Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/

Pushteti, dija, padituria

Në çdo epokë historike, ka ekzistuar një vijë e hollë që ndan dijen nga padituria, urtësinë nga arroganca dhe shtetndërtimin nga shkatërrimi institucional. Por kur kjo vijë fshihet, kur në majat e shtetit ngjitet injoranca – qoftë e veshur me retorikë populiste, me pseudo-patriotizëm, apo me kult personaliteti – atëherë fillon procesi më i rrezikshëm për një komb: vetëdjegia politike.

Në këtë frymë, thënia:nuk është vetëm një figurë metaforike, por një diagnozë filozofiko-politike për ato shoqëri që e kanë lejuar paditurinë të institucionalizohet dhe injorancën të ngjitet në piedestalin e vendimmarrjes. Qeveria që nuk di, por beson se di, është më e rrezikshme se ajo që e pranon mungesën e dijes, sepse e para gabimet i bën me bindje, ndërsa e dyta mëson me përulësi.

Qeverisja pa dije

Në shtetet e brishta të demokracisë, injoranca politike ngjitet në pushtet jo për shkak të forcës së saj, por për shkak të dobësisë së sistemit. Ajo merr forma të ndryshme:

-Injoranca institucionale – mosnjohja e rendit kushtetues dhe e ndarjes së pushteteve;

-Injoranca profesionale – përjashtimi i dijes dhe përmbysja e meritokracisë përmes militantizmit;

-Injoranca morale – perceptimi i pushtetit si privilegj personal dhe jo si përgjegjësi publike.

Rezultati është i njëjtë: deformimi i shtetit dhe shkatërrimi i drejtësisë publike. Kur dija përjashtohet nga qeverisja, pushteti humbet busullën e orientimit dhe shndërrohet në një rreth vetëkonsumues, që digjet në flakën e vet të paaftësisë.

Dija si themel i shtetit të së drejtës

Shteti modern mbështetet mbi arsyen publike dhe kërkon që pushteti të jetë i ngritur mbi dije, urtësi dhe integritet. Dija në qeverisje nuk është luks intelektual – është kusht i ekzistencës së shtetit vetë. Pa dije, ligji shndërrohet në instrument force; drejtësia bëhet selektive; ndërsa administrata – në mekanizëm klientelist.

Në këtë rreth vicioz, pushteti që duhej të ndriçonte qytetarin, bëhet flakë që e verbon atë. Historia e shtetndërtimit, nga Athina klasike e deri te demokracitë bashkëkohore, dëshmon se kur padituria bëhet pushtet, dija hesht. Por heshtja e dijes është akti i parë i shkatërrimit të demokracisë.

Kur pushteti digjet nga brenda: metafora e vetëshkatërrimit

Metafora e qeverisë që “i vë flakën vetes” është përkthim figurativ i procesit të brendshëm të konsumimit të legjitimitetit politik. Në momentin kur një qeveri vepron pa dije, pa konsultim institucional dhe pa respekt ndaj ligjit, ajo fillon të digjet nga brenda.

Në fillim, ajo duket sikur ndriçon rrugët e të tjerëve – me propagandë, me sloganë e me iluzione të rreme suksesi. Por drita që buron nga flaka e vetëshkatërrimit nuk është dritë e dijes, por zjarr i mashtrimit. Në fund, ajo qeveri nuk ndriçon më as vetveten, sepse është shndërruar në hi të vetëkonsumimit moral e institucional.

Verbëria e masës dhe roli i shoqërisë

Rreziku më i madh nuk qëndron vetëm te ekzistenca e qeverive injorante, por te pranimi i tyre nga një shoqëri e dorëzuar. Kur qytetarët pranojnë që rrugën t’ua ndriçojë zjarri i paditurisë, ata bëhen pjesë e verbërisë kolektive. Kështu lind ai që Gramsci e quante “njeriu i dorëzuar ndaj pushtetit” – ai që nuk reagon ndaj padrejtësisë sepse është mësuar të mos shohë.

Verbëria politike nuk është mungesë shikimi, por mungesë guximi për të parë të vërtetën.

Rrugët e të verbërve ndriçohen nga flaka e vetëshkatërrimit të atyre që marrin pushtetin pa ditur çfarë është ai. Kombi shqiptar, që ka kaluar shekuj përpjekjesh për liri e vetëdije kombëtare, duhet ta ketë mësuar: Qeveria pa dije është pushtet pa shtet, dhe pushteti pa shtet është rrënim i kombit.

Historia si mësuese e popujve

Historia botërore është dëshmitare e qeverive që janë vetëdjegur në flakën e paditurisë së tyre:

-Perandoria Bizantine u shemb nga arroganca e mendjeve të ngushta që nuk pranonin reformën.

-Franca e shekullit XVIII shpërtheu në revolucion sepse elitat jetonin në iluzionin e dijes absolute, ndërsa populli në errësirën e skamjes.

-Jugosllavia e fundit u përmbys nga padituria nacionaliste që e shndërroi flakën e urrejtjes në dritë të rreme patriotike.

Në të gjitha këto raste, flaka që mendohej se ndriçonte, dogji gjithçka, sepse mungoi dija, urtësia dhe respekti për njeriun.

Përmasat bashkëkohore të qeverisjes së paditurisë

Në epokën moderne, injoranca politike nuk manifestohet më si analfabetizëm, por si mosvlerësim i dijes. Një qeveri mund të ketë diploma, por të mos ketë dije; mund të ketë teknologji, por të mos ketë urtësi; mund të ketë aparate shtetërore, por të mos ketë shpirt institucional. Kjo është forma më e rrezikshme e injorancës: ajo që fsheh boshësinë pas gjuhës teknokratike.

Ajo përdor retorikën për të mbuluar paaftësinë, statistikat për të fshehur realitetin dhe imazhin për të zëvendësuar përmbajtjen. Në këtë mënyrë, pushteti humbet kuptimin si shërbim publik dhe bëhet akt vetëshkatërrues moral e institucional.

Zgjidhja: Kthimi te dija, urtësia dhe njeriu

Për të shpëtuar nga flaka e vetëshkatërrimit, çdo qeveri duhet të ngrihet mbi tri shtylla të pathyeshme: Dijen – që udhëheq çdo vendim me argument dhe vizion; Urtësinë – që ruan masën, maturinë dhe drejtësinë në ushtrimin e pushtetit; Humanizmin – që e vendos qytetarin në qendër të çdo politike publike. Vetëm këto tri vlera krijojnë qeveri që ndriçojnë shoqërinë me dritën e mendjes, jo me zjarrin e propagandës. Sepse dija nuk digjet – ajo ndriçon. Ndërsa injoranca, sado që duket si dritë, është vetëm flakë që përfundon në hi.

Mësimi për kombet e vogla dhe shtetet në tranzicion

Kombet e vogla, si Kosova, e kanë më të domosdoshme qeverisjen e dijes, sepse çdo gabim i injorancës në krye është shumëfish më i shtrenjtë se në shtetet e mëdha. Në shtetet e reja, ku legjitimiteti ndërtohet çdo ditë, një vendim i marrë nga padituria mund të kushtojë dekada zhvillimi.

Evarist Beqiri/

Ndikimi i grupeve të interesit në politikat publike dhe normimi i veprimtarisë së tyre është thelbësor për një shoqëri demokratike. Veprimtaria e tyre ngërthen të drejtën kushtetuese të shprehjes dhe të organizimit kolektiv, me parimin e pluralizmit politik. Nga ana tjetër, konflikti i interesit në vendimmarrjen publike është “thembra e Akilit” të demokracisë liberale. Prandaj, normimi i lobimit ndikon drejtpërdrejt në rritjen e transparencës dhe llogaridhënies, duke forcuar kështu demokracinë.

Në disertacionin e realizuar në vitin 2017, mbi ndikimin e grupeve të interesit në politikat publike, ne e kemi trajtuar gjerësisht fenomenin e lobimit dhe domosdoshmërinë e normimit të tij (Shiko:https://unitir.edu.al/…/grupet-e-interesit-dhe-ndikimi…/). Tashmë, pas afro dhjetë viteve nga ky studim, Shqipëria po i afrohet një vendimi historik. Për herë të parë kemi një projektligj për lobimin, i cili do të shndërrohet së shpejti në ligj.

Ky hap i bën të dukshme ato procese që deri dje ishin të padukshme. Grupet e interesit ndihmojnë në hartimin e politikave. Dhe nga ana tjetër, ato i çojnë institucionet më afër qytetarit.

Projektligji parashikon krijimin e një regjistri detyrues për lobimin. Raportime periodike për aktivitetet dhe burimet e tyre financiare. Mekanizmat ligjor synojnë që të vendosin rregulla të qarta, duke i dhënë lobimit një fytyrë më transparente dhe të mbikëqyrur. Gjithsesi, ne kemi parë shpesh në Shqipëri, që hartimi i një ligji të mirë, nuk është garancia përfundimtare e funksionalitetit të tij në praktikë. Ajo që çalon historikisht tek ne, është mungesa e kulturës së zbatimit të ligjit.

Vlen të theksohet se, ky projekt-ligj është një instrument drejt rritjes së integritetit, transparencës dhe llogaridhënies në proceset e vendimmarrjes publike. Rregullimi i lobimit shënon një hap përpara në forcimin e demokracisë dhe në luftën kundër korrupsionit. Në këtë kuadër, ky është një lajm i mirë për demokracinë shqiptare, si edhe për procesin e integrimit në BE.

Megjithatë, sfidat mbeten. Ndikimi i grupeve të interesit në Shqipëri shpesh është i padukshëm dhe i paauditueshëm. Ligji nuk do të jap efektet e duhura, nëse nuk shoqërohet me mekanizma të fortë mbikëqyrës dhe sanksione efektive. Njëkohësisht, nevojitet ndërgjegjësim i gjerë qytetar për ndryshimin e kulturës institucionale. Një fokus i veçantë duhet kushtuar rëndësisë që ka transparenca dhe llogaridhënia. Qytetarët duhet të dinë, se kush përpiqet të ndikojë kë, në vendimet që prekin jetën e tyre. Ndërkohë, institucionet duhet të jenë efektive dhe funksionale.

Ky projekt-ligj nuk shënon fundin. Ai është vetëm hapi i parë drejt rrugëtimit, për një administrate publike më të përgjegjshme, më të hapur dhe më të prirur drejt së mirës publike. Për të arritur këtë objektiv, do të duhet vullnet politik, angazhim qytetar dhe mbikëqyrje serioze.

Njëkohësisht, do të duhen burime njerëzore profesionale për mbikëqyrjen e zbatimit të ligjit dhe për hetimin e shkeljeve të tij. Vetëm kështu fenomeni i lobimit mund të transformohet nga një proces misterioz, në një instrument të shëndetshëm të politikës publike. Sot e gjithë ditën, influenca e grupeve të interesit në politikat publike dhe rregullimi ligjor i veprimtarisë së tyre, mbetet një sfidë e madhe edhe për demokracitë me një traditë me të konsoliduar se vendi ynë.

Nga Rafael Floqi/

Nëse ke vënë re se sigurimi i makinës tënde është rritur ndjeshëm në rinovimin e fundit, nuk je i vetëm. Në mbarë Shtetet e Bashkuara , dhe për pasojë, edhe në tregjet e lidhura me to , çmimet e sigurimeve të automjeteve janë rritur me ritme të paprecedent që prej vitit 2020. Pandemia, inflacioni, zinxhirët e furnizimit dhe ndryshimet klimatike janë shndërruar në një katërkëndësh presioni që godet drejtpërdrejt xhepin e konsumatorëve. Por ka shenja se tregu po fillon të qetësohet. Sipas një studimi të LexisNexis, rreth 40% e kompanive të mëdha të sigurimeve kanë dorëzuar kërkesa për ulje tarifash në muajt e fundit, një lajm inkurajues pas viteve të shtrenjtimit të vazhdueshëm. Megjithatë, edhe pse mesatarisht çmimet po stabilizohen, për shumë shoferë fatura e siguracionit është rritur, shpesh pa asnjë aksident apo shkelje të re. Arsyeja? Një përzierje faktorësh që variojnë nga inflacioni tek moti ekstrem, nga teknologjia e makinave moderne deri te rregulloret shtetërore.

Inflacioni – armiku i padukshëm i çdo kontrate sigurimi

Inflacioni është thembra e Akilit e gjithë ekonomisë, dhe sektori i sigurimeve nuk bën përjashtim. Kur kostoja e punës dhe e pjesëve të makinës rritet, çdo dëm që paguan kompania e sigurimit bëhet më i shtrenjtë. Kjo detyron kompanitë të kompensojnë humbjet përmes rritjes së primeve. Eksperti Bob Passmore nga Shoqata Amerikane e Sigurimeve thekson se “rritja e çmimeve në katër vitet e fundit është e lidhur drejtpërdrejt me nivelet më të larta të inflacionit në 40 vite.” Edhe pse në vitin 2025 pritet një ngadalësim i rritjes, presioni mbi çmimet mbetet real.

Riparimet e makinave – teknologjia sjell siguri, por jo kursim

Paradoksi më i madh i epokës moderne është ky: sa më inteligjente të bëhen makinat, aq më e shtrenjtë është t’i riparosh. Sensorë, kamera, kompjuterë dhe sisteme asistence , të gjitha rrisin ndjeshëm faturën e riparimeve. Sipas studimit të J.D. Power, nga viti 2022 deri më 2024 kostoja mesatare e riparimeve u rrit me 26%. Pra, edhe pse teknologjia duhet teorikisht të ulë aksidentet, në praktikë ajo ka sjellë fatura më të kripura , dhe për pasojë, siguracione më të shtrenjta.

Kriza e zinxhirit të furnizimit dhe tarifat e reja doganore

Pandemia nxori në pah sa e ndërlidhur është ekonomia globale. Mungesa e pjesëve, vonesat në transport dhe rritja e kostove të punës bënë që çdo riparim të zgjasë më shumë dhe të kushtojë më tepër. Edhe pse situata është përmirësuar disi, tarifat e reja tregtare mbi pjesët e këmbimit pritet të rrisin përsëri çmimet.

Sipas Passmore, “tarifat dhe mungesa e furnizimit detyrojnë siguruesit të përshtasin çmimet për të shmangur humbjet.”

Faktori lokal: moti ekstrem dhe rritja e rrezikut rajonal

Në shumë rajone amerikane, rritja e çmimeve lidhet edhe me rreziqet lokale. Stuhitë, përmbytjet, zjarret në pyje apo breshëri dëmtojnë mijëra automjete në të njëjtën kohë. Kur numri dhe kostoja e dëmeve rritet, kompanitë rishikojnë rrezikun për atë zonë dhe e reflektojnë në çmime. Edhe ndryshime të tjera, si rritja e vjedhjeve apo aksidenteve, ndikojnë menjëherë në prime.

Rregulloret shtetërore dhe kufiri i fitimit

Shumë pak e dinë se siguracionet janë ndër sektorët më të rregulluar në SHBA. Çdo kompani duhet të arsyetojë zyrtarisht çdo kërkesë për rritje çmimi përpara autoriteteve të shtetit ku operon. Regulatorët detyrohen me ligj të sigurojnë që rritjet të mos jenë “të tepruara apo diskriminuese”. Megjithatë, duke qenë se fitimi në këtë industri është më i ulët krahasuar me sektorë të tjerë, çdo valë dëmesh , si pas fatkeqësive natyrore , mjafton për të shkaktuar një valë rritjesh.

Profili personal dhe politikat individuale

Edhe faktorët personalë luajnë një rol vendimtar. Mosha e drejtuesit, historia e aksidenteve, shpejtësitë, kreditë, madje edhe gjendja civile ndikojnë në mënyrë të ndjeshme në çmimin përfundimtar. Një ndryshim në ZIP code, pra në zonën e banimit, mund të sjellë rritje të menjëhershme të kostos. Qytetet e mëdha me trafik të dendur janë më të shtrenjta se zonat rurale, për shkak të rrezikut më të madh për aksidente apo vjedhje.

Si të mbroheni nga rritja e çmimeve

Në një treg gjithnjë në lëvizje, konsumatori duhet të jetë aktiv, jo pasiv. Disa hapa praktikë mund të ndihmojnë:

Drejtoni me kujdes – çdo aksident apo gjobë ndikon direkt në primet.

Kërkoni zbritjet që ofron kompania juaj: për makina me sisteme sigurie, për studentë apo për pagesa automatike.

Krahasoni ofertat – ndryshimi i kompanisë mund të sjellë kursime të ndjeshme.

Rishikoni policën – ndoshta keni mbulime të panevojshme që mund t’i eliminoni.

Pay,per,mile insurance – nëse nuk udhëtoni shumë, siguracioni me pagesë për kilometër mund të jetë alternativë më ekonomike.

Në vend të përfundimit

Siguracioni i makinave është një pasqyrë e qartë e ekonomisë bashkëkohore: çdo problem global reflektohet menjëherë në nivel individual. Nga çmimet e pjesëve elektronike deri te moti ekstrem, gjithçka ndikon në një numër të vetëm në fund të faturës suaj. Megjithatë, ndërsa tregu duket se po hyn në një fazë stabilizimi gjatë vitit 2025, konsumatori duhet të mbetet vigjilent , sepse, si në çdo industri financiare, çmimi i paqes është vëmendja e përditshme.

Rafael Floqi/

Nga fundi i shekullit të kaluar, bota dukej se kishte hyrë në një periudhë të re stabiliteti. Rënia e Bashkimit Sovjetik dhe triumfi i kapitalizmit liberal krijuan iluzionin se epoka e përplasjeve ideologjike kishte marrë fund. Por historia nuk pranon të mbyllet me një pikë. Pas tri dekadash, bota gjendet sërish në një përplasje të madhe fuqish ;këtë herë më të ndërlikuar, më ekonomike, më teknologjike dhe shumë më të paqarta se gjatë Luftës së Ftohtë klasike.

Rikthimi i ndarjes botërore

Në horizont po shfaqet një rend i ri global që shumë analistë e quajnë “Lufta e Ftohtë 2.0”. Por ky version i ri nuk është një përsëritje e garës SHBA–BRSS. Ai është një sistem shumëpolar, ku fuqitë nuk ndahen më sipas ideologjisë, por sipas interesave strategjike, kontrollit të burimeve dhe avantazhit teknologjik.

Në njërin krah qëndron ende Shtetet e Bashkuara me rrjetin e saj të aleancave ;NATO-n, Japoninë, Australinë dhe partnerë të rinj në Azi e Paqësor. Në tjetrin, një bosht i ri po konsolidohet: Kina dhe Rusia, të cilat kanë gjetur një pikë të përbashkët në kundërshtimin e rendit liberal perëndimor. Ndërkohë, Evropa, e përçarë midis interesave ekonomike dhe detyrimit politik ndaj Uashingtonit, po përpiqet të ruajë një ekuilibër të brishtë mes tregtisë me Kinën dhe solidaritetit me NATO-n.

Shtetet e Bashkuara: Nga superfuqi e vetme në menaxhere të krizave

Pas vitit 1991, SHBA u shpall “fuqia e vetme globale”. Por sot ajo gjendet përballë një realiteti të ri: dominimi i saj është i sfiduar jo vetëm ushtarakisht, por edhe ekonomikisht e teknologjikisht. Administrata Biden po përpiqet të mbajë një ekuilibër të vështirë mes mbështetjes për Ukrainën, krizës në Lindjen e Mesme dhe përballjes me Kinën në Paqësor. Marrëveshja AUKUS me Britaninë dhe Australinë, afrimi me Japoninë dhe Korenë e Jugut, si dhe rikthimi diplomatik në Paqësor, tregojnë për zhvendosjen strategjike drejt Azisë, aty ku garantohet “teatri i madh” i përplasjes së ardhshme. Por ndërkohë, në Evropë dhe Lindjen e Mesme, Uashingtoni po zbret në terrene që përkujtojnë epokat e vjetra të rivalitetit global.

Ukraina: Kufiri i ri i përplasjes perëndim–lindje

Lufta në Ukrainë është bërë laboratori ku po testohet durimi i Perëndimit dhe vendosmëria e Rusisë. Ajo nuk është vetëm një konflikt territorial, por një betejë për të ardhmen e rendit ndërkombëtar. Rusia e sheh këtë luftë si tentativë për të rindërtuar një sferë influence që humbi pas vitit 1991. Perëndimi e sheh si një test të vetë ekzistencës së NATO-s dhe besueshmërisë së Amerikës si garanci sigurie.

Dy vjet pas pushtimit, asnjëra palë nuk ka fituar përfundimisht, por humbjet janë kolosale: Ukraina është rrënuar, Rusia është izoluar nga Perëndimi, dhe Evropa është kthyer në një kontinent të militarizuar.

Në këtë kontekst, lufta ka prodhuar një efekt të dyfishtë:

ka forcuar lidhjen transatlantike dhe ka ringjallur NATO-n;

por njëkohësisht ka shtyrë Rusinë më afër Kinës, duke krijuar një aleancë të re euroaziatike që ndryshon ekuilibrat globalë.

Kina, duke mos e dënuar kurrë hapur agresionin rus, ka shfrytëzuar situatën për të rritur ndikimin ekonomik dhe diplomatik mbi Moskën. Në fakt, çdo ditë që Rusia dobësohet në Ukrainë, Pekini fiton më shumë peshë në marrëdhënien dypalëshe. Kështu, fronti i Ukrainës nuk është thjesht europian ;është pjesë e një lufte më të madhe për rendin global.

Izrael–Palestinë: Fusha tjetër e rivalitetit global

Në Lindjen e Mesme, lufta Izrael–Hamas, që shpërtheu pas sulmit të 7 tetorit 2023, është kthyer në një arenë të re ku përplasen interesat e fuqive të mëdha. Për SHBA-në, mbështetja ndaj Izraelit mbetet gur themeli i politikës së jashtme në rajon, por kostoja diplomatike është gjithnjë e më e lartë.

Për Rusinë dhe Kinën, konflikti është një mundësi për të paraqitur veten si alternativa “anti-hegjemonike” ;duke u shfaqur si mbështetës të “kauzës palestineze” dhe kritikë të standardeve të dyfishta të Perëndimit. Pekini ka luajtur me kujdes rolin e arbitrit të heshtur, duke ruajtur marrëdhënie të mira me Iranin dhe vendet arabe, ndërsa ka ftuar SHBA-në në një dialog të ri për “stabilitetin e rajonit”.

Rusia, në anën tjetër, e përdor konfliktin si armë politike për të shpërqendruar vëmendjen nga Ukraina dhe për të rifituar ndikim në botën arabe, e cila në shumë raste e sheh Moskën si alternativë ndaj Uashingtonit.

Lufta në Gaza ka bërë të dukshme dobësinë e rendit ndërkombëtar aktual: mungesën e një autoriteti moral global, pafuqinë e institucioneve shumëpalëshe dhe humbjen e besimit në diplomacinë amerikane. Në këtë kontekst, çdo raketë që bie mbi Gaza, çdo sanksion ndaj Rusisë dhe çdo provokim në Tajvan janë pjesë e së njëjtës simfoni ; një botë që po fragmentohet në blloqe rivale.

Kina: Superfuqia e re e heshtur

Në këtë konstelacion krizash, Kina është shndërruar në fituesin e heshtur të tranzicionit global. Ajo nuk ka nevojë të pushtojë asnjë territor për të fituar; mjafton të ofrojë hua, teknologji dhe rrugë tregtare. Përmes Nismës “Rruga e Re e Mëndafshit”, Pekini po krijon një hartë të re gjeoekonomike që lidh Azinë me Evropën e Afrikën, duke ofruar investime aty ku Perëndimi ka lënë boshllëqe.

Ndërsa SHBA dhe BE përballen me kosto të mëdha në Ukrainë e Lindjen e Mesme, Kina forcon praninë e saj në Afrikë, Amerikën Latine dhe ishujt e Paqësorit.

Nëse shekulli XX u përcaktua nga rivaliteti ushtarak, shekulli XXI po përcaktohet nga rivaliteti i infrastrukturës dhe teknologjisë.

Një botë pa qendra të sigurta

Ndryshe nga Lufta e Ftohtë e shekullit XX, përplasja e re nuk ka kufij të qartë. Ajo zhvillohet në sferën e teknologjisë, energjetikës, informacionit dhe sigurisë digjitale. Konfliktet moderne nuk nisin me tanke, por me zinxhirë furnizimi të ndërprerë, algoritme, sanksione ekonomike dhe luftëra kibernetike.

Kina dhe SHBA po garojnë për kontrollin e burimeve kritike si litiumi dhe kobalti; Rusia luan me kartën energjetike në Evropë; ndërsa Lindja e Mesme mbetet një minë e pashuar që mund të shpërthejë çdo moment. Kjo shumëllojshmëri krizash e bën botën e sotme shumë më të paparashikueshme sesa ajo e viteve 1950–1980.

Nga rivaliteti drejt bashkëjetesës

E ardhmja e rendit global mbetet e hapur. Lufta e Ftohtë e kaluar përfundoi me kolapsin e një pale; ajo e re mund të përfundojë me bashkëjetesë të detyruar.

Në një botë të ndërlidhur ekonomikisht, askush nuk mund të izolohet pa dëmtuar veten. Prandaj, edhe pse retorika për “përplasjen e epokës” rritet, diplomacia dhe ndërvarësia ekonomike mbeten ura që mund të shmangin një përshkallëzim të rrezikshëm.

Në fund, historia e pas Luftës së Ftohtë na mëson një gjë të thjeshtë: hegjemonitë janë kalimtare, por balancat janë të përjetshme. Sot, bota nuk kërkon më një fitues absolut, por një ekuilibër të ri që mund të mbajë rendin ndërkombëtar pa e shkatërruar. Nëse udhëheqësit globalë do ta kuptojnë këtë, epoka e rivalitetit të ri mund të bëhet jo prelud i një lufte tjetër të ftohtë, por një periudhë e re bashkëekzistence të detyruar ;ku fuqitë mësojnë të jetojnë me njëra-tjetrën, jo përkundër njëra-tjetrës.

Evropa nuk pranon shtete që ndajnë qytetarët sipas përkatësisë, por ato që ndërtojnë vlera të përbashkëta mbi drejtësi dhe përfshirje. NATO nuk ofron vetëm siguri ushtarake, por kërkon stabilitet politik të brendshëm dhe partneritet shoqëror. Elita shtetërore maqedonase duhet të heqë dorë nga nostalgjitë e rrezikshme të projekteve etnocentrike dhe të përqafojë filozofinë e bashkëjetesës si model të së ardhmes.

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Kur një shtet arrin në pikën e maturisë politike, ai duhet të dijë të zgjedhë mes kujtesës dhe përgjegjësisë, mes frikës dhe vizionit. “Udhëkryqi i maturisë politike” nuk është një metaforë abstrakte, por realiteti me të cilin përballet sot Maqedonia e Veriut. Ky është momenti që do të përcaktojë nëse vendi do të ecë përpara drejt së ardhmes euroatlantike, apo do të mbetet peng i projekteve etnocentrike që e kanë mbajtur për tri dekada në ciklin e krizave dhe përçarjeve të përsëritura.

Maturia politike, në këtë kontekst, nënkupton aftësinë për të braktisur retorikën e frikës, për të zgjedhur bashkëjetesën mbi dominimin dhe për ta bërë kohezionin ndëretnik themel të shtetformësisë moderne.

Historia politike e Maqedonisë së Veriut nuk matet me numrin e institucioneve që ka ndërtuar, por me aftësinë për të nxjerrë mësime nga gabimet e së kaluarës. Për gati tri dekada, vendi ka kaluar nëpër cikle të përsëritura krizash politike dhe ndëretnike, që nuk kanë qenë produkt i natyrës së shoqërisë, por i projekteve të vjetra nacionaliste të rikthyer në formë moderne. Çdo herë që vendi i afrohet një etape të re integruese, zgjohen impulset e vjetra të përjashtimit dhe dominimit etnik, të cilat përpiqen ta mbajnë shtetin peng të së kaluarës.

Fushata parazgjedhore e vitit të kaluar dëshmoi se si retorika populiste mund të kthehet në mekanizëm të rrezikshëm për deformimin e vet shtetësisë. Me tezën për “rikthimin e shtetit”, kryeministri Mickovski arriti të fitojë zgjedhjet parlamentare, duke ndërtuar një narrativë që synonte jo reformimin, por suprimimin e ligjeve që përbëjnë bazën e shtetformësisë së shqiptarëve. Pas marrjes së pushtetit, qeveria e tij hapi rrugën për marrëveshje të errëta financiare me hua miljardëshe të paqartë në origjinë dhe i krijoi terren të lirë shtrirjes së botës serbe dhe ndikimit ruso-kinez, duke e futur shtetin në një trajektore pa drejtim dhe pa siguri. Edhe në nisje të fushatës për zgjedhjet lokale, retorika e tij politike vazhdon të mbajë të njëjtin ton përjashtues, duke paralajmëruar eliminimin e subjektit politik shqiptar që lindi nga fryma e Marrëveshjes së Ohrit forcë që për dy dekada ka qenë promotore e zbatimit të saj. Pas këtyre zgjedhjeve, përgjegjësia për orientimin e ardhshëm të Maqedonisë bie mbi vetë kryeministrin: nëse vendi do të zgjedhë rrugën e stabilitetit dhe integrimit euroatlantik, apo do të zvarritet drejt një spiraleje konfliktesh që mund ta zhysin në paqëndrueshmëri dhe pa perspektivë.

Në vend që të ndërtohet një model qeverisës mbi besimin qytetar dhe barazinë institucionale, elitat politike kanë lejuar që kalkulimet e ngushta partiake të errësojnë vizionin shtetëror. Kështu, edhe proceset më të rëndësishme si ndryshimet kushtetuese dhe debatet identitare janë instrumentalizuar për përfitime politike afatshkurtra, duke zbehur frymën e partneritetit ndëretnik që e bëri të mundur stabilitetin pas vitit 2001.

Kujtesa historike e vitit 2001 nuk duhet parë si traumë, por si busull për të ardhmen. Marrëveshja e Ohrit nuk ishte vetëm pakt për paqe, por themel për një rend të ri demokratik, që e ngriti barazinë qytetare në parim kushtetues dhe e bëri bashkëjetesën pjesë të identitetit shtetëror.

Çdo tentativë për ta relativizuar këtë marrëveshje, për ta zëvendësuar me modele të selektivitetit etnik apo për ta përdorur si mjet presioni politik, është devijim nga rruga e stabilitetit dhe e integrimit. Historia e këtij vendi ka dëshmuar se sa herë është sfiduar fryma e Ohrit, vendi është zhytur në krizë; dhe sa herë është respektuar ajo, Maqedonia e Veriut ka ecur përpara në rrugën euroatlantike.

Në këtë realitet politik, faktori shqiptar ka luajtur dhe vazhdon të luajë rolin më stabilizues në shtet. Shqiptarët kanë dëshmuar përkushtim të palëkundur ndaj vlerave europerëndimore dhe kanë qenë promotorë të barazisë qytetare, duke ruajtur stabilitetin edhe në momentet më të ndjeshme.

Por kjo përgjegjësi nuk mund të mbetet e njëanshme. Një shtet nuk mund të ndërtohet mbi sakrificën e njëanshme të një komuniteti, por mbi përkushtimin e përbashkët të të gjithë qytetarëve. Elita shtetërore maqedonase duhet të kuptojë se respektimi i faktorit shqiptar nuk është çështje favori, por garanci për ekzistencën e vet shtetit multietnik.

Kohezioni ndëretnik nuk është luks politik, as kompromis i përkohshëm është strategji shtetërore për mbijetesë dhe zhvillim. Në një rajon ku tensionet etnike dhe ndërhyrjet e jashtme janë ende faktor destabilizues, vetëm ndërtimi i një shoqërie me barazi reale dhe besim të ndërsjellë mund të garantojë stabilitet afatgjatë.

Evropa nuk pranon shtete që ndajnë qytetarët sipas përkatësisë, por ato që ndërtojnë vlera të përbashkëta mbi drejtësi dhe përfshirje. NATO nuk ofron vetëm siguri ushtarake, por kërkon stabilitet politik të brendshëm dhe partneritet shoqëror.

Maqedonia e Veriut duhet ta kuptojë këtë realitet: pa konsensus të brendshëm ndëretnik, çdo proces integrues mbetet formal dhe i brishtë.

Ky është momenti kur Maqedonia e Veriut duhet të tregojë maturi politike dhe historike. Koha e alibive ka përfunduar. Nëse ky vend dëshiron të ruajë stabilitetin dhe të hapë perspektivën e integrimit, duhet të lirojë veten nga pengjet e së kaluarës dhe të ndërtojë një kontratë të re shoqërore mbi partneritetin ndëretnik, respektin institucional dhe drejtësinë qytetare.

Elita shtetërore maqedonase duhet të heqë dorë nga nostalgjitë e rrezikshme të projekteve etnocentrike dhe të përqafojë filozofinë e bashkëjetesës si model të së ardhmes. Sepse vetëm një Maqedoni e Veriut që e ndërton të ardhmen mbi respekt, barazi dhe vizion përbashkues do të mund të ecë me siguri drejt integrimit euroatlantik dhe të fitojë respektin e partnerëve ndërkombëtarë.

Ky është udhëkryqi i maturisë politike: të zgjidhet rruga e bashkëjetesës si garanci për paqe, zhvillim dhe perspektivë përndryshe, historia nuk do të falë përsëritjen e gabimeve, por do të dëshmojë se mungesa e maturisë politike mund të kthehet në autogol historik, ku humb jo vetëm stabiliteti, por edhe vet ideja e shtetit multietnik që u ndërtua me shumë sakrifica. Dhe në atë moment, do të jetë tepër vonë për t’u rikthyer në udhën e arsyes politike që e kërkon koha dhe historia.