Prof.dr. Muhamet Racaj/

Veriu i Kosovës është një rajon me rëndësi historike dhe strategjike për shtetin dhe popullsinë e tij. Pasuritë natyrore, si miniera e Trepçës dhe liqeni i Ujmanit, janë burimet kryesore që mbështesin ekonominë, furnizimin me ujë dhe energji, si dhe sigurinë gjeopolitike të Kosovës. Miniera e Trepçës, me rezervat e mëdha minerale si plumbi, zinku, ari dhe mineralet e tjera të rralla, është motori i industrisë nëntokësore dhe furnizuesi kryesor i mineralit strategjik për vendin¹. Ujmani, nga ana tjetër, është rezervuari më i madh i ujit të pijshëm dhe burimi kryesor i energjisë hidroelektrike².
Megjithatë, menaxhimi i këtyre pasurive është i ndikuar nga tensionet politike, mungesat infrastrukturore dhe moskontrolli efektiv, duke rrezikuar furnizimin e qëndrueshëm me ujë e energji, dhe zhvillimin ekonomik të Kosovës. Këto probleme kanë pasoja të mëdha për mirëqenien sociale veçanërisht në Veriun e Kosovës³⁻⁴.
Ky studim ka për qëllim të analizojë ndikimin dhe rëndësinë e minierës së Trepçës dhe liqenit Ujmani në zhvillimin ekonomik dhe sigurimin e burimeve jetike për Kosovën, si dhe të nxjerrë në pah sfidat dhe rekomandimet për menaxhimin e tyre efektiv.
Studimi përforcon analizën e menaxhimit të burimeve natyrore në rajonin me sfida gjeopolitike, duke e lidhur atë me zhvillimin ekonomik, stabilitetin social dhe politikën shtetërore. Ai kontribuon në kuptimin e mënyrës sesi pasuritë duhen inkorporuar në politikëbërjen dhe administrimin kombëtar⁵⁻⁶.

Miniera e Trepçës – Pasuri Minerale Strategjike

Miniera e Trepçës është një nga burimet më të mëdha minerare në Ballkan. Pasuritë minerale përfshijnë plumbin, zinkun, argjendin dhe arin, materialet kyçe për industrinë dhe eksportin⁷. Trepça ka një histori të gjatë që mban mbi një mijë vjet shfrytëzim, ndërsa në periudhën jugosllave dha një kontribut të jashtëzakonshëm në burimet ekonomike dhe punësimin e terit rajonit⁸.
Pas viteve të fundit të shekullit XX dhe fillimit të XXI, Trepça ka përjetuar periudha të vështira për shkak të mungesës së investimeve dhe menaxhimit të paqëndrueshëm, që sollën humbje të mëdha ekonomike⁹. Rifillimi i investimeve dhe menaxhimi transparent paraqesin mundësi për rikthim të fuqishëm të kësaj pasurie në zhvillim industrial dhe ekonomik, me ndikim pozitiv në punësimin dhe mirëqenien sociale⁹¹⁰.
Megjithatë, ndikimet mjedisore nga aktivitetet minerare kërkojnë masa të rrepta për mbrojtjen e mjedisit dhe shëndetit publik, për të minimizuar negativitetin e pasojave⁹¹¹.

Liqeni i Ujmanit – Rezervuari Kryesor për Ujin dhe Energjinë

Liqeni i Ujmanit është ndërtuar në lumin Ibër dhe shtrihet në pjesën veriperëndimore të Kosovës, duke ofruar mbi 70% të burimeve të ujit të pijshëm për vendin¹². Ai furnizon ndër të tjera edhe termocentralet Kosova A dhe B me ujë të freskët për ftohje, duke mbështetur kështu furnizimin me energji elektrike, bazë e sigurisë energjetike në Kosovë¹³. Menaxhimi i Ujmanit kërkon koordinim institucional dhe bashkëpunim ndërkombëtar, pasi pjesë e tij shtrihet edhe në Serbi, ku mungesa e marrëveshjeve ndëministrative pengon bashkëpunimin e qëndrueshëm dhe mund të shkaktojë tensione politike¹⁴. Investimet në teknologji moderne, infrastrukura dhe sisteme monitorimi janë thelbësore për menaxhimin e qëndrueshëm të këtij burimi jetik, i cili ka ndikim të drejtpërdrejtë në shëndetin dhe mirëqenien e popullsisë, si dhe në ekonomi¹⁵.

Rëndësia Strategjike dhe Siguria Kombëtare

Në kuadër të sigurisë kombëtare, kontrolli dhe menaxhimi i Trepçës dhe Ujmanit janë elementë kryesorë për stabilitetin ekonomik dhe politik të Kosovës. Këto pasuri janë jo vetëm baza ekonomike, por edhe mjete politike në marrëdhëniet dhe dialogun Kosovë-Serbi¹⁶. Mosmarrëveshjet mbi pronësinë dhe kontrollin e këtyre burimeve kanë rrezikuar stabilitetin rajonal dhe besimin e ndërsjellë.
Përmes menaxhimit transparent, bashkëpunimit ndërinstitucional dhe ndërkombëtar, dhe zhvillimit të infrastrukturës, Kosovës i jepet mundësia të forcojë sovranitetin dhe të sigurojë burimet për një zhvillim të qëndrueshëm⁵.

Përfundimi dhe Rekomandimet

Trepça dhe Ujmani janë shtylla themelore të sigurisë shtetërore dhe kombëtare të Kosovës. Investimi dhe menaxhimi efektiv i këtyre pasurive janë të domosdoshme për zhvillimin ekonomiko-social dhe stabilitetin politik. Është e nevojshme të krijohen mekanizma ligjorë, institucione të forta dhe bashkëpunim ndërkombëtar për të siguruar përdorim të drejtë, mbrojtje të mjedisit dhe përfitime afatgjata për popullsinë dhe shtetin.

Literatura:

1. Raport për Gjendjen e Ujërave në Kosovë, AMMK, 2020
2. Wikipedia, Miniera e Trepçës, 2005
3. Strategjia e Energjisë e Republikës së Kosovës 2022-2031
4. Raporte dhe studime për menaxhimin e Ujmanit dhe Trepçës
5. Analiza e ndikimit ekonomik të minierës Trepçës, UBT Knowledge Center, 2024
6. Historia dhe ndikimet mjedisore të Trepçës, studime të ndryshme
7. Dokumente strategjike për menaxhimin e burimeve ujore dhe energjetike
8. Raportet mbi dialogun Kosovë-Serbi dhe menaxhimin e pasurive strategjike

Artan Nati/

Një miku im, emigrant në USA, kishte një hall me pronën në Shqipëri. Jo, nuk ishte hall me kufij, me gardhe, apo me të afërmit grindavecë, halli ishte ne kadastër. Dhe meqë kadastra jonë është si një kasafortë pa çelës, për t’u hapur të duhet gjithmonë “çelësi nën tavolinë”. Miku im nuk e pranoi këtë. Nuk iu drejtua “mikut të duhur”, nuk pranoi “poshtërimin e radhës” që e shesin si shërbim shtetëror. Në vend të kësaj, ai bëri një gjë të papranueshme për standardin shqiptar, ai i shkroi një letër kryeministrit. Po, një letër, në vend të zarfit. Një akt i thjeshtë qytetar, që tek ne konsiderohet skandal publik. Ky njeri guxoi të denoncojë korrupsionin dhe të mbrojë dinjitetin e vet. Një veprim që ndoshta e trembi, ndoshta e bëri të qeshë, ndoshta as që e trazoi kryeministrin. Por një gjë u bë e qartë: kur një qytetar, sado i vetëm, zgjedh dinjitetin mbi tarafin, atëherë sistemi fillon të duket lakuriq. Forca e një shoqërie matet nga aftësia e saj për t’u mbledhur rreth dinjitetit dhe të drejtës së përbashkët, dy themele mbi të cilat ndërtohen demokracitë e qytetëruara. Por Shqipëria duket se ka zgjedhur një tjetër manual: atë të miqësive të rastit dhe tribalizmit pa fund. Në vend që të pyesim “a është e drejtë?”, shpesh dëgjon “a është mik?”. Në vend që të mbrojmë dinjitetin e njeriut, ne shpallim kampionin e fisit, kushëririn e tretë, ose shokun e gjimnazit të dikujt në pushtet.

Ne shqiptarët shpesh e harrojmë një të vërtetë të thjeshtë, por themelore: të drejtat e çdo njeriu fillojnë të zbehen në çastin kur kërcënohen të drejtat e vetëm një njeriu. Shoqëria nuk është një ishull me individë të veçuar, por një rrjet i brishtë fijesh që lidhen mes tyre. Nëse pritet një fije, gjithë rrjeti fillon të çahet.

Kur heshtim për padrejtësinë ndaj një tjetri, ne në fakt pranojmë që padrejtësia të bëhet pjesë e frymës sonë të përditshme. Sot është radha e atij që nuk ka “mik të madh”, nesër mund të jetë radha jonë. Të drejtat nuk janë privilegje që i caktohen kujtdo sipas qejfit, por një dritë e përbashkët që shuhet në momentin kur lejojmë errësirën të mbulojë qoftë edhe një cep të saj.

Dinjteti nuk është luks i një individi, por është ajri i përbashkët që të gjithë marrim frymë. Nëse ajri helmohet për njërin, helmohet për të gjithë. Dhe në këtë kuptim, heshtja jonë është oksigjeni i padrejtësisë.

Nëse duam të ndërtojmë një Shqipëri qytetare, duhet të mësojmë të shohim tek çdo njeri një pasqyrim të vetvetes. Të kuptojmë se kur dikujt i shkelet e drejta, nuk është thjesht ai që humbet, por të gjithë ne bëhemi më të vegjël, më të varfër, më të pambrojtur.

Kështu, ligji tek ne shpesh duket si një dekor i bukur për t’u varur në mur, ndërsa vendimet merren sipas manualit të vjetër shqiptar: “më thuaj kë njeh, të të them çfarë drejtësie ke”. E quajmë shoqëri moderne, por funksionojmë si një fshat i madh ku kulla e mikut vlen më shumë se institucionet. Madje edhe fjala “dinjitet” tingëllon më shumë si fjalor akademik për diplomacinë, sesa si realitet i përditshëm.

Historia e njerëzimit është e mbushur me momente kur një njeri i vetëm ndez një komb të tërë. Tunizia pati tregtarin Mohamed Bouazizi, i cili me aktin e vetëflijimit ndezi zjarrin e Pranverës Arabe. Në Francë, një filozof si Rousseau dhe më pas një revolucionar si Robespierre, u kthyen në frymëzim për të përmbysur një rend të vjetër e të kalbur. Në Indi, Gandhi, vetëm me trupin e tij të brishtë dhe me fuqinë e mosbindjes, i tregoi botës se edhe perandoria më e madhe mund të mposhtet pa armë. Në Amerikë, Martin Luther King ndezi një popull të tërë me fjalën e tij të thjeshtë, por hyjnore, për ëndrrën e barazisë.

Po Shqipëria? Ku e ka fshehur kurajon qytetare dhe shpirtin e revoltës? A mos vallë ky shpirt është mbytur nën shekuj otomanizmi, nën zinxhirët e komunizmit, dhe sot endet i mpirë mes apatisë dhe indiferencës? Apo thjesht fle thellë, si një fosil që pret dorën e arkeologut për t’u zbuluar nën shtresat e dheut e të harresës? Në Shqipërinë tonë, ku prej 30 vitesh ligji është dekor, ndërsa rregulli i vërtetë është “kush ka mik, ka shtet”.

Nga sulltanati trashëguam beun e shtëpisë, që rri në krye të sofrës e vendos kush pi raki e kush merr tapinë. Nga komunizmi trashëguam burokracinë pa fund, ku gjithçka bëhet me “rekomandim partie”. Rezultati? Një miks kulturash: osmano-komunizëm me shije “demokraci europiane”. Në këtë vend të bekuar, qytetaria nuk është status, por naivitet. Në vend që të jemi qytetarë, mbetemi klientë, në vend që të kemi shtetin ligjor, kemi shtetin “e mikut”. Dhe ky shtet funksionon për mrekulli: punësimi, drejtësia, spitali, madje edhe funerali, të gjitha kalojnë në sitën e famshme: “mos u mërzit, se kam një mik atje”.

Kështu, çdo procedurë ligjore e shkruar me pompozitet në fletoren zyrtare humbet kuptimin sapo hyn në skenë fjalia magjike: “do ta rregulloj unë”. Në vend të barazisë para ligjit kemi barazinë para telefonit. Në vend të gjykatës kemi kafen e lagjes. Në vend të shtetit kemi mikun.

Në fund të ditës, ky ritual i miqësisë nuk është thjesht kulturë kombëtare, por një sistem paralel. Një republikë hijesh ku qytetaria është shpallur e vdekur dhe sundon miqësia e rreme. Ne nuk i besojmë ligjit, por i besojmë mikut. Nuk i besojmë institucioneve, por i besojmë telefonatës. Dhe prandaj krenohemi me sarkazëm të hidhur: “Shqipëria është vend i vogël, këtu të gjithë jemi miq”.

Në të vërtetë, përkthimi i kësaj krenarie është i thjeshtë: këtu askush nuk është qytetar, sepse kur të gjithë jemi “miq”, atëherë nuk ka më shoqëri, ka vetëm klientë në pritje të një nderi. Ne jemi shoqëria e miqve dhe e ndereve, sepse shqiptari jeton për një nder dhe besë. Por kjo besë dhe ky nder duhet të jetë ndaj atdheut apo ndaj mikut në pushtet, të vërtetës apo kryetarit të partisë, ligjit apo Maliqit?

 Shkoni në QSUT. Në teori, aty është kështjella e shëndetësisë publike. Në praktikë, është një hotel ku krevati merret me rekomandim. Nëse nuk ke mik infermierin, shërbimin e merr me vonesë, nëse nuk ke mik mjekun, analizat vonohen, por nëse ke “telefonatë nga lart”, hapet edhe salla e operacionit që ishte “e zënë”. Në fund, nuk është shkenca që të shpëton, por numri i ruajtur te “kontaktet”. Shkoni në Gjykatën e Lartë. Vendimet aty nuk varen nga kodi penal, por nga kodi i miqësisë. Një gjyqtar mund të interpretojë ligjin në 50 mënyra, por vetëm një është e saktë: ajo që i shërben mikut. “Të gjithë janë të barabartë para ligjit” është slogan për në mur, jo për në sallë. Në sallë vendos kush e ka mik kë.

Shkoni në Polici. Në teori, aty sundon rendi. Në praktikë, është një agjenci shërbimesh private ku gjoba të fshihet nëse “ke mik në komisariat”. Ligji nuk është më i fortë se lidhja e gjakut, shoqërisë ose kafesë së përbashkët. Ky është paradoksi ynë kombëtar: një shtet me parlament, qeveri, gjykata, spitale e universitete, por që funksionon vetëm me një aplikacion të lashtë, më efikas se çdo platformë dixhitale që quhet “mik”. Por ja ku vjen pyetja që na përvëlon: a do të mbetemi përjetësisht robër të kësaj kulture, apo do të bëhemi më në fund qytetarë? A do të vazhdojmë të krenohemi me sarkazëm “këtu të gjithë jemi miq”, kur përkthimi i saj është se askush nuk është qytetar? 

Përgjigjja nuk vjen nga Brukseli, as nga ambasadat, as nga premtimet e partive. Ajo vjen nga ne. Nga guximi për të thënë “jo”. Nga zgjedhja për të mos telefonuar mikun, por për të kërkuar ligjin. Nga vendimi për të mos u tallur më me qytetarinë, por për ta rimarrë atë. Nuk ka reformë më të madhe se kur një shoqëri vendos të kthehet nga klientë në qytetarë. Nuk ka akt më revolucionar se kur një njeri i zakonshëm zgjedh të mos pranojë turpin e radhës. Dhe nuk ka armë më të fuqishme se dinjiteti i qytetarit që refuzon të përkultet para “mikut”.

Sot, Shqipëria ka nevojë për një revoltë paqësore qytetare. Jo për dhunë, por për mosbindje. Jo për zjarr, por për guxim moral. Të refuzojmë zarfet, telefonatat, rekomandimet. Të denoncojmë hapur. Të mbrojmë dinjitetin tonë, sado të vegjël të dukemi. Sepse historia është e mbushur me dëshmi se kur guxon një, zgjohet i gjithë kombi. Duhet të jemi qytetarë, jo klientë,sepse askush nuk mund të të bëjë të ndihesh inferior pa pëlqimin tënd. . Të besojmë te ligji, jo te miku. Të mbrojmë dinjitetin tonë, jo interesin e fisit, sepse marrëdhënia më e fuqishme që do të kemi ndonjëherë është marrëdhënia me veten tonë Të ndërtojmë shtetin tonë, jo rrjetin e miqve. Sepse vetëm kur të kuptojmë se qytetari është më i fortë se fisi dhe ligji më i shenjtë se mikpritja e hallit, Shqipëria do të bëhet Republikë e njerëzve, jo Republikë e miqve. 

Nga Arian Galdini/

Nuk ka shtet pa breza. Kontrata themelore e një kombi nuk shkruhet vetëm në letër; ajo vuloset në maternitete dhe në bankat e shkollave. Arendt e quajti lindshmërinë, aktin themelor të politikës, sepse çdo fëmijë hap një fillim të ri (Arendt 1958). Kur fillimet pakësohen, rendi politik shteron. Shqipëria sot përballet me një padi të ftohtë e të drejtpëdrejtë, me balancë natyrore negative, ikje të brezit aktiv, mosha mesatare në ngjitje. Çdo buletin i INSTAT-it është provë; çdo tabelë e Eurostat-it, ekspertizë; çdo vlerësim i OECD/WHO, akt-konstatim mbi qëndrueshmërinë.

Nëse politika është art i së ardhmes, atëherë mosveprimi demografik është braktisje e së ardhmes. Këtu fillon ky reflektim, po të doni mund ta quajmë edhe si një akt–ekspertizë mbi dështimin e tri mandateve (2013–2025) dhe si një manifest për Doktrinën e Mbijetesës Demografike. Shteti nuk qëndron mbi pllaka, por mbi qarkullimin e jetës. Neni i parë i kushtetutës së pashkruar të çdo kombi është ripërtëritja, lindje që mbajnë gjuhën, familje që e ushqejnë, të rinj që e mbrojnë. Pa këtë nen, të gjitha nenet e tjera rrinë bosh si korniza pa tekst. Shqipëria sot ka korniza të lyera, kartolina që shkëlqejnë për turistin, por brenda tekstit i mungon subjekti, foshnja që vjen në jetë, familja që vendos të rrijë, i riu që e sheh të ardhmen këtu.

Çfarë po shkruaj këtu, nuk është zemëratë, është shqyrtim i hollësishëm nëpërmjet shifrave e fakteve që flasin më fort se vetë analiza ime. Nuk po shkruaj as parullat e fjalimin pompoz politiko – akuzativ, të radhës. Ky është memorandum ndërgjegjeje. Nuk është polemikë partiake; është qëntim i provave. Provat janë të ftohta dhe të pakundërshtueshme. Në vitin 1989, Shqipëria kishte rreth 3.3 milionë banorë, moshë mesatare 26 vjeç dhe fertilitet 3.2 fëmijë për grua (INSTAT 2023; World Bank 1990). Në vitin 2023, rezidentët janë rreth 2.76 milionë, me fertilitet ~1.3 dhe lindje vetëm ~23 mijë, ndërsa vdekjet >31 mijë , bilanc natyror negativ (INSTAT 2023; Eurostat 2022).

Në mes, një eksod i gjatë mbi 1.2 milion njerëzish (World Bank 2022). Këto nuk janë luhatje e as normalitet i kohës; janë ndryshim i natyrës së shtetit. Nëse Hannah Arendt e quajti natalitetin kusht themelor të politikës, sepse çdo fëmijë është një fillim i ri, mungesa e tij është akti themelor i shuarjes. Pa fillime të reja, politika reduktohet në menaxhim fasadash. Dhe kur një qeverisje menaxhon veç pamjen e vetë, të vendit e shoqërisë, dhe harron frymën e vizionin, rrezikon jo humbje zgjedhjesh, por humbjen e shpirtit të kombit e të njerëzve të tij.

Këtu vijojnë katër thagma të thjeshta:

1. Sovraniteti varet nga demografia. Pa moshë aktive nuk ka buxhet, ushtri, rritje, as peshë ndërkombëtare (OECD 2022).

2. Demografia varet nga politika publike. Familja, arsimi, shëndetësia, strehimi, puna e denjë e bëjnë ose e prishin vendimin për të lindur e për të qëndruar (Eurostat 2021; UNESCO 2022; WHO 2022).

3. Krizat e sotme janë të matshme. Ato shihen në raportin punëtor–pensionist <1.5:1, në >500 shkolla të mbyllura në një dekadë, në remitanca >7% PBB që mbajnë konsum por jo jetë (ISSH 2022; MAS 2022; Banka e Shqipërisë 2023).

4. Zgjidhja ekziston, po kërkon vizion, buxhet dhe ligj. Vendet që vepruan (Hungari, Poloni, disa komuna kroate e serbe) panë kthesa të matshme (Eurostat 2021).

Shekulli i ritmit që ngadalësohet, panorama globale. Shekulli XX ishte shekulli i eksplodimit demografik, nga 2.5 mld (1950) në >6 mld (2000) (UN DESA 2022; UN 2023). Fertiliteti global >5 fëmijë/grua në vitet ’60 (World Bank 2021); baby-boom-i mbushi shkollat dhe fabrikat. Shekulli XXI solli kthesë: sot rreth 8.1 mld, por ritmi i rritjes është përgjysmuar; kulm 9.7 – 10 mld rreth 2060-2080, më pas tkurrje (UN DESA 2022). TFR ~2.3 global; në shumë vende të zhvilluara <1.5, në disa aziatike <1.0. Europa plaket: mosha mesatare >44 vjeç (Eurostat 2023). Japonia është maja: mosha mesatare ~49, rënie nga 128 milion (2010) në ~124 milionë (2023) (SBJ 2023). Korea e Jugut është rekordi i ulët: ~0.78 TFR (Statistics Korea 2023). Kina pa për herë të parë tkurrje në 2022 (NBS China 2023).

OECD e përkufizon si “sfidën më të madhe të shekullit XXI për qëndrueshmërinë e shteteve” (OECD 2022), më pak kontribues fiskalë, më shumë barrë sociale, më pak kurajë inovacioni, më pak kapacitet mbrojtës. Me fjalë të thjeshta, pa brez aktiv, shteti humb pushtetin, fuqinë, ndikimin, rolin. Reagimet serioze nuk maten me fjalë, por me veprime të shkruara në ligj dhe të vulosura në buxhet. Franca dhe Gjermania e kanë kuptuar prej kohësh se një komb nuk mbahet vetëm me retorikë; për këtë arsye kanë ngritur sisteme të plota mbështetjeje për familjet: leje prindërore të paguara, çerdhe publike të garantuara, ndihma mujore që e bëjnë fëmijën jo një barrë, por një dhuratë të mundshme për çdo prind.

Hungaria, e dalë nga një tranzicion i ashpër, e kuptoi se politika demografike nuk është luks, por kushtrim mbijetese. Ajo vendosi kredi të falshme për nënat me shumë fëmijë, ulje të ndjeshme taksash për gratë me katër e më shumë lindje, dhe brenda një dekade arriti të ngrejë normën e fertilitetit nga rreth 1.25 në 1.59 (Eurostat 2021). Polonia, me programin “500+”, jo vetëm që u përpoq të stabilizojë lindjet, por uli edhe varfërinë e fëmijëve në mënyrë të ndjeshme, duke treguar se politika demografike nuk është thjesht çështje statistikash, por edhe e drejtësisë sociale. Mësimi është i qartë dhe i pamëshirshëm: aty ku ka vizion, aty ku ka ligj, aty ku ka buxhet të qëndrueshëm, ka kthesë. Procesi është i ngadaltë, rezultatet nuk vijnë brenda natës, por energjia e kombit nis të rigjenerohet. Politika që vë familjen në qendër nuk është vetëm investim financiar, por investim në vetë vazhdimësinë e shtetit. Shqipëria, për fat të keq, hyn në këtë panoramë jo si një rast kurioz, por si një dramë dyfishe pasi ndërkohë që bota perëndimore përballet me plakjen dhe disa vende me emigracionin, ne i bartim të dyja plagët njëherësh.

Popullsia jonë plaket me ritme të shpejta, ndërkohë që rinia largohet pa kthim. Bota vuan një sëmundje; Shqipëria i vuan të gjitha. Kjo e bën krizën tonë jo vetëm më të thellë, por edhe më urgjente. Për ne, çdo vit i humbur nuk është thjesht statistikë, por një brez që shuhet, një fshat që zbrazet, një bankë shkolle që kthehet në muze të heshtjes. Nëse Gjermania, me gjithë fuqinë e saj ekonomike dhe institucionale, e trajton plakjen si rrezik për të ardhmen kombëtare, si mund ta injorojë Shqipëria, e cila nuk ka as luksin e ekonomisë së madhe dhe as stabilitetin e shtetit social? Nëse Hungaria dhe Polonia, me histori të tranzicionit të vështirë, e kanë kuptuar se vetëm politika aktive e shpëton kombin nga zbrazja, pse Shqipëria vazhdon të endet me bonuse simbolike dhe samite retorike?

Për ne nuk ka kohë për eksperimente. Për ne, çdo vit i humbur është një arterie më pak që rreh në trupin e kombit.Për këtë arsye, përgjigjja jonë duhet të jetë dyfish më e fortë, dyfish më e kthjellët, dyfish më e guximshme. Ne nuk kemi luksin e hezitimit. Ne nuk mund të presim. Nëse nuk reagojmë tani me një Doktrinë të Mbijetesës Demografike, atëherë nuk do të jemi thjesht shembulli i një kombi të varfër, por rasti unik i një kombi që zgjodhi vetëshuarjen përballë alternativës së shpëtimit. Shqipëria 1989–2025, anatomia e shterimit. Nga kulmi demografik te tharja. Kulmi ishte viti 1989, Shqipëria kishte arritur 3.3 milion rezidentë, me një moshë mesatare vetëm 26 vjeç dhe një normë fertiliteti prej 3.2 fëmijësh për grua (INSTAT 2023; World Bank 1990). Ishte një shoqëri e re, me energji që pulsonte në çdo fshat dhe qytet, me horizonte që dukej se do të mbusheshin brez pas brezi.

Çarja nisi shpejt. Vetëm në vitet 1990 – 1992, mbi 300 mijë shqiptarë u larguan në një eksod biblik (Eurostat 1995). Brenda tri dekadash, më shumë se 1.2 milion shqiptarë janë bërë emigrantë aktivë (World Bank 2022). Nga një popullsi që rritej me shpejtësi, Shqipëria u kthye në një trup që humb gjakun e vet natyral. Sot, brenda kufijve, kanë mbetur vetëm rreth 2.76 milion rezidentë; fertiliteti ka rënë në rreth 1.3, lindjet janë vetëm 23 mijë në vit kundrejt mbi 31 mijë vdekjeve (INSTAT 2023; Eurostat 2022). Bilanci natyror është bërë negativ, një kthesë dramatike që nuk është më episod, por normë. Struktura e moshës ka ndryshuar si një kockë që thyhet e nuk bashkohet më si më parë. Mosha mesatare është tashmë mbi 38 dhe pritet të kalojë 44 deri në vitin 2050 (Eurostat 2022). Raporti punëtor-pensionist, dikur 7 me 1, ka rënë në më pak se 1.5 me 1 (ISSH 2022). Ky nuk është thjesht problem demografik, është alarm fiskal, kur baza e kontribuesve tkurret, çdo vit rritet barra e subvencioneve, dhe çdo vit ngushtohet hapësira për investime publike.

Një shtet pa bazë kontribuesish bëhet një trup që jeton me borxhe, jo me frymë.

Indet tregojnë plagë të thella.

Brenda një dekade janë mbyllur mbi 500 shkolla (MAS 2022).

Universitetet kanë humbur gjysmën e studentëve krahasuar me vitin 2012 (MAS 2023).

Sistemi shëndetësor mbijeton me një buxhet rreth 5% të PBB-së dhe me mjekë e infermierë që ikin çdo vit drejt jashtë (WHO 2022).

Investimi në kërkim-zhvillim është vetëm 0.19% e PBB-së, më i ulëti në kontinent (Eurostat GBARD 2024).

Në të njëjtën kohë, remitancat e diasporës, që përbëjnë mbi 7% të PBB-së (Banka e Shqipërisë 2023), janë shndërruar në serum që mban gjallë trupin, por nuk gjeneron palcë të re.

Ato zbusin dhimbjen, por nuk e kurojnë sëmundjen.

Kjo nuk është më tranzicion.

Ky është transformim i pakthyeshëm, nga një shoqëri e mbështetur mbi rininë në një strukturë që ruan formën, por humb masën.

Një vend që dikur e kishte sovranitetin demografik, fuqinë për të riprodhuar jetën brenda kufijve të vetë, sot e sheh atë të zbehur.

Sovraniteti politik është iluzion, nëse nuk ka sovranitet demografik.

Një komb që nuk lind dot të ardhmen brenda territorit të vet, e ka deleguar të ardhmen diku tjetër.

2013–2025, dekada e humbur dhe tri mandatet e dështimit…

Bilanci i dekadës së fundit është i ftohtë dhe i pamëshirshëm, lindjet ranë nga 35 mijë në 23 mijë, një rënie prej 34%.

Norma e fertilitetit është tkurrur në rreth 1.32, më e ulëta në Europë. Vdekjet qëndrojnë mbi 30 mijë në vit, me kulmin e dhimbshëm në vitin 2021 kur pandemia i çoi në 41 mijë.

Edhe pas saj, bilanci mbetet negativ.

Më shumë varre hapen sesa foshnja lindin.

Nga ana tjetër, mbi gjysmë milioni shqiptarë aplikuan për azil në BE gjatë viteve 2014 – 2022, ndërsa 60% e rinisë shprehu dëshirën për të ikur (INSTAT 2023; Eurostat 2022 – 2023; Gallup 2018).

Universitetet shqiptare, që dikur mbanin mbi 170 mijë studentë në vitin 2012, kanë rënë në më pak se 90 mijë në vitin 2022 (MAS 2023).

Ky nuk është më një grafik që mund të diskutosh në komisione, është një rrjedhje truri, një boshatisje e heshtur e sallave dhe auditorëve.

Mandati i parë (2013 – 2017) nisi me slogane për “Rilindjen Urbane” dhe u përmbush me fasada të reja e me një bonus ceremonial për bebe, 40, 80, 120 mijë lekë, shifra që nuk mbulojnë as një muaj të parë të jetës së një foshnje.

Nuk pati ligj kornizë për demografinë, nuk pati politika strehimi të përballueshme për çiftet e reja, nuk pati instrumente për kthimin e diasporës.
Ishte mandati i ngjyrave në pllaka, jo i themeleve në të ardhmen.

Mandati i dytë (2017 – 2021) thelloi estetikën urbane, ndërsa largimi i rinisë mori përmasa të reja.

Shqipëria shpenzoi vetëm 3.1% të PBB-së për arsim dhe 5% për shëndetësi (UNESCO 2022; WHO 2022).

Në vend që të hapeshin laboratorë, u zbrazën auditorë.

Në vend që të forcoheshin spitalet, u dha më shumë hapësirë kontratave koncesionare, inceneratorët morën mbi 430 milionë euro (IMF 2022), sterilizimi i pajisjeve kushtoi 53% më shumë se alternativa publike (KLSH 2021), ndërsa check-up-i u pagua me 120 milionë euro për një efekt minimal (BIRN 2022).

Këto ishin shifra të drejtuara drejt kozmetikës buxhetore, jo drejt themeleve të zhvillimit.

Mandati i tretë (2021 – 2025) u gjend përballë pandemisë. Vdekshmëria e tepërt e vitit 2021 mbeti plagë e hapur.

Lindjet nuk u ringritën.

Emigrimi nuk u ndal. Dhe përkundër kësaj krize, Shqipëria hyri në vitin 2025 ende pa një Strategji Demografike Kombëtare, pa një audit demografik të politikave publike, pa një plan të qartë që të lidhte vizionin politik me mbijetesën kombëtare.

Kështu, dekada 2013 – 2025 është dekada e dallimit të thellë midis pamjes dhe substancës.

U ndërtuan rrugë, sheshe e kulla; por nuk u ndërtuan fëmijë, çerdhe e laboratorë.

U investua në fasadën që duket, jo në palcën që mban. Ky dallim midis imazhit dhe jetës, midis betonit dhe gjakut, është thelbi i dështimit.

Standardi krahasues dhe pse të tjerët panë kthesë e ne jo…

Hungaria u përball me të njëjtën dilemë si gjithë Europa Lindore, por zgjodhi të mos heshtë.

Ajo vendosi instrumente konkrete, kredi të falshme për nënat me tre ose më shumë fëmijë, lehtësira tatimore për nënat me katër ose më shumë, subvencione banese për familjet e reja.

Rezultati nuk ishte spektakël retorik, por ndryshim i matshëm: norma e fertilitetit u rrit nga 1.25 në rreth 1.59 (Eurostat 2021). Polonia ndoqi një qasje tjetër, më të drejtpërdrejtë, programi “500+”, një pagesë mujore për çdo fëmijë.

Rezultati?

Ulje e varfërisë fëmijërore dhe stabilizim i lindjeve (World Bank 2020; Eurostat 2021). Serbia dhe Kroacia vendosën shpërblime direkte për lindjet, programe për kthimin e diasporës dhe stimuj lokalë që lidhin familjen me vendin.

Në të gjitha këto raste, një gjë është e përbashkët, shteti e kuptoi se demografia nuk është as çështje private, as luks politik, por themel i mbijetesës.
Dhe për këtë, shteti mobilizoi instrumente financiare, ligjore dhe sociale.

Shifrat lëvizën sepse politika nuk u fsheh pas propagandës, por krijoi kushte reale.

Shqipëria, përballë së njëjtës sfidë, ka ofruar vetëm një pagesë njëherëshe për bebe, 40, 80, 120 mijë lekë nuk mjafton as për muajin e parë të shpenzimeve të një foshnje.

Nuk ka asnjë ligj strategjik për demografinë 2025 – 2050, asnjë objektiv të matshëm për lindjet, asnjë buxhet të dedikuar për familjen.

Nuk ka paketa kthimi për profesionistët, asnjë plan për kthimin e mjekëve, inxhinierëve, mësuesve që ikin.

Arsim dhe shëndetësi janë nën standardet minimale të rajonit, ndërsa shpenzimet për kërkim – zhvillim janë në fund të tabelës së Europës.

Konkluzioni është i qartë dhe i pamëshirshëm, aty ku ekziston vullnet politik, dizajn ligjor dhe financim i qëndrueshëm, shifrat reagojnë.

Aty ku ekziston kozmetikë, propagandë dhe mungesë ligji, shifrat bien.
Ky nuk është fat. Kjo është arsye.
Ky nuk është dënim nga qielli.
Ky është rezultat i drejtpërdrejtë i zgjedhjeve politike.

Paralajmërimi për mandatin e katërt, vijë e kuqe historike

Këto ditë Edi Rama nis mandatin e katërt. Tashmë, ky mandat i 4 është edhe vijë ndarëse, ose Shqipëria bën politikë familjare, rinore, arsimore e shëndetësore me peshë kushtetuese, ose e pranon se po bën me vetëdije rrëshqitje drejt shuarjes.

Të hysh në këtë mandat pa Strategji Demografike Kombëtare është njëlloj si të nënshkruash dorëheqjen nga e nesërmja. Qeveria gjykohet jo për fasadat që ngre, por për bankat e shkollës që mbyllen, maternitetet që heshtin, kthimet që nuk ndodhin.

Ky është momenti i një Doktrine të Mbijetesës Demografike, jo si broshurë e zhurmë propagnde, por doktrinë, detyrë patriotike, akt normativ, ligj e strategji.

Shqipëria ka nevojë për një ligj themeltar të jetës. Jo një dokument më shumë në sirtar, por një kontratë morale mes shtetit dhe qytetarëve.

Një akt ku fjala nuk është premtim, por garanci.

Duhet, Doktrina e Mbijetesës Demografike.

Mund të mjaftojnë edhe vetëm pesë nene dhe një objektiv kombëtar.

Shqipëria është në një udhëkryq ku nuk mjaftojnë më retorikat.
Sot na duhet me se s’bën kjo Doktrinë e Mbijetesës Demografike, që të mos jetë premtim politik, por akt themeltar i kombit.

E ritheksoj, duhet të konsiderohet si kontratë morale dhe ligjore, një ligj i jetës, që askush nuk mund ta ndryshojë sipas interesit të radhës, por vetëm me super-shumicë kombëtare.

Ky akt nuk është luks. Është domosdoshmëri historike. Pa të, çdo vit i humbur është një brez më pak, një komb më i tkurrur, një flamur më i rëndë për ta mbajtur.

Neni I, Familja si aktiv strategjik

Familja është themeli i çdo shoqërie dhe i çdo shteti. Pa fëmijë, nuk ka as ekonomi, as ushtri, as kulturë, as të ardhme. Për këtë arsye, Shqipëria duhet të vendosë familjen në qendër të politikës:

• Transfertë mujore e indeksuar për çdo fëmijë deri në 5 vjeç, e lidhur me të ardhurat, për të garantuar drejtësi dhe jo privilegj.

• Strehim i përballueshëm për çiftet e reja: subvencione kredie dhe qiraje në qytetet e mesme dhe fshatra. Pa banesë, nuk ka fëmijë.

• Rrjet kombëtar çerdhesh dhe kopshtesh me standarde të monitorueshme, jo vetëm numër, sepse cilësia e kujdesit të hershëm është themel i barazisë sociale.

• Leje prindërore të paguara për të dy prindërit, me kompensim të plotë për një periudhë të arsyeshme, për të ndarë përgjegjësinë dhe për të hequr barrën nga vetëm një krah.

Neni II, Rinia dhe kthimi i trurit

Rinia shqiptare është kapitali më i madh që sot rrjedh jashtë kufijve. Çdo mjek, mësues, inxhinier i humbur është një boshllëk i përhershëm. Zgjidhja është kthim me kushte reale:

• Lehtësim fiskal 5-vjeçar për profesionistët që kthehen dhe punojnë në rrethe.

• Grante dhe bonuse banese për mjekë e mësues që vendosen në zonat ku mungojnë.

• Njohje diplome brenda 60 ditësh dhe portal kombëtar pune i lidhur me diasporën, me oferta konkrete dhe kontrata të lidhura me qëndrimin.

Neni III, Infrastruktura sovrane

Shqipëria duhet të lërë mënjanë shpenzimet kozmetike dhe të investojë aty ku matet dinjiteti i saj:

• Arsim ≥5% e PBB-së në tre vjet. Çdo klasë e mbyllur është një çarje në murin e kombit.

• Shëndetësi ≥7% e PBB-së në tre vjet. Një vend pa spitale funksionale është një vend i pambrojtur.

• Kërkim – zhvillim ≥1% e PBB-së në pesë vjet. Pa laboratorë, Shqipëria mbetet në prapaskenë të botës.

• Punë fleksibël dhe kujdes ditor i zgjeruar, për të ulur koston e kohës së prindërimit dhe për të bërë jetën e prindërve të rehatshme.

Neni IV, Higjienë fiskale

Pa higjienë fiskale, nuk ka hapësirë për politika familjare. Shqipëria duhet të pastrojë arteriet e saj financiare:

• Moratorium 24-mujor mbi PPP-të jo-kritike, audit i pavarur i kontratave, ridestinim i fondeve drejt familjes, arsimit dhe shëndetësisë.

• Test demografik ligjor për çdo projekt, asnjë ligj, asnjë investim pa vlerësuar ndikimin në lindje, kthim dhe mbajtje të rinisë.

Neni V, Transparenca e pulsit

Një komb nuk jeton me PBB, por me puls.
Për këtë, duhet një Agjenci Demografike e Pavarur që raporton çdo 90 ditë, publikisht:

• lindje,
• vdekje,
• norma fertiliteti,
• migrim neto,
• raport punëtor – pensionist,
• shpenzime arsim/shëndetësi/R&D.

Raportet duhet të lidhen me buxhetet, ministritë me sinjal jeshil marrin fonde shtesë, ato me sinjal kuq sjellin plan korrigjues.

Komunikimi duhet të jetë afirmativ, prindërimi si akt dinjiteti, jo detyrim.
Vetëm kështu shmanget cinizmi i propagandës nataliste.

Objektivi Kombëtar, nga humbja tek rigjenerimi

Kjo doktrinë nuk është abstraksion.

Ajo duhet dhe ka objektiva të qarta, të matshme dhe shkencërisht të verifikueshme:

• Norma e fertilitetit: nga 1.3 në 1.6 brenda 5 vitesh. Ky është realizmi i përvojës europiane (Hungari, Poloni). Jo “boom”, por kthesë modeste e qëndrueshme.

• Bilanci natyror: nga -8 000 në zero brenda 5 – 7 vitesh. Arrihet duke ulur vdekshmërinë e parandalueshme dhe duke mbështetur prindërit me shërbime reale.

• Migrimi neto: drejt neutralitetit në 5 vjet. Ambicioze, por e arritshme vetëm me paga konkurruese, strehim dhe kthime të targetuara.

• Popullsia rezidente: të mbajmë mbi 2.8 milion deri në 2030 dhe të synojmë kthimin drejt 3 milionëve deri në 2040. Ky është horizonti i mundshëm dhe shkencërisht i arritshëm, nëse të gjitha politikat ecin bashkë.

Këto pesë nene dhe këto objektiva nuk janë dëshira. Janë kushtet minimale për të shpëtuar nga tharja.
Pa strehim, nuk ka lindje.
Pa kujdes të hershëm, nuk ka barazi.
Pa arsim e shëndetësi, nuk ka dinjitet.
Pa kthim truri, nuk ka zhvillim.
Pa higjenë fiskale, nuk ka fonde.
Pa transparencë, nuk ka besim.

Kjo është kontrata e re që Shqipëria duhet të nënshkruajë me vetveten. Dhe kjo është kontrata që nuk falet nëse shkelet, sepse çdo vit i humbur nuk është grafik në INSTAT, por një klasë më pak në shkollë, një maternitet më bosh, një fshat më i heshtur.

Rreziku ekzistencial dhe thirrja e fundit

Shifrat e vitit 2023 janë një aktakuzë e ftohtë dhe e pamëshirshme kundër politikave të zbrazura: vetëm rreth 23 mijë lindje, mbi 31 mijë vdekje, një bilanc natyror negativ prej 8 mijë vetësh (INSTAT 2023).

Mosha mesatare e popullsisë ka kaluar tashmë 38 vjeç dhe vijon të ngjitet me shpejtësi drejt 44 deri në mesin e shekullit (Eurostat 2022).

Në qarqe të tëra, popullsia është tkurrur me mbi 20% (INSTAT 2022).

Dhe si të mos mjaftonte, më shumë se 500 mijë shqiptarë kanë kërkuar azil në vendet e Bashkimit Europian gjatë periudhës 2014–2022 (Eurostat 2023).

Këto nuk janë numra të thatë.

Janë diagnoza klinike, shenja të qarta të një organizmi kombëtar që po shteron.

Çdo grafik është një dhimbje e shndërruar në statistikë.

Një bankë shkolle e zbrazur nuk është thjesht një institucion pa nxënës, por një kambanë që troket për një brez që nuk erdhi kurrë.

Një maternitet i heshtur nuk është vetëm një ndërtesë pa foshnja, por një shenjë e humbjes së shpresës për të ardhmen.

Një fshat i mbetur me vetëm të moshuar nuk është thjesht një hapësirë e heshtur, por një varrezë e hapur ku humbet gjallëria e brezave.

Kur bilanci i jetës kthehet në bilanc humbjeje, kur shkollat mbyllen më shpejt se hapen, kur maternitetet heshtin më shumë se gëzojnë, kur fshatrat nuk dëgjojnë më zërin e fëmijëve por vetëm trokitjen e shkopinjve të pleqve, atëherë kemi hyrë në fazën e paralajmërimit historik.

Këto shifra nuk janë thjesht tregues; janë aktgjykime.

Janë pasqyra ku kombi sheh fytyrën e tij dhe pyet: a kemi ende të ardhme?

Rreziku nuk është vetëm social e ekonomik; është gjeopolitik.

Në Ballkan, dobësia demografike është ftesë për ndikim.

Pa rini, nuk ka ushtri, ekonomi, kulturë.

Pa rini, sovraniteti bëhet procedurë, jo fuqi.

Tri mandate pa strategji demografike; mandat i katërt pa plan është papërgjegjshmëri historike.

Shqipëria ka nevojë për ligj, jo për spote; për buxhet, jo për vizatime; për maternitete që punojnë, jo për sheshe që shkëlqejnë.

Historia nuk pyet për arsyetime; ajo numëron djepat dhe bankat e shkollës.

Nuk regjistron pllakat e shesheve; regjistron sa fëmijë qeshin në oborr.

Shtete të mëdha janë rrëzuar me ushtri; shtete të vogla janë fikur pa zhurmë, nga heshtja e lindjeve dhe ikja e rinisë.

Shqipëria sot duhet të zgjedhë.

Ose një kontratë të re kombëtare ku familja shpallet aktiv strategjik, rinia qëndron sepse ka arsye, diaspora kthehet sepse ka shtigje, dhe prindërimi mbrohet me ligj dhe mbështetet me buxhet.

Ose një fasadë e gjatë që mbaron në skelet me rroba të varura.

Në këtë udhëkryq, prindërimi është akt sovraniteti; familja është institucioni i parë i sigurisë kombëtare; mësuesi dhe mjeku janë gjenerali dhe inxhinieri i një ushtrie pa armë, por me fuqi të jashtëzakonshme, të ripërtërijë dhe të shërojë.

Ne do të gjykohemi jo për fjalët tona, por për fëmijët tanë. Jo për spote, por për djepat. Jo për fasadat, por për themelet.

Nëse ky vend zgjedh themelet, do të rigjenerohet. Nëse zgjedh pamjen, do të zbehet. Koha është sot.

Puls i ri ose heshtje. Zgjedhja është e jona.

Arian Galdini

Referenca:

• Banka e Shqipërisë (2023) Remittances Report. Tiranë: Banka e Shqipërisë.
• BIRN (2022) Check-up Concessions Analysis. Tiranë: Balkan Investigative Reporting Network.
• Eurostat (1995) Migration Statistics 1990–1995. Brussels: Eurostat.
• Eurostat (2021; 2022; 2023) Fertility Rate Indicators; Population Age Indicators; Asylum Statistics. Brussels: Eurostat.
• Eurostat GBARD (2024) Gross Domestic Expenditure on R&D. Brussels: Eurostat.
• Gallup (2018) World Poll on Migration Aspirations. Washington: Gallup.
• IMF (2022) Albania: Public Investment Management Assessment. Washington: International Monetary Fund.
• INSTAT (2013; 2023) Population and Housing Census; Vital Statistics. Tiranë: INSTAT.
• ISSH (2022) Raporti i Sigurimeve Shoqërore. Tiranë: ISSH.
• KLSH (2021) Raport auditimi – Sterilizimi. Tiranë: KLSH.
• Ministria e Arsimit (2022; 2023) Statistika arsimore. Tiranë: MAS.
• NBS China (2023) Population Report. Beijing: National Bureau of Statistics.
• OECD (2022) Population Ageing and Sustainability. Paris: OECD.
• Statistics Bureau of Japan (2023) Population Estimates. Tokyo: SBJ.
• Statistics Korea (2023) Population and Fertility. Seoul: Statistics Korea.
• UN (2023) World Population Prospects. New York: United Nations.
• UN DESA (2022) World Population Prospects 2022. New York: UN Department of Economic and Social Affairs.
• UNESCO (2022) Education Expenditure Report. Paris: UNESCO.
• WHO (2022) Global Health Expenditure Database. Geneva: World Health Organization.

Prof. Dr. Muhamet Racaj/

Ky studim trajton rivalitetin në rritje midis kampit SHBA-BE dhe boshtit autoritar Rusi-Kinë, duke eksploruar kalimin nga rendi unipolar drejt shumëpolarizmit global. Ngjarjet në Pekin në shtator 2025, përfshirë shfaqjen e fuqisë ushtarake dhe forumet ekonomike, pasqyrojnë forcat dhe dinamikat e reja në arenën ndërkombëtare. Analiza u përqendrua në dimensionet politike, ekonomike dhe ideologjike të këtij rivaliteti, si dhe në ndikimin e tij mbi botën në përgjithësi dhe në vendet e Ballkanit në veçanti, një rajon me histori të gjatë ndikimesh të jashtme. Argumentojmë se në një botë ku nuk ekziston më dominimi absolut, vendet e vogla duhet të ndjekin politika fleksibile dhe shumëdrejtimore për të siguruar stabilitet dhe zhvillim.

Pas Luftës së Ftohtë, bota hyri në një periudhë të dominimit amerikan me një rend demokratik-liberal bazuar në rregulla të përcaktuara, institucione multilaterale dhe bashkëpunim ekonomik ndërkombëtar. Shpërbërja e Bashkimit Sovjetik krijoi një moment unipolar që dominimi i SHBA-së dukej i pakontestueshëm. Ky dominim u projektua në rol lideri në organizatat kryesore botërore dhe në vendosjen e normave ndërkombëtare, duke përfshirë promovimin e demokracisë, tregtisë së lirë dhe të drejtave universale të njeriut.

Megjithatë, në dekadat në vazhdim, ky rend përjetoi sfida të mëdha. Kina u rrit ekonomikisht dhe ushtarakisht duke krijuar një alternativë komplekse ndaj sistemit perëndimor. Rusia u rikthye si aktor ushtarak dhe energjetik me aftësi për të sfiduar fuqitë perëndimore në arenën ndërkombëtare. Ndërkaq, vetë Perëndimi u përball me brishtësinë e brendshme si pasojë e ndryshimeve politike, ekonomike e sociale, si dhe ndërlikimet që sollën konflikte brenda dhe probleme në bashkëpunim.

Në këtë kontekst, analiza bashkërenditet mbi tre korniza teorike kryesore të marrëdhënieve ndërkombëtare.
1. Realizmi ofensiv i Mearsheimer-it na shpjegon se fuqitë e mëdha janë gjithmonë në kërkim të dominimit dhe balancimit të rivalëve për mbijetesë.
2. Teoria e stabilitetit hegjemonik e Waltz-it tregon se rendi botëror është më i qëndrueshëm nëse një fuqi e vetme është hegjemoni që ofron siguri dhe rregulla.
3. Nga ana tjetër, konstruktivizmi rikthen rëndësinë e ideve dhe narrativave, si “ëndrra kineze” dhe paradigma e botës shumëqendrore, që fuqizojnë apo sfidojnë strukturat ekzistuese⁷.
Këto teori, së bashku me analizën empirike të ngjarjeve të zhvilluara gjatë vitit 2025 dhe kontekstin rajonal në Ballkan, përbëjnë bazën e metodologjisë që na lejon të kuptojmë dinamika globale dhe rajonale në mënyrë të rrjetëzuar dhe të kompleksuar.

Pjesa kryesore

1.Transformimi i Rendit Ndërkombëtar

Periudha e pas Luftës së Ftohtë u karakterizua nga dominimi i SHBA-së si superfuqi absolute me një rëndësi strategjike të pazvogëluar në fushën ushtarake, ekonomike dhe diplomatike. Luftërat në Ballkan, ndërhyrjet në Lindjen e Mesme dhe zgjerimet e NATO-s u panë si konfirmim i këtij dominimi⁸. Megjithatë, kriza financiare globale e 2008 shënoi një moment reflektimi dhe heshtjeje, duke ekspozuar dobësitë strukturore të ekonomisë amerikane dhe pasojat e globalizimit të pakontrolluar⁹.
Ndërkohë, Kina po zhvillohej me një ritëm të shpejtë ekonomik dhe teknologjik, duke investuar në projekte globale, si “Rruga e Mëndafshit” dhe avancimet në inteligjencën artificiale dhe teknologjitë 5G¹⁰. Rusia, shfrytëzuesja kryesore e burimeve energjetike dhe kapaciteteve ushtarake, rifutet fuqishëm në skenën ndërkombëtare me ndërhyrjet në Ukrainë dhe Siri¹¹.

Shtatori 2025 u bë simbol i hyrjes së botës në një epokë të shumëpolarizmit, ku fuqitë e mëdha operojnë në një sistem kompleks ku asnjë prej tyre nuk dominon aspak. Manifestimet në Pekin me shfaqjen e fuqisë ushtarake, paralelisht me forume të fuqishme ekonomike dhe diplomatikë të multinacionalëve, treguan ndryshimin rrënjësor të ekuilibrave¹².

Kjo epokë e re kërkon një qasje që tejkalon dualizmin tradicional Lindje-Perëndim duke njohur një mozaik interesash dhe aleancash që bashkëjetojnë në mënyrë fleksibile dhe dinamike¹³.
2.Aleanca Rusi-Kinë dhe Strategjitë e Përbashkëta
Aleanca mes Rusisë dhe Kinës, megjithëse jo ideologjikisht uniforme, bazohen në një marrëveshje pragmatike që shfrytëzon fuqitë dhe resurset unike të secilit partner. Rusia ofron burimet energjetike dhe kapacitetet ushtarake tradicionale, ndërsa Kina fuqinë ekonomike dhe teknologjinë¹⁴.

Kjo ndarje përforcon ndërveprimin në fusha strategjike dhe minon dominimin perëndimor duke krijuar një alternativë që paraqitet si rend botëror sovranist, i bazuar në parime të fuqisë dhe pavarësisë kombëtare¹⁵. Samitet e shtatorit 2025, duke përfshirë pjesëmarrjen e vendeve të ndryshme të Jugut Global, e pasqyruan këtë model si një qasje kundër peshës liberale dhe universaliste që karakterizon Perëndimin¹⁶.
Në këtë kuadër, pushteti ekonomik i Kinës u përdor si mjet jo vetëm për avancimin e interesave të saj, por edhe për të ndihmuar aleatët si Rusia dhe vendet e mesme që kërkojnë të fuqizohen përballë presioneve perëndimore¹⁷.

Reagimet dhe Sfida e SHBA-BE-së

Nën drejtimin e Donald Trump, SHBA filloi një linjë më proteksioniste dhe tranzicionale që përqendrohej në “Amerika në radhë të parë”. Kjo solli një politikë më selektive ndaj kinse kundërshtarëve, duke ndikuar në marrëdhëniet me Kinën, Indinë dhe aleatët tradicionalë në Evropë¹⁸. Ndërkohë, Bashkimi Evropian nuk arriti të harmonizojë qasjet e tij politike dhe strategjike, duke u përballur me sfida të brendshme si:

1. Rritja e populizmit,
2. Situata ekonomike pas Brexit dhe
3. Variabiliteti në politikën e jashtmeⁱ⁹.
NATO mbetet struktura kryesore e sigurisë në hemisferën perëndimore, por ajo kërkon transformim për të bërë ballë sfidave moderne, duke përfshirë kërcënimet hibride dhe ato kibernetike²⁰.

Dimensioni Ideologjik dhe Global

Një nga thelbësoret në përplasjen e epokës së re është përballja mes modeleve ideologjike dhe qeverisëse. Perëndimi promovon demokracinë liberale dhe normat ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, ndërsa boshti Rusi-Kinë synon rigjallërimin e sovranitetit të fortë dhe kontrollit autoritar si bazë për rendin e ri botëror²¹.

Ky përfshin:
1. Përdorimin e teknologjive të avancuara për mbikëqyrje dhe kontroll të shoqërive,
2. Kontrollin e mediave dhe mbrojtjen e interesave kombëtare në kurriz të lirisë dhe transparencës²².
Një manifestim i kësaj është politika e “enderrës kineze” dhe mënyra se si ajo përshtatet me politikën globale dhe partnerët e saj²³.

Ballkani në Rrethanat e reja

Rajoni i Ballkanit, historikisht një hapësirë e ndikuar fuqishëm nga interesat dhe ndërhyrjet e fuqive të mëdha, po përballet sot me një kompleksitet edhe më të thellë ngjarjesh dhe përgjigjesh ndaj sfidave globale. Serbia ruan lidhje të ngushta me Rusinë, duke përfituar mbështetje politike, diplomatike dhe burime të rëndësishme energjetike, që ndikojnë në politikën dhe ekonominë rajonale²⁴. Shqipëria dhe Kosova, me një orientim të konsoliduar euroatlantik, përballen me ndikimet gjithnjë në rritje të investimeve kineze, të cilat synojnë të zgjerohen në sektorë infrastrukture, energjie dhe ekonomikë, duke krijuar një peizazh të ri bashkëpunimi por edhe presionesh të jashtme²⁵. Për Kosovën, kjo situatë është veçanërisht sfiduese për shkak të njohjeve të kufizuara ndërkombëtare dhe nevojës për krijimin e aleancave të qëndrueshme që forcojnë pozicionin e saj shtetëror dhe ekonomik ndërkombëtar.

Maqedonia e Veriut është në një tranzicion të përzier institucional dhe politik, ku tensionet etnike dhe presionet rajonale ndikojnë në stabilitetin dhe rrugën e saj drejt integrimeve evropiane dhe euroatlantike²⁶. Bosnja dhe Hercegovina mbetet një rast kompleks me fragmentim etnik të theksuar, elementi që e bën atë objektiv të ndikimeve të ndara nga aktorë të ndryshëm të jashtëm, shpesh në kundërshtim me njëri-tjetrin²⁷. Në përgjithësi, vedet e Ballkanit përfitojnë nga diplomacia shumëdrejtimore, e frymëzuar nga modeli indian i balancimit mes fuqive të mëdha, i cili u mundëson atyre të manovrojnë në mënyrë fleksibile dhe pragmatike në një mjedis ndërkombëtar në tension dhe ndryshim²⁸.

Pasojat Globale dhe Rajonale

Kalimi në shumëpolarizëm rrit kompleksitetin e marrëdhënieve ndërkombëtare me pasoja të thella globale. Dobësimi i institucioneve multilaterale, rritja e garës teknologjike dhe rritja e konfliktualitetit rajonal kërkojnë adaptim dhe bashkëpunim të rinovuar²⁹. Për Ballkanin, kjo përkthehet në presione më të mëdha politike dhe ekonomike por gjithashtu në mundësinë për të luajtur rol unik midis Lindjes dhe Perëndimit³⁰.

Përfundime dhe Rekomandime

Rrjedhimisht, epoka post-unipolare kërkon menaxhim të kujdesshëm të interesave dhe forcim të bashkëpunimit ndërkombëtar. Perëndimi duhet të forcojë kohezionin dhe fleksibilitetin në politikë, ndërsa Ballkani duhet të përdorë diplomacinë shumëdrejtimore për të përballuar presionet dhe për të siguruar stabilitetin dhe zhvillimin e qëndrueshëm në rajon.
Dialogu multilateral dhe bashkëpunimi rajonal janë thelbësore për shmangien e përshkallëzimeve dhe krijimin e një mjedisi të qëndrueshëm gjeopolitik. Vendimet dhe manovrat strategjike të vendeve të vogla do të përcaktojnë stabilitetin në rajonet më të ndjeshme, duke përfshirë Ballkanin.

Rekomandime

• Perëndimi duhet të rishikojë strategjitë e tij të sigurisë dhe diplomacisë, duke shmangur përshkallëzime të rrezikshme.
• Vendet e vogla dhe të mesme duhet të ndërtojnë politika elastike, të ruajnë sovranitetin dhe të përparojnë diplomacinë shumëdrejtimore.
• Ballkani duhet të forcojë integrimin euroatlantik dhe kapacitetet institucionale për të përballuar sfidat e sigurisë hibride dhe kibernetike.
• Komuniteti ndërkombëtar duhet të intensifikojë dialogun multilateral për të parandaluar që përplasjet ideologjike të shndërrohen në konflikte globale¹⁴.

Bibliografia:

1. Waltz, Kenneth (1979). Theory of International Politics. Addison-Wesley.
2. Nye, Joseph (2011). The Future of Power. PublicAffairs.
3. Mearsheimer, John (2001). The Tragedy of Great Power Politics. W.W. Norton & Company.
4. Strand, Morten (2025). “Aleanca e ferrit kinez dhe rendi multipolar autoritar.” Analizë, 04.09.2025.
5. Racaj, Muhamet (2025). “Rendi i ri shumëpolar dhe ndikimet në Ballkan.” Bota Sot, 04.09.2025.
6. Foreign Affairs (2023). Artikuj mbi rivalitetin SHBA-Kinë dhe politikat globale.
7. Journal of Balkan and Near Eastern Studies (2024). Studime rajonale mbi ndikimin ndërkombëtar në Ballkan.
8. Raporte të NATO dhe BE mbi sigurinë rajonale dhe strategjitë 2024–2025.
9. Raporte mediatike dhe zyrtare mbi aktivitetet në Pekin shtator 2025.
10. Instituti për Siguri dhe Bashkëpunim Ndërkombëtar (2025). Raport mbi sfidat globale dhe rajonale.
11. Raporte të analistëve ushtarakë dhe ekonomistë mbi ndikimin e teknologjive të reja në politikën globale (2024-2025).

Nga Keze Kozeta Zylo/

Këtë radhë në shtëpinë e z. Lukaj ose në kuptimim metaforik këtë shtepi e quaj dhe si “Shtëpia e Bardhë” bankieri qe çau “muret” e trasha te Wall Streetit ishin mysafirë pronarë restorantesh, shefa dhe mjeshtra tejet të njohur të kuzhinës pothuajse me gatime shqiptare.

Nuk ka si të ndodh ndryshe pasi këto mund t’i bejë vetëm një sipërmarrës i suksesshëm, multimilionieri si Richard Lukaj që e njeh mirë çdo të thotë sukses, të cilat janë arritur me punë dhe vetëm me punë.

Me një karrierë të shquar në Wall Street, ai ka realizuar qindra transaksione financash korporative me një vlerë totale që tejkalon 100 miliard dollarë në të gjithë botën.

Z.Richard Lukaj është një filantropist i njohur shqiptaro amerikan jo vetëm në Diasporë, por dhe në botë.

Këto aktivitete bamirësie dhe që kanë për qëllim promovimin e sukseseve shqiptare natyrisht nderojnë mikpritësin dhe gjithë Diasporën pasi ato janë në shërbim të Kombit dhe kanë një mission fisnik.  

Ndërsa shikoja me shumë kënaqësi gjithë verërat e ekspozuara në tryezë ndonëse nuk jam shumë e dhënë pas tyre, por vetëm me masë, më ngazëllehej shpirti për emrat që ishin të shkruara në shishet e qelqta, emra autoktonë shqiptar.

Këto emra ishin si: Kallmet, Çobo, Vloshi e kuqja e Beratit, Çobo puls, Duka “Sheshi i Bardhë”, Shesh i Zi, Pulez Roshnik, Papaz, Harmoni, Kinolli “Raki rrushi moskat”, Raki Arre, Isak Delvinë, Shendeverë, Berat, ect. 

Sa përshtypje më bëri shishja me emrin “E Kuqja e Beratit”.  Çfarë frymëzimi kanë marrëpronarët nga pikturat e magjishme të Onufrit dhe sidomos e kuqja e tij e paarritshme, e pagjetur gjer më sot kanë qenë njëfrymëzim jo vetëm për piktorët, por edhe për kantinën Çobo në punën e saj për krijimin e produkteve autentike. 

Vera “E Kuqja e Beratit” është frut i rrushit autokton shqiptar Vlosh, e vjetëruar në fuçi lisi, me karakteristikat e saj të pangjashme në ngjyrë, aromë dhe shije është thjeshte e paarritshme duke e merituar plotësisht këtë emërtim.

Onufri është një ikonograf shumë i famshëm shqiptar, që gdhendi emrin e tij në historinë dhe kulturën tonë, duke krijuar hijet e së kuqes që askush nuk kishte parë deri në atë kohë. Diku midis portokallisë të errët, fuchsia-s, koralit dhe të kuqes, qëndron “e kuqja e Onufrit”, një nga ngjyrat më të papërcaktueshme dhe marramendëse në historinë e artit. 

Onufri pikturonte kisha dhe ikona, figura dhe histori biblike.

Në krye të oxhakut qëndronte sipërmarrësi i suksesshëm z. Bruno Selimaj me bashkëshorten e tij Kumrijen një zonjë fisnike.  Ai është një atdhetar i shquar ku restoranti i tij është kthyer në një Ambasadë Kombëtare.  

Z. Selimaj dallohet si njëri ndër donatorët më të mëdhenj në Amerikë, me mjete financiare, në lobimin për çështjen e Kosovës në Shtepinë e Bardhë dhe në Senat, si dhe për ndihmën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ku në Restorantin e tij u mblodhën gati 2. 000 000 dollar.

Z. Selimaj flet pak dhe punon shumë, udhëheq me shembullin e tij të admirueshëm. 

Në këtë mbrëmje të bukur me ngjyrë blu ku Hëna ndrinte me rrezet e saj nga xhamat e dritareve trokëlliteshin gotat dhe flitej për guzhinën dhe gastronominë shqiptare.  Mjeshtri i kuzhinës z. Fejsal Demiraj gatoi darkën e parë në “Shtëpinë e Bardhë” që m’u realizoftë ëndrra vërtetë dhe në Washington.  Të gjithë pronarët si zoti dhe zonja Elio Ahmetaj, Sabrije dhe Ben Celaj, Mira dhe Dorjan Puka, assistant chef Tomas, Nick Zherka nga Valbella restaurant ku solli ushqime të shijshme, Bledar Asllani etj, ranë dakord që dhe ata do të prezantonin të gjitha produktet e tyre shqiptare.  

Sipërmarrësi i mirënjohur z. Fjesal Demiraj është shef kuzhine me çmime botërore.  Ai ka lindur dhe është rritur në Nju Jork.  Prindërit e ushqyen me traditat dhe nuk I harron gatimet si flija dhe qervishi, ku dhe ka gjetur frymëzimin nga të parët e tij.

Suksesi i tij ka qenë në restorantin “Louis XV” në Monako me 3 Yje Michelin; “Brae” në Viktoria, Australi, i shpallur ndër “50 Top Restorantet më të mira Botërore”; dhe “Noma”në Kopenhagë, Danimarkë i përzgjedhur 4 herë si restoranti më i mirë në botë nga “50 Restorantet më të mira Botërore”.

Recetat e tij janë lidhur me shpirtin e tij, me gatimin, të ngrënit, mikpritjen ose përvojën kulinare. 

Një histori suksesi është dhe sipërmarrësja simpatike znj. Ilda Hila e cila ka një platformë globale puro shqiptare, ku ekspozon produktet shqiptare në tregjet ndërkombëtare, te cilat përfaqësojnë cilësinë dhe autenticitetin:

Kur i dëgjoja këta kuzhinierë të famshëm, më kujtoheshin shkrimtarë të ushqimit, filozofë ose njerëz të tjerë që ndajnë mendimet dhe përvojat e tyre rreth artit të gatimit dhe të ngrënit. Ata vërtetë të inspirojnë, motivojnë duke shprehur pasionin për gatimin dhe gastronominë.

Ndërsa flisnin për Gastronominë e cila është studimi i marrëdhënies midis ushqimit dhe kulturës, ata demonstronin bukur artin e përgatitjes dhe servirjes së ushqimit të pasur ose delikat dhe të shijshëm, stileve të gatimit të rajoneve të veçanta dhe shkencës se gjysheve, traditave të ushqimit të mirë.  

Ja psh znj. Ilda Hila kishte një qasje sistemi dhe procesi, të fokusuar në receta, teknika dhe libra gatimi. Recetat e saj ishin te lidhura me ushqimin pijet dhe gjenezën e tyre. Ata sollën duke prezantuar një qasje rigoroze për vlerësimin e temave gastronomike.

Arti i gatimit është poezi më vehte, është talent, mjeshtëri dhe shëndet.  

Të gjitha atoj lloje ushqimesh, shishe verërash të ndryshme të sillnin ndërmend Arkestratin i cili  shkroi një udhëzues për ushqimet e Mesdheut në formën e një poeme të quajtur “Gastronomia”, sipas Chrysippus of Tyana; kanë mbetur vetëm citate fragmentare. Ajo u ringjall, në 1801 si titulli i një poezie nga Joseph Berchoux Brillat-Savarin, në Physiologie du goût (1825) i cili sistemoi studimin e ushqimit dhe gatimit me këtë emër. 

Mjeshtrat e ushqimit sollën njerëzit së bashku sepse kur sukseset i ndan me miqtë ato arrijnë majat dhe natyrshëm ushqimi është më i shijshëm kur je në tryezë me miqtë që u mikpriten ngrohtësisht nga filantropisti Richard Lukaj me bashkëshorten e tij zonjën bujare dhe te bukur Vjosën . 

Të gjithë pjesëmarrësit ndjenë kënaqësitë si në një oaz shijesh dhe traditash, një gamë e gjërë mezesh të shijshme, sekretet e pjateve të këndshme, recetat që kanë shënuar historinë e gastronomisë, ndërsa pronarët u zotuan për më shumë suksese dhe për t’i sjellë botës mbarë tryezën tradicionale dhe kulinare të kuzhinës autentike shqiptare.

3 Shtator, 2025

Greenwich, Connecticut

.