

Pse kjo mëri e ndërsjellte me të? Edhe tani…?

Rrallë ndodh të ketë një marrëdhënie të tillë plot heshtje të zymtë të vendit me një shkrimtar të vetin…

…po sjell një shkrim timin, që nuk deshën të ishte parathënia e një libri për Kasëm Trebeshinën, pastaj nuk desha unë si pjesë e vorbullës dhe zherrnajës, që gjithsesi doli…

Është datëlindja e 98-të e tij, kur ai s’është më që prej 7 vjetësh…

DIMË QË DIKTATURA DËNOI SHKRIMTARIN, QË KISHTE DËNUAR DIKTATURËN

Gjithmonë dita më pas ka rëndësi tjetër, dita pas fitores, që mund të jetë humbje, pas rënies, që ka brenda hovin e ngritjes, pas kryqëzimit nga ku rrjedh gjaku i ringjalljes.

Një ditë pas datëlindjeve të Kasëm Trebeshinës ç’do të mund të thuhet? Për kundërshtarin e pandreqshëm dhe të zemëruarin e gjithmontë, që duket sikur kumton tani vetëm me heshtjen, por folëse, me të shk(r)uarën, me shumë libra të pabotuar, me të burgosurin e lirë, me të lirin e vetburgosur?

Dimë që diktatura e dënoi shkrimtarin, kur shkrimtari e kishte dënuar diktaturën. Ndëshkimin i ndërsjellë, që, si të thuash, nuk i ngjan thikës me dy presa, se në rastin e parë kemi të bëjmë me një krim shtetëror, kurse në të dytin me një qëndrim dhe “credo”, atë të lirisë së vërtetë dhe të vërtetave të lirisë në misionin e lartë të shkrimtarit, që pengohet.

Duket sikur njeriun e vënë në provë fuqi të mbinatyrshme, tragjedira, përmbytje, murtaja, perëndi dhe gjysmë perëndi, luftëra dhe shtypje, por dhe gjera më të pakta në dukje, frikëra të ndryshme dhe uri, por dhe kërcënimet, një hetues, gardian, e gjykatës, por mbi të gjitha dashuria, siperania, dashuria, miqësia, mirënjohja, bëmat e qëndrimet, qofshin dhe fare të vogla për të zbuluar sfidat dhe se sa njeri është. Po në përballje me njeriun cilët jemi?

Duke gjakuar për të qenë sa më i vërtetë dhe më i natyrshëm, vetmitar dhe shoqëror gjithsesi, kam kërshërinë të shpalos në jetën dhe në veprën e Kasëm Trebeshinës, ku më faniten të fshehta të tjera të pazakonshme dhe të zakonshme, prapaskena dhe interesa klanesh, qëllime të mbrapshta, ëndrrën, ku ndeshen të gjallë dhe të vdekur, fantazma dhe të pushtetshëm, mbërrijmë tek tirania dhe sistemi i saj dhunues, por dhe zbresim te vetburgimi i mëpastajmë sokratik, ku njeriu mbyllet si në shpellë. Pra, duket si një kthim në gjenezë.

Tani shkrimtari vërtet është mënjanuar shumë, gjithë mister të zymtë edhe kryeneçësi mospërfillëse, demiurg në mbrëmjen përthellonjëse të moshës, tashmë dhe i ikur, por dhe në atë që quhet horizonti i pritjes. Nuk ka rëndësi në arrin të thinjet fantazia e shkrimtarit a është fantazmë, po ç’bëjnë librat e tij, kur Treveshina shumicën e dorëshkrimeve e ka të pabotuar, na thuhet, të një krijimtarie ethanake, treçerek shekullore.

Jetëshkrimi për Kasëm sjell mjaft bëma, por dhe karakterin e tij të çuditshëm, përplasjet, pabesitë, dashuritë si dhe do të mund të na japë njërin nga çelësat e leximeve të teksteve dhe nënteksteve, për të cilat më shumë flitet se sa janë lexuar, nga që kanë mbetur ende të panjohur, megjithëse herë pas here dalin nga mugëtira…

PARTIZAN DHE SHKRIMTAR

I tillë ka qenë fati i shkrimtarit Kasëm Trebeshina dhe i krijimtarisë së tij, fat(kob) që ja bënë të tjerët, por që e zgjodhi dhe vetë me idealin e tij dhe asketizmin e tij dhe që ndryshon ngadalë, fat i kacafytjes dhe i mbylljes rrënuese, i mureve brenda mureve, teksa ai si natyrë është i kundërt me fatin e tij, i gjallë, i hapur, i çiltër deri në një egocentrizëm, i paqetë, fantazist, kështu më vjen të them, për aq sa di për të. Trebeshina dhe fati i tij që të dy ishin këmbëngulës dhe duronin. Më i fortë doli Trebeshina, me të vërtetë një kalorës hijerëndë i (ç)misionit të tij. Kali i tij është Pegasi, që ai gjithë kokëkrisje nuk pranoi ta bëjë kalë ushtrie për të tërhequr topa apo të ngarkohet me patatet e batalionit a të burgut, dhe as e futi në kooperativat rurale të Realizmit Socialist, edhe pse kishte qene luftëtar i egër, oficer dhe bënte pjesë me fitimtarët dhe u përkiste atyre që kishin marrë përsipër të ndërtonin një Botë të Re duke dashur me gjak ta shkatërrojnë të vjetrën me gjithsej dhe përfundoi në një burg të ri.

Edhe kur e rrëzonin poetin dhe e merrnin për ta hedhur pas telave me gjemba të ferrit, ai mbahej pas frerëve të yjeve, ndërsa flatrat e Pegasit si me magji i kalonin pas kurrizit… dhe kqyrte botën me mospërfillje krenare dhe mllef të pazakontë. Kështu dhe Kasëm Trebeshina u shndërrua në mit, në një lloj kentauri të habitshëm, gjysmë pegas dhe gjysmë rob, me flatra dhe me patkonj, me bajonetë dhe penë. Pse ta fshehim, vrasës dhe kundërshtar i vrasësve.

U shpreha kështu metaforikisht, në stilin e Kasëm Trebeshinës, si i hazdisur, nga që i çmoj guximet e tij, qendresën dhe shpërfilljet filozofike për gjithçka që është dhunë, përulje, padrejtësi dhe jo virtyt. Aq më tepër që tani Trebeshina nuk është aq kollaj i çkyçshëm, por dhe arkivat për të janë të tilla. Por jo dhe aq. Dosjet e tij, që nga ajo e punës, e hetuesisë, e gjyqit, etj, etj, nëse kanë mbetur, nuk janë lënë t’i shfletojë hulumtuesi i mundshëm. Më shumë se sa mister shkrimtarësh, nëpër to me siguri janë ndrydhur kundërshti dhe krim, përplasje dhe mëkat, denoncime, turp, vrasje të pabesa, të ngadalta, aq sa ke frikë se mos në vend të fletëve do të gjesh pergamena prej lëkure të rrjepura njerëzish.

Kasëm Trebeshina është njeriu që ka kërkuar vazhdimisht të ndeshet, qoftë dhe me të ultën, se për të beteja është e madhe. Kur pa mbaruar mirë adoleshencën, ai rininë e tij me të parët e vuri përballë luftës. U bë partizan dhe luftoi kundër pushtuesit, kuçedrës botërore të nazi-fashizmit. Pastaj kundër komunizmit si me një kuçedër tjetër. Nuk i la kohë vetes të ndihej fitimtar. U fut në burg për të sfiduar dhunën e shtetit të tij dhe mungesën e lirive. Pasi ranë diktaturat komuniste, ai prapë s’u ndie fitimtar, por humbës asnjëherë, ama. Kurrë. I përkushtuar si një murg ndaj shkrimeve të veta. Kështu pohon. Duke pasur si ikonë rrëfimtarin e shkëlqyer të shqipes, Mitrush Kutelin. Që edhe atë e burgosën. Shkrimtarit do të t’i duhej të ishte i mirë dhe i butë me këdo. Madje edhe me pleqërinë e vet. Por, siç thamë, Trebeshina mbetet egërshan gjithmonë. Me diktatorët, me sistemin e tyre, edhe pse luftoi me ta, me harenë dhe harresën kolektive, me fitoret, me nëpërkëmbjen, me kompromisin, me Realizmin Socialist dhe Lidhjen e Shkrimtarëve, madje dhe me miqtë, kështu më duket, ëndërron demokracinë, nuk kënaqet as me të, i ikën të gjithave dhe urren disidencën, madje edhe të vetën, edhe kombësinë…

Kasëm Trebeshina na përshfaqet partizan, trim i çartur, që lufton me fanatizëm duke mos besuar në drejtimin, komedianët, i quan ata të shtabit, ndërkaq ka drejtuar vetë beteja dhe gjyqe partizane, ka ekzekutuar dhe ai, jo vetëm gjermanë, por edhe partizanë, duke ju bindur ligjit të luftës, vrit se do të vrasin, etj, etj. Po konturohej kështu lufta civile në Shqipëri. E tmerrshme! Megjithëse pati zëra që buçitën që atëhere: “

“Ah, o bijtë e nënës, pse kështu përçarë./ Qoftë i mallkuar kush s’do t’ju bashkonjë,/…/Pse e bëtë Kombin në greminë të shkonjë.”

(Hekuran Zhiti, “Dy kundërshtarët”, poemë, marrë nga “Luftëtar’ i lirisë”, “Oshëtima e Korçës”, shkurt 1944.)

Mes asaj ploje, thënë troç, vetëm duke i përfytyruar, unë jam ndjerë keq si në një vorbull infernale dhe më është dukur se isha në zanafillën e krimit dhe të ndëshkimeve të mëpastajme.

Ndërkaq çmoj kurajon për të thënë dhe të vërtetat e rënda.

Se së fundmi, kur shkrimtari gjerman Gynter Grass, vërsnik me Trebeshinën, gati një vit më i vogël se ai, rrëfeu në një libër autobiografik se në rininë e parë kishte qenë me forcat esese, u trondit jo vetëm lexuesi i tij në Gjermani, por i gjithë opinioni letrar botëror dhe gazetat hapën anketa, madje dhe në Shqipëri, për qëndrimin ndaj tij, aq sa u shkua deri atje, që a do t’i hiqej çmimi “Nobel”. Ndërsa një shkrimtar shqiptar shprehej në shtyp për Trebeshinën që pse të mos e marrë dhe ai “Nobel”-in? Natyrisht që letërsia ndahet nga ai që e prodhon atë dhe bën jetë më vete, por për ndërgjegjen e njerëzimit kanë rëndësi në këtë rast dhe realiteti jo letrar. Poeti Ezra Paund si simpatizant i fashizmit u burgos në një kafaz në një shesh të madh të një qyteti të Italisë.

Rebelin Kasëm Trebeshina e burgosën bashkëluftëtarët e tij si kundërshtar dhe, sipas ritualit, dënuan dhe veprën e tij letrare, të akt-ekspertizuar nga kolegët e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Fitimtarët ishin bërë më pushtues se pushtuesi që mundën. Lidhja as sot, që gati nuk ekziston, (ashtu siç është bërë nga ana tjetër gërmadhë dhe burgu i Spaçit,) s’di ç’qendrim të mbajë me Trebeshinën, me veten, me shkrimtarët e Realizmit Socialist, me ata që u dënuan me burg, që u pushkatuan, me veprat e tyre, me Kohën, me kohërat, me të tashmen, me risitë letrare, etj. Fjala s’është se ç’mund të thotë, por çfarë mund të bëjë dhe Lidhja e Shkrimtarëve s’ribëhet dot, kurse shkrimtarët si individualitete, si qytetarë edhe shqetësohen dhe ndodh që ta ngrenë zërin, por të kondicionuar nga e kaluara e tyre. Duke mos qenë të lirë, duket sikur nuk prodhojnë dot liri.

Kurse në gjysmën matanë të kombit, në Kosovë, Presidenti Ibrahim Rugova i kishte thënë shkrimtarit Adem Demaçi kur doli gjysmë i verbër nga burgjet e gjata të Jugosllavisë, se “këtu mes nesh ishte një karrike gjithmonë bosh, të priste ty…”.

Intelektualë të shquar të Prishtinës, së bashku, na dëshmon poeti ynë i fuqishëm Ali Podrimja, i ishin kundërvënë uniformitetit në art, servilizmit krijues, tiradave, pra Realizmit Socialist dhe policisë letrare, aq më tepër të huaj, duke guxuar të dalin në mbrojtje të vlerave, lirisë së mendimit e të krijimit dhe botuan si një manifest të tyren tekstin problemor “Vox clamantis in deserto” qysh në tetor të vitit 1971. Tetori siç duket qenka edhe muaji i kundërshtimeve të mëdha, se edhe Kasëm Trebeshina, “Zë i humbur në shkretëtirë”, në tetor, por më 1955, gati dy dekada më parë, guxoi atëhere kur nuk guxohej dhe i shkroi një promemorje diktatorit Enver Hoxha me akuza të rënda, por të vërteta, largpamëse, e paralajmëronte për batakun ku po e çonte vendin dhe kulturën, akt që nderon jo vetëm inteligjencën shqiptare, por të gjithën në perandorinë komuniste dhe racën e atyre që shkruajnë. Thonë që ajo letër nuk gjendet në arkivë, të tjerë thonë që ka qenë dhe është. Për mua ka rëndësi kumti i saj. Kasëm Trebeshina e mbart këtë kumt. Gjithashtu Trebeshina u kacafyt në vendin amë të Realizmit Socialist, në Leningrad dhe në Moskë, kundër kësaj metode, e përjashtuan, e burgosën në atdhe, nisi greva urie, kur i gjithë populli në një farë mënyre do të ishte në një grevë të tillë, kur intelektuali i njohur Xhevat Korça i kishte dhënë fund jetës me një grevë të tillë urie, i pari fare në burgun ku do të mbyllej Kasëmi, që pasi të dilte do të kërkonte të drejtën ta linin të ikte nga Shqipëria, por e morën për të çmendur ata që ishin më të çmendur dhe pastaj ai vetë e kërcënoi shtetin se nuk do të votonte më. Dhe e burgosën prapë.

Kur Trebeshina hynte së pari në burg si disidenti i parë, bashkëkohës si të tillë kishte dhe Sejfulla Malëshovën, por ndërkohë ai gjente brenda telave me gjemba kundërshtarë tradicionalë, të lartë, të hapur kundër sistemit dhe ideologë antikomunistë, martirë të lirisë, qendrestarë të zymtë, një pjesë e të cilëve tani ishin nëndhè, pa varr, të pushkatuar nga bashkëluftëtarët e Trebeshinës nga po ato gjyqe, vazhdim i gjyqeve mizore partizane, ku dikur dhe ai pati bërë vetë.

Po ndaloheshin libra, po digjeshin bashkë me to dhe diploma të atyre që ishin lauruar në Perëndim, në Francë e Austri, në Itali e Gjermani, Greqi é Turqi, etj. Mbase ishte inati gjeneral që diktatori s’kishte kryer dot asnjë universitet asgjëkundi, as në mal, siç kishin qejf të thoshin adhuruesit e tij shkretanë.

Do të vazhdonin persekutimet e mëdha. Do të pushkatoheshin dhe poetë, djem të rinj, do të vareshin, dhe atëhere kur s’po ndodhnin më akte të tilla kaq mizore dhe në perandorinë komuniste. Po i afroheshim jo vetëm shekullit të ri, por edhe një mijëvjeçari të ri. Me shpresë të përzishme.

KADARE DHE TREBESHINA,

TREBESHINA DHE KADARE.

Megjithëse i padëshirueshëm, madje dhe i pakuptimtë na duket se ka mbetur pezull një konflikt që shfaqej herë pas here dhe në shtyp, me ndërprerje natyrisht, por i pambaruar dhe i pambyllur mes Trebeshinës dhe Kadaresë apo Kadaresë dhe Trebeshinës a i të dyve, i nisur në diktaturë, i heshtur mbase deri sa nxori krye, kur I.K. nëpërmendi inicialet e dënuara dhe të komplotuara me heshtje të “K. T”-së, gjë që u gjallërua në postdiktaturë, gjithë pezm, hapur, me akuza dhe kundërakuza jashtletrare.

Do të duhej të ndalej pak këtu.

Trebeshina, sipas meje, ka një përkushtim deri në sakrificë për të vërtetën e letërsisë, por kështu dhe Kadareja për letërsinë e vërtetë. I pari i thotë burgut: hapu, në ferr vete si shkrimtar, sepse ruaj brenda vetes luftëtarin, ndërsa i dyti, do të ruajë me çdo kusht shkrimtarin brenda vetes duke pranuar dhe kundërdënimin si mosdënim, luksin që i lejonte ajo kohë dhe më pas për të krijuar si dhe mundësinë e të qenit dëshmitar letrar dhe përballë atyre që sundonin. Ndërsa i pari zbriste humnerave duke u harruar si shkrimtar, i humbbotshëm, i dyti ngjitej lartësive duke u bërë shkrimtar i përbotshëm. Zbritja kishte terr dhe lehtësinë e dhembëshme të asgjësë. Ngjitja ishte e vështirë dhe me vezullime mëkatesh, që të bënin më të dukshëm për t’u goditur. Por dhembja mbetej përreth. Trebeshina, duke hyrë në burg, mbërrinte mjerimin e lirisë, të asaj lirie të mbytur, që s’kishe ç’t’i bëje më, kurse Kadare donte t’ia hiqte kthetrat asaj lirie të mjerë, ta barabiste me liritë që shikonte nëpër Europë. Trebeshinën letërsia nuk e linte të jetonte, Kadarenë nuk e linte të vdiste. Shkruanin të dy, pavarësisht nga njëri-tjetri, njëri si të thuash në parajsën e rremë të ferrit dhe tjetri në ferrin e parajsës së rremë. Njëri fshehurazi me polic te kryet që i kujtonte abazhurin e fikur që nazistët i bënim me kafka të burgosurish, tjetri me abazhur të përndezur që i kujtonte policin e kuq dhe që duhej të fshihte mesazhet. Njëri s’kishte kohë të veten dhe shpikte moskohën, absurdin e saj vrastar, tjetri krijonte kohë edhe për të tjerët dhe shpikte të ardhmen duke risjellë të shkuarën si pjesë të përjetësisë. Nëse njëri s’botonte dot dhe i goditej vepra e tjetri botonte radhazi, me zulm dhe godiste me veprën, shteti ndërkaq të dyve u shtonte dosjet. Realisht i donte të dy ashtu, mendoj, dhe nuk i donte ndërkohë. Por përdorte imazhe të tilla dyshe për propagandë dhe trembur, për të torturuar të gjithën, si rrjedhojë njeri-tjetrin dhe veten. I burgosuri shpresonte lirinë e shpirtit, i paburgosuri çshpresonte shpirtërisht burgun.

Po dikush mund të thotë se edhe Kadare i ka kënduar Partisë dhe shefit të saj, madje bukur, po edhe unë kam të drejtë të them që pse të mos i bërtasim edhe partisë dhe shefit të saj që pse s’ishin ashtu siç u këndoi poeti, në atë lartësi. Nëse nuk i meritonin ato vargje, atëhere nuk u përkasin atyre, por arsenalit të letrave shqipe, iluzioneve dhe kompromisit, gabimeve dhe harrimeve. Shpresoj që as dhe letërsisë.

Trebeshinën s’e la vendi, shteti më saktë, ta botojë veprën dhe pritet që ajo të dalë më shumë në dritë dhe të zërë vendin e merituar. Shkundëllimën dhe vetëtimat e shpeshta i ka dhënë. Nga thellësitë erdhën dallgët e saj si të një lumi të nëndheshëm. Në apokalipsin e ngjarjeve mes gomoneve të arratiakëve fanitet dhe skafi biblik i Noes.

Por ne, kur dalim jashtë letrave, duam qetësinë e brigjeve, pushimin e stuhisë, paqen, ku lexuesi të shkojë lirisht te njëri breg e te tjetri, te ishujt apo në detin e pamatë dhe t’i gjejë të gjitha, mrekullinë e ëndërruar.

Kur Faik Konica botonte shqip në SHBA përrallat arabe, 100 vjet më parë, midis të tjerash shkruante në hyrje të tyre se një kardinal i njohur, por edhe Darvini, sipas një ankete,të dy i lexonin më ëndje ato përralla dhe i fusnin në dhjetë librat më të mirë të tyre. “…dy njerës të larguar njëri nga tjatëri sa një botë nga tjatëra, bashkoheshin në dashurin’ e këtij libri…”.

Dhe unë shtoj se dashuria përbashkuese për librin duhet të na bëjë më të mirë dhe më të drejtë, ashtu si lexuesit edhe krijuesit e tij. Polemikat dhe mosmarrëveshjet të mos jenë në emër të urrejtjes. Nderim dhe dhembje për vuajtjen dhe për krijimin.

Shtoj prapë tani se lexuesi korrigjon. Arrin të bëjë pajtimin e atyre që s’u pajtuan asnjëherë edhe kur s’janë më. Sepse ka veprën…

Jo të brazojë, të japë vlerat, detyrë parësore e Kritikës së munguar.

E them me siguri që veprat që dalin nga urrejtja kurrë nuk janë aq të bukura, as aq jetëgjata sa krijimet që dalin nga dashuria. As dhe aq të rëndësishme.

Sa më larg zilive Lidhjes, të jashtburgut dhe për burgun, të lavdisë dhunuese dhe krenarive hiperbolike, sepse që të gjitha nuk janë letërsi, por lëndë për letërsinë. Veprat e urrejtjes në jetë vdesin më shpejt dhe shërbejnë për ndërprerjen. Dashuria është krijuese dhe punon hyjnisht për vazhdimësinë e pafundme.

EMBLEMATIKU

Vlerësimet për veprën e botuar deri më tani në prozë dhe poezi të Kasëm Trebeshinës, për risitë dhe mesazhet që mbart ajo, sa e vazhdon traditën dhe sa e thyen atë, sa thyen heshtjen dhe të tashmen, shqetësimet që sjell dhe pasurimin që u bën letrave shqipe, janë biografia e shkrimtarit dhe ajo që mbetet është letërsia e tij. Aty janë vlera dhe mbivlera. Megjithatë nga ana shoqërore kemi të drejtë të dimë se ç’ishte dhe ç’bëri shkrimtari mes nesh, si qytetar. Po ne ç’bëmë me të? Aq më tepër “në kohën sot dhe në vendin këtu” jemi të detyruar të pyesim për këdo: me kë ishte, me ata që shtypnin apo me ata që shtypeshin? Sepse duam të farkëtojmë ndërgjegjen e shëndoshë kolektive, përgjegjësinë dhe guximin qytetar.

Kasëm Trebeshina është më emblematiku i disidencës shqiptare në diktaturën e letrave, i kundërshtimit të hapur. Ashtu si vepra e tij, na tërheq edhe jeta e tij. Datëlindjet e tij na shtojnë mundësinë e përsiatjes. Rrëfimet, dëshmitë, kujtesa për të dhe për të gjithë ata që vuajtën si heronj për të Drejtën, të Vërtetën dhe liritë e njeriut, për fjalën, që u përleshën me të keqen vrastare, janë të një rëndësie të domosdoshme. Demokracia nis me to, si me një datëlindje e përditëshme.

Që e gjitha të shndërrohet në letërsi dhe art.