Nga Arian Galdini/

Shqipëria është si një shtëpi e lyer rishtas, me bojë të freskët që shkëlqen në dritën e diellit, por me çati të shpuar dhe themele të ngrëna nga uji. Nga jashtë duket e ndritshme, por brenda lagështia ka kapur trarët, muret janë mbushur me myk dhe pluhuri shpërndahet në çdo hap. Ky është ligji i ekonomisë së pamjes, një ndriçim i rremë që mbulon një varfëri funksionale. Një shtëpi nuk qëndron me bojë të re mbi muret e vjetër. Ajo forcohet duke nisur nga çatia që ndalon shiun dhe nga themelet që mbajnë peshën. Shqipëria është e detyruar të bëjë pikërisht këtë gjë, të heqë dorë nga fasadat dhe të investojë në struktura që i rezistojnë kohës. Tatimi 30% mbi mallrat e luksit duhet të ridrejtohet tek kërkimi dhe arsimi. Ky është mekanizmi që i dha Koresë së Jugut një transformim të jashtëzakonshëm, nga një vend i varfër në vitet ’60 në një fuqi teknologjike sot, sepse investoi mbi 4% të PBB-së në R&D (Research and Development – Kërkim Shkencor e Zhvillim).

Finlanda, me reformën e saj të arsimit publik, tregoi se një vend i vogël mund të ngjitet në majat e konkurrueshmërisë globale përmes shkollave dhe universiteteve të forta. Izraeli, nga ana tjetër, është shembull se si lidhja e universiteteve me bizneset gjeneron start-up-e dhe teknologji që eksportohen në të gjithë botën. Shqipëria ka potencial të ngjashëm në bujqësi dhe industri të vogla prodhuese. Ajo duhet të ndjekë modele si Italia e Veriut, ku kooperativat bujqësore dhe industritë e përpunimit kanë krijuar produkte me origjinë të mbrojtur që mbahen si thesare kombëtare dhe eksportohen në mbarë botën. Vetëm duke ecur në këto shtigje substanciale, Shqipëria mund të ndërtojë themelet e qëndrueshme dhe të sigurtë për të ardhmen.

Në Shqipërinë e sotme, krejt në rrenë e iluzion, pasuria po matet gjithnjë e më pak me atë që prodhon dhe gjithnjë e më shumë me atë që shfaq. Një çantë Hermès, një Rolex i shndritshëm, një makinë 100 mijë euro bëhen vula statusi dhe peshojnë më shumë se një doktoraturë, më shumë se një laborator i pajisur, më shumë se një spital që shpëton jetë. Thorstein Veblen e quajti këtë “konsum i dukjes” më shumë se një shekull më parë. Sot, në epokën e Instagramit dhe të rrjeteve sociale, ai është kthyer në regjim të përditshëm, në një epidemi morale që e helmon brez pas brezi.

Trau i thyer

Prej vitesh, mbrojtësit e luksit përsërisin të njëjtën frazë: “Krijon punë, mban mjeshtëri, gjeneron treg dytësor.”. Kjo është bërë si një mantrë e gatshme për të justifikuar çdo shpenzim të tepruar në mallra të shtrenjtë e të panevojshëm. Por kur përballë kësaj retorike vendosen shifrat e ftohta, fasada bie dhe duket qartë se bëhet fjalë për një argument bosh. Sipas Bankës Botërore, rritja ekonomike e Shqipërisë ishte 3.9% në vitin 2024. Në letër kjo shifër tingëllon pozitive, por parashikimi për vitin 2025 është vetëm 3.2%. Ky ritëm i brishtë është i pamjaftueshëm për të mbajtur një vend që ende ka një borxh publik të lartë, një nivel të dobët produktiviteti dhe një varësi të theksuar nga importet. Një ekonomi që ecën me një hap kaq të ngadaltë nuk mund të përballojë shpërdorimin e kapitalit në sende luksi, të cilat nuk gjenerojnë as kapacitete prodhuese, as punësim afatgjatë, as dije.

Situata bëhet edhe më shqetësuese kur shihen të dhënat për kërkim-zhvillimin. Sipas Komisionit Europian dhe Eurostat, Shqipëria ka investuar vetëm 0.19% të PBB-së në R&D gjatë vitit 2024, duke u renditur e parafundit në Europë. Në vitin 2023 ky nivel ishte vetëm 0.08%, ndërsa në 2022 kishte qenë 0.05%, pra një progres minimal, që s’mjafton as për të mbuluar hendekun me fqinjët. Krahasimi me Bashkimin Europian e bën hendekun të dukshëm, pasi mesatarja e BE-së është 2.22% e PBB-së, ndërsa vendet lider si Gjermania dhe Suedia kalojnë mbi 3%.

Ky kontrast është dërrmues.

Shqipëria zgjedh të derdhë para në zbukurime të përkohshme, makina luksoze, orë dhe çanta, ndërkohë që laboratorët mbeten bosh, universitetet pa pajisje dhe industria pa inovacion. Për shembull, një raport i Akademisë së Shkencave thekson se mbi 70% e pajisjeve laboratorike në universitetet publike janë më të vjetra se 20 vjet, çka i bën të papërdorshme për kërkime moderne. Në të njëjtën kohë, eksportet shqiptare përbëhen kryesisht nga produkte bujqësore të papërpunuara dhe lëndë të para, me vlerë të ulët të shtuar. INSTAT raportoi se në 2024 eksportet e mallrave bujqësore ranë me 4.6%, ndërsa importet e produkteve të përpunuara dhe teknologjisë u rritën me mbi 7%. Kjo varësi e skajshme nga importet tregon boshllëkun që lë mungesa e inovacionit dhe investimit në prodhim.

Pa laboratorë modernë, pa qendra kërkimore dhe pa bashkëpunim mes universiteteve dhe industrisë, Shqipëria mbetet peng i ekonomisë së imitimeve dhe jo i krijimit. Çdo euro e derdhur për një makinë luksoze është një euro e humbur për një pajisje laboratorike, një serë moderne apo një fabrikë që mund të hapte vende pune dhe të gjeneronte eksporte. Ky është trau i thyer i shtëpisë sonë ekonomike. Dhe ashtu si në një shtëpi, kur trarët janë të këputur, çdo shi i madh, çdo krizë ndërkombëtare, çdo goditje e jashtme e afron shembjen. Nëse kapitali nuk shkon te themelet, fasadat nuk mjaftojnë për ta mbajtur në këmbë. Shqipëria nuk mund të ndërtojë një të ardhme mbi iluzione luksi, ndërsa realiteti i brendshëm shkon drejt kalbjes strukturore.

Çatia që zverdhet

Në pamje të parë, tregu i luksit duket si një ndërtesë e patundshme, i ndritshëm, i qëndrueshëm, gjithmonë në rritje. Për vite me radhë, markat e mëdha ndërtonin mbi idenë se oreksit për luks nuk i vinte kurrë fundi. Por edhe kjo çati po fillon të zverdhet. Raporti Bain-Altagamma 2025 paralajmëron një ngadalësim të dukshëm, rritja e mallrave personale të luksit pritet të jetë vetëm 0–4%. Kjo shifër është më e ulëta e dekadës së fundit, duke treguar se edhe vetë tregu që e ka ushqyer iluzionin e luksit po hyn në një fazë pasigurie. Arsyeja është e qartë, konsumatorët e nivelit të lartë nuk janë më aq të gatshëm të paguajnë vetëm për logon. Vogue Business raporton për një fenomen të ri: “value hacking”, një zhvendosje drejt kërkimit të vlerës reale dhe jo të shenjës së jashtme. Në vend që të shpenzojnë për një çantë që kushton dhjetëfish vetëm sepse mban një etiketë, gjithnjë e më shumë konsumatorë kërkojnë cilësi, funksionalitet dhe qëndrueshmëri.

Për ta, luksi i vërtetë nuk është më logoja që shfaqet në sy të të tjerëve, por aftësia për të blerë diçka që ruan vlerë reale dhe afatgjatë. Shembujt janë të shumtë, psh, në Kinë, që është tregu më i madh i luksit, shitjet ranë me mbi 8% në 2023, për shkak të krizës së pasurive të paluajtshme dhe uljes së fuqisë blerëse të klasës së mesme. Në SHBA, kompanitë e luksit raportuan një tkurrje të kërkesës në tremujorin e parë të 2024, ndërsa konsumatorët elitë po shpenzojnë më shumë për udhëtime dhe eksperienca, e më pak për sende statusi. Edhe në Europë, inflacioni dhe pasiguria ekonomike kanë frenuar konsumin e tepërt, duke e kthyer luksin nga simbol i fuqisë në një barrë të panevojshme. Kur çatia e vetë burimit fillon të zverdhet, kur tregjet globale që dikur ishin garancia e luksit të pakufizuar po lëkunden, çfarë mund të fitojë një ekonomi e vogël imitimi si Shqipëria, që jeton nga hija e modës?

Nëse vendet e pasura po e braktisin dukjen për substancën, çdo investim i tepërt në luks në një vend të varfër nuk është thjesht shpërdorim; është vetëvrasje ekonomike. Çatia që zverdhet është paralajmërim, nëse vetë maja e ndërtesës së luksit po venitet, atëherë çdo kat më poshtë, çdo imitim i vogël, çdo vend që ndjek vetëm modën, është i destinuar të pësojë shembjen shumë më shpejt. Shqipëria, duke u ushqyer me simbole dhe jo me themele, rrezikon të mbetet pa strehë kur bie shiu i parë i krizës globale. Muret që s’mbajnë peshë. Një shtëpi mund të ketë ngjyrë të bukur në fasadë, por nëse muret nuk mbajnë peshë, rrënimi është vetëm çështje kohe. Ky është realiteti ekonomik i Shqipërisë. Shifrat janë të pamëshirshme, sipas INSTAT, importet u rritën me 2.5% në vitin 2024, ndërsa raporti i mbulimit të tyre me eksportet ra nga 50.4% në 2023 në vetëm 41.7% në 2024.

Me fjalë të thjeshta, Shqipëria po blen gjithnjë e më shumë mallra të huaja dhe po shet gjithnjë e më pak vlerë të prodhuar nga vetë duart e saj. Kjo do të thotë se baza jonë prodhuese është e brishtë dhe muret që duhet të mbajnë peshën e ekonomisë janë të dobëta, të çara, të paqëndrueshme. Në vend që kapitali të shkojë në zhvillim të bujqësisë, industrisë apo inovacionit, ai shkon te konsumimi i ornamenteve, makina luksoze, orë të shtrenjta, pajisje teknologjike të importuara. Ndërkohë, eksportet mbeten të kufizuara kryesisht te produkte bujqësore të papërpunuara dhe minerale që shiten me çmime të ulëta, pa i shtuar vlerë ekonomisë.

Pamjet janë të thjeshta, por tronditëse. Një fermer shet tokën për të blerë një orë luksoze, duke braktisur atë që mund të ishte një burim i qëndrueshëm prodhimi. Një student largohet nga vendi sepse laboratorët universitarë janë bosh, pa pajisje moderne, pa mundësi për kërkim e zhvillim. Një mjek operon pa oksigjen të mjaftueshëm dhe pa aparatura bashkëkohore, ndërsa në oborrin e spitalit parkohet një SUV i ri, simbol i statusit të fituar shpesh jo nga puna prodhuese, por nga pasuria e konsumuar. Shembujt nga ekonomia e përditshme e thellojnë këtë tablo. Shqipëria importon çdo vit mbi 70% të produkteve farmaceutike, duke lënë shëndetësinë në varësi të jashtme. Në industrinë ushqimore, importet e produkteve të përpunuara si mielli, qumështi apo mishi i paketuar tejkalojnë shpesh eksportet e produkteve bujqësore vendase. Edhe në sektorin e energjisë, ndonëse vendi prodhon energji hidrike, në dimër detyrohet të importojë me çmime të larta, duke krijuar kosto shtesë për familjet dhe bizneset.

Ndërkohë, eksportet kryesore mbeten mineralet e kromit dhe nafta bruto, pasuri që shiten pa përpunim, pa fabrika moderne, pa zinxhir vlerash. Këto kontraste pasqyrohen qartë në Tiranën urbane. Qyteti është shndërruar në një vitrinë të rreme, ku kullat shumëkatëshe ngrihen njëra pas tjetrës si dekor skenik. Qendrat tregtare mbushen me dyqane luksi, të cilat shesin mallra që pjesa dërrmuese e qytetarëve nuk i përballon dot. Në rrugë qarkullojnë makina me çmime marramendëse, ndërsa vetëm pak kilometra më larg fshatra të tërë vuajnë mungesën e infrastrukturës bazike, të ujit të pijshëm dhe të shërbimeve shëndetësore. Tirana është bërë një pasqyrë që reflekton ndritjen e përkohshme të pakicës, por nuk ka aftësi të mbajë peshën e një kombi.

Ky nuk është zhvillim.
Ky është një teatër i sipërfaqes, një dekor i bukur mbi një strukturë që po rrëzohet.
Dhe ashtu si në një skenë ku muret janë prej kartoni, me erën e parë të krizës, gjithçka shembet bashkë me dekorin.

Shqipëria nuk mund të ndërtojë të ardhmen mbi orendi të huazuara dhe fasada të rreme; ajo duhet të forcojë muret e saj me prodhim, dije dhe institucione.
Përndryshe, do të mbetet pa shtëpi në stuhinë e parë globale.

Aseti i vërtetë

Në çdo shoqëri që ka ndërtuar themele të forta, fjala “aset” nuk është lidhur kurrë me sendin e shtrenjtë që shfaqet në dorë apo në rrugë.

Aseti i vërtetë është gjithmonë ai që krijon vlerë të qëndrueshme, që prodhon, që ushqen, që formon, që shëron.

Për Shqipërinë, aset është toka që punon dhe jep fryt, jo ajo që shitet për një kapriço. Aset është fabrika që eksporton mallra të përpunuara, jo ndërtesa luksoze që mbetet gjysmë bosh.

Aset është universiteti që përgatit gjenerata profesionistësh dhe krijon dije të reja, jo diploma të blera pa dije.

Aset është spitali që shpëton jetë me pajisje moderne, jo fasadat e lyera që fshehin mungesat bazike.

Një çantë Hermès apo një makinë 100 mijë euro janë thjesht relike sezoni, të destinuara të zëvendësohen sapo të dalë modeli tjetër.

Vlera e tyre nuk rritet, nuk ushqen ekonominë, nuk ndërton zinxhirë prodhimi.

Janë thërrime të shndritshne të një konsumi që nuk kthehet në mirëqenie kolektive.

Në të kundërt, një hektar tokë i punuar jo vetëm që ushqen një familje, por krijon tepricë për tregun, ul importet dhe rrit eksportet.

Një fabrikë përpunimi jo vetëm që jep vende pune, por rrit vlerën e produkteve vendase dhe i bën konkurruese jashtë vendit.

Një universitet me laboratorë të rinj nuk është thjesht godinë, por truall i së ardhmes, që përgatit inxhinierë, mjekë, shkencëtarë.

Një spital i pajisur me teknologji moderne nuk shërben vetëm për sot, por rrit jetëgjatësinë e qytetarëve dhe forcon sigurinë e shëndetit publik.

Shihni shembujt ndërkombëtarë.
Izraeli, një vend me territor të vogël dhe tokë kryesisht shkretëtirë, ka ndërtuar ekonominë e tij mbi inovacionin teknologjik dhe kërkimin shkencor.

Me investime të qëndrueshme në universitete dhe qendra kërkimore, ai është sot lider në teknologjinë e ujitjes, në “start-up”-et teknologjike dhe në eksportin e dijeve.

Ky është aset i vërtetë, njohuri që kthehet në kapital dhe në fuqi shtetërore.

Holanda, një vend më i vogël se Shqipëria për nga sipërfaqja, është sot ndër eksportuesit më të mëdhenj bujqësorë në botë.

Ajo nuk u mjaftua me tokën që kishte, por krijoi sera moderne, aplikoi teknologji të avancuara dhe e shndërroi bujqësinë në një industri kombëtare.

Të ardhurat që Shqipëria i harxhon për të importuar produkte bazike si gruri apo qumështi, Holanda i shumëfishon duke eksportuar produkte të përpunuara bujqësore në çdo cep të botës.

Edhe Koreja e Jugut është shembull i qartë, nga një vend i shkatërruar pas luftës në vitet ’50, sot është një ndër ekonomitë më të fuqishme të Azisë, sepse investoi në arsim, industri përpunuese dhe teknologji.

Ajo nuk u zhyt në iluzionin e sendeve luksoze, por e ndërtoi luksin e saj të qëndrueshëm mbi fabrikat e makinave, mbi kompanitë teknologjike dhe mbi eksportin e inovacionit.

Këto janë shembuj të aseteve të vërteta. Shqipëria nuk ka nevojë për orë luksoze dhe makina që shiten si status.
Shqipëria ka nevojë për tokë të punuar, për fabrika që shtojnë vlerë, për universitete që krijojnë dije dhe për spitale që mbrojnë jetën. Vetëm kështu ndërtohet pasuria e qëndrueshme.

Politika e pasqyrës

Sëmundja e dukjes nuk ndalet në tregje apo në shijet e konsumatorëve. Ajo ngjitet në arteriet e pushtetit, duke e kthyer politikën në një pasqyrë të zbrazët.
Në vend që të matet me reforma që ndryshojnë jetën e qytetarëve, suksesi matet me inaugurime televizive, me drone propagandistikë, me fjalë që shndrisin si fishekzjarrë dhe fiken pa lënë gjurmë.

Ky është mekanizmi i politikës së pasqyrës, krijon imazhe, jo përmbajtje; mbjell iluzione, jo zgjidhje.

Çdo qeveri që bie pre e kësaj sëmundjeje shndërrohet në një trup që jeton për kamerën.

Ajo sillet si regjisor i një shfaqjeje të pafundme, ku qytetarët mbeten spektatorë të lodhur.
Në vend të institucioneve të forta që garantojnë barazi dhe drejtësi, ofrohen ceremoni të shndritshme.

Rrugë të papërfunduara hapen me prerje shiriti, sheshe të lyera ngjajnë si mrekulli urbane, ndërsa pas kamerave banorët vazhdojnë të vuajnë mungesën e ujit, papunësinë dhe spitalet pa pajisje.

Një shoqëri e lodhur nga problemet reale gjen një qetësi të përkohshme në këto kartolina, por kjo qetësi është mashtrim i rrezikshëm.

Shembujt janë të shumtë. U pre shiriti për “Unazën e Re” në Tiranë, por projekti u mbërthye në kaos gjyqësor e protestash.

U prezantuan me madhështi “Bypass”-et e jugut, por pjesë të tyre mbetën të pazbatueshme për sezonin turistik.

U hapën me fishekzjarrë rrugë nacionale, ndërsa mijëra kilometra rrugë rurale mbeten ende baltë dhe zhavorr.

Madje edhe projektet madhore si inceneratorët u shitën si zgjidhje moderne për mjedisin, ndërsa sot janë kthyer në plagë fiskale me qindra miliona euro borxh për qytetarët.

Besimi publik digjet si karburant për këtë spektakël. Sa herë që premtimet përsëriten dhe realiteti ngec, një pjesë e besimit humbet përgjithmonë.

Qytetari fillon të mos e dallojë më ndryshimin midis fasadës dhe themelit.

Demokracia rrëshqet në një teatër ku aktorët ndërron kostumet, por skena mbetet e njëjtë.

Dhe si një shtëpi e rregulluar vetëm nga jashtë, por me themele të kalbura, edhe shteti duket modern në pamje, por brenda është i brishtë dhe i lëkundshëm.

“Fasada” si metodë, rasti Rama

Në Shqipëri, politika prej kohësh është kthyer në një skenë ku dekorët ndryshojnë, ndërsa drama mbetet e njëjtë.
Me qeverisjen e Edi Ramës, kjo logjikë u ngrit në metodë, skenografia, fasada dhe kartolina nga ajri u shndërruan në instrumente të përditshme pushteti.

Në vend të reformave të thella që ndryshojnë jetën e qytetarëve, u ndërtua një univers imazhesh, ku moderniteti paraqitet me drita, ngjyra dhe projekte të lyer, ndërsa realiteti gri mbetet i pandryshuar.

Në këtë model, kullat shumëkatëshe në Tiranë u shiten qytetarëve si “zhvillim”.

Por çfarë zhvillimi përfaqëson një grumbull betoni luksoz, kur shifrat tregojnë se borxhi publik arrin në 63.8% të PBB-së dhe se mbi 30 kontrata të partneriteteve publike – private, me një vlerë mbi 2.2 miliardë euro, janë cilësuar nga FMN si rrezik i lartë fiskal?

Pasqyra e ndritshme e qelqit fshihet nga hija e borxhit dhe e varësisë financiare.

Sheshet e lyer e të shtruara rishtas, të cilat hapen me ceremoni dhe prerje shiritash, paraqiten si “modernitet urban”.

Por pas fasadës, mjafton të largohesh pak nga kryeqyteti për të parë fshatra pa ujë të pijshëm, rrugë rurale të shkatërruara dhe shkolla që shemben nga mungesa e mirëmbajtjes.

Moderniteti i shesheve është një dritë e rreme, e cila nuk shuan varfërinë strukturore që vazhdon të gërryejë themelin e vendit.

Universitetet publike janë një tjetër shembull i qartë i kontradiktës mes fasadës dhe substancës.

Ndërsa qeveria projekton imazhe të kampuseve “modernë”, brenda tyre laboratorët mbeten me pajisje mbi 20 vjet të vjetra, të papërshtatshme për standardet minimale të kohës.

Rinia e ikur drejt Europës është dëshmia më e fortë se bojërat nuk mjaftojnë, studentët nuk duan fasada, por dije dhe mundësi.

Në sektorin e shëndetësisë, fasada është kthyer në një barrë të rëndë ekonomike.

Kontrata e sterilizimit i kushtoi shtetit rreth 100 milionë euro, me një kosto 53% më të lartë se sikur shërbimi të kryhej nga spitalet me aparaturat ekzistuese, sipas raportit të Kontrollit të Lartë të Shtetit.

Ndërkohë, shumë spitale të tjera mbetën pa pajisje bazike, duke dëshmuar se paratë shkuan për të ushqyer skenografinë financiare, jo për të shpëtuar jetë.

E njëjta logjikë vlen edhe për koncesionin e check-up-it, i cili për dhjetë vjet shpenzoi mbi 120 milionë euro për vizita rutinë me efekt minimal në shëndetin publik.

Sipas ekspertëve, mjekësia familjare mund t’i kryente këto vizita me një kosto shumë më të ulët, por ajo nuk ofronte shfaqjen që ofronin shifrat e fryra dhe ceremonitë politike.

Ndër skandalet më të rënda janë inceneratorët e Tiranës, Elbasanit dhe Fierit, të cilët kanë marrë mbi 430 milionë euro nga buxheti i shtetit.

Dy prej tyre funksionojnë pjesërisht, një mbetet i papërfunduar, por pagesat kanë vijuar si të ishin projekte të realizuara.

FMN dhe Banka Botërore i kanë cilësuar shembull klasik të rrezikut fiskal nga PPP-të, duke treguar se pas fasadës së “menaxhimit modern të mbetjeve” fshihet një skemë e rëndë korrupsioni dhe grabitjeje.

Në çdo rast, fasada nuk mbulon dot boshllëkun.
Të gjitha këto projekte, që në pamje të parë shndrisin, në thelb gërryejnë financat publike, ulin cilësinë e shërbimeve dhe shtojnë varësinë ekonomike.

Shqipëria shpenzon për kartolina, por harron të ndërtojë themelet, bujqësinë, industrinë përpunuese, arsimin, kërkimin shkencor.

Moderniteti nuk vjen me fasada të lyer.

Një vend nuk bëhet i fortë me kulla bosh, me sheshe të ndritshme dhe me kontrata të errëta që i kafshojnë të ardhmen. Moderniteti i vërtetë lind nga themelet, nga toka që prodhon, nga industria që eksporton, nga universiteti që krijon dije dhe nga spitali që shëron.

Ky është, në fund, teatri Rama, një skenografi që blen kohë, por shet të ardhmen e vendit.

Dhe historia nuk i fal ata që sakrifikojnë themelin për dekorin. Shqipëria nuk ka më luksin të jetë spektatore në këtë teatër të rrezikshëm, ajo duhet të zgjedhë midis fasadës që shndrit për një çast dhe substancës që mban peshë për breza.

Riparimi, nga çatia te themelet

Një shtëpi nuk mund të qëndrojë vetëm me bojë të re në mure apo me drita që shndrisin nga jashtë.

Ajo riparohet duke filluar nga çatia që nuk lejon shiun të hyjë dhe nga themelet që mbajnë peshën e saj.

Shqipëria është në të njëjtin pozicion: nëse nuk kthehet tek baza e vërtetë e zhvillimit, çdo përpjekje e saj për të ndriçuar në pamje të parë do të jetë e përkohshme, një lyerje që pikon me shiun e parë.

Riparimi i shtëpisë kombëtare kërkon masa të qarta, të guximshme dhe të pakthyeshme. Së pari, tatimi 30% mbi mallrat e luksit dhe të shenjës është një instrument i domosdoshëm.

Çdo qindarkë e mbledhur nga ky tatim duhet të ridrejtohet në kërkim shkencor dhe në arsim.

Sepse një orë Rolex nuk sjell dije, por një laborator i ri universitar prodhon studentë të aftë, profesorë që hulumtojnë, patenta që mund të komercializohen dhe teknologji që rrit produktivitetin.

Shqipëria nuk mund të mbetet vendi me nivelin më të ulët të investimeve në kërkim në Europë, në 0.19% të PBB-së.

Brenda pesë viteve, shpenzimet duhet të shkojnë të paktën në 1% të PBB-së, që do të thotë një buxhet i ri prej qindra milionë eurosh për dije.

Së dyti, duhet ligj i detyrueshëm për lidhjen organike mes universiteteve dhe bizneseve. Dija që mbetet vetëm në letra është një pasuri e humbur.

Nëse universitetet nuk kanë lidhje me industrinë, studentët dalin nga auditorët të papërgatitur për tregun e punës dhe kompanitë mbeten pa fuqi inovative.

Shqipëria duhet të krijojë një sistem të ngjashëm me atë të Gjermanisë, ku universitetet teknike bashkëpunojnë ngushtë me industrinë për të zhvilluar teknologji dhe produkte që eksportohen globalisht.

Së treti, bujqësia dhe industria prodhuese duhet të rikthehen në qendër të ekonomisë.

Një vend që importon pjesën më të madhe të ushqimeve që konsumon është i pambrojtur ndaj krizave globale.

Kapitali duhet të shkojë tek toka që ushqen, tek industria që përpunon produktet vendase dhe i jep atyre vlerë të shtuar.

Shqipëria ka potencial të madh për bujqësi biologjike, për fruta e perime që mund të eksportohen në tregjet e BE-së, por ky potencial shuhet kur fermerët e braktisin tokën sepse shteti i braktis ata.

Së katërti, ndërprerja e projekteve fasadë është një domosdoshmëri.

Sheshe të shtruara për zgjedhje, kulla luksi për klientelë të ngushtë, inceneratorë që marrin miliona euro por nuk funksionojnë, të gjitha këto janë karton i dekorit.

Kapitali duhet të shkojë në rrugë që lidhen me zonat rurale, në ujësjellës që furnizojnë fshatrat, në spitale që kanë pajisje dhe staf të përgatitur, në shkolla që formojnë qytetarë me mendim kritik e aftësi profesionale.

Riparimi nga çatia tek themelet do të thotë kthim tek logjika e qëndrueshmërisë.

Është investim në institucione që i rezistojnë kohës, në arsim që hap horizonte, në shkencë që krijon inovacion, në bujqësi që ushqen popullin dhe në industri që siguron pavarësi ekonomike.

Shqipëria nuk ka nevojë për fasada që ndryshojnë me stinët, por për struktura që rrinë të pathyeshme për breza.

Ky është projekti i themelit: një vizion që zgjedh substancën mbi pamjen, forcën mbi zbukurimin, qëndrueshmërinë mbi shfaqjen.

Çdo rrugë tjetër është iluzion.

Dhe iluzioni, njësoj si bojë që pikon me shiun e parë, zhduket, duke lënë pas një shtëpi më të brishtë se më parë.

Universalja e shtëpive të lyera

Nga Tirana në Lagos, nga Delhi në Meksiko, një fenomen i njëjtë po përshkon botën, iluzioni i pamjes që zëvendëson substancën.

Është një dukuri globale, ku fasadat po kthehen në normë dhe themelet lihen pas dore.

Në shumë vende, qeveritë dhe shoqëritë nuk matin më suksesin me forcën e institucioneve, me cilësinë e arsimit apo me qëndrueshmërinë e ekonomisë, por me pamjen që ofrojnë në ekranet televizive apo në rrjetet sociale.

Fotografia e bukur bëhet më e rëndësishme se reforma reale, droni që kap një shesh të ndritshëm vlen më shumë se investimi në shkolla, një kullë luksoze ka më shumë peshë se një spital i pajisur.

Ky është universaliteti i rremë i “shtëpive të lyera”.

Në Lagos ndërtohen projekte madhështore që shfaqen si simbole moderniteti, ndërsa lagjet e të varfërve nuk kanë as ujë të pijshëm.

Në Delhi ndërtohen stadiume dhe komplekse luksoze për të treguar fuqi, ndërsa mijëra fëmijë studiojnë në klasa të improvizuara nën çati të rrënuara.

Në Meksiko, rrokaqiejt e qelqtë rriten në mes të qyteteve të pasura, ndërsa zonat periferike luhaten mes varfërisë dhe dhunës.

Edhe në Tiranë, e njëjta logjikë funksionon: kulla të reja shumëkatëshe ngrihen si kartolina zhvillimi, ndërsa laboratori universitar dhe fshati bujqësor mbeten jashtë kohe.

Kombet që zgjedhin dritat e skenës përpara mureve mbajtës janë si aktorë që kujdesen për kostumin, por harrojnë tekstin e dramës.

Për pak çaste duken të bukura në fotografi, por brenda janë të brishta, të cenueshme dhe të pambrojtura.

Historia na mëson se lavdia e përkohshme e fasadave zbehet shpejt, ndërsa vetëm themelet e forta, arsimi, drejtësia, puna e ndershme, institucionet, i japin një shoqërie jetëgjatësi.

Prandaj, “shtëpitë e lyera” janë paralajmërim universal.
Nuk është Shqipëria e vetme që tundet mes shkëlqimit të rremë dhe substancës së munguar.
Është një ligj i kohës sonë.

Pyetja është, cilët popuj do të guxojnë të zgjedhin themelet dhe cilët do të mbeten të burgosur në pasqyrën e iluzioneve?

Thirrja e fundit

Shqipëria ka mbërritur në një udhëkryq që nuk mund ta shmangë më.
Përpara saj qëndrojnë dy rrugë të kundërta, njëra është ajo e fasadës së lyer, e qetësimit me vetëshpjegime, e iluzioneve të shkurtra që shiten si modernitet, por që lënë pas varfëri strukturore dhe varësi të përhershme.

Tjetra është rruga e themeleve të forta, e prodhimit, dijes dhe institucioneve që e mbajnë një vend në këmbë edhe kur rrethanat janë të vështira.
Ky është momenti kur historia kërkon një vendim.

Të dhënat nuk lënë vend për iluzione.

Rritja ekonomike 3.9% në 2024 dhe parashikimi i zbritjes në 3.2% në 2025 tregojnë një ritëm të brishtë, i paaftë të përballojë shpenzime të kota në mallra të shenjës.

Investimi në kërkim dhe zhvillim është vetëm 0.19% e PBB-së, duke e vendosur Shqipërinë në fundin e tabelës europiane.

Mesatarja e BE-së është 2.22%, ndërsa Gjermania e Suedia shkojnë mbi 3%.

Çdo vit që kalon në këtë hendek, Shqipëria humb një brez të tërë mundësish.

Kapitali që shkon te substanca është kapital që rrit të ardhmen.

Një euro e investuar në arsim, në kërkim, në bujqësi apo në industri kthehet në shumëfish përmes produktivitetit dhe qëndrueshmërisë.

Një euro e shpenzuar në fasada, në luks apo në projekte boshe, është një euro e humbur që nuk kthehet kurrë.

Kapitali që shkon te pamja rrit vetëm varësinë, duke e mbajtur vendin peng të importit, të borxhit dhe të propagandës.

Historia ofron mësime të qarta.

Civilizimet që mbijetuan nuk e ngritën lavdinë e tyre mbi pasarela dhe logo, por mbi ura që lidhën njerëzit, mbi universitete që formuan breza, mbi shtete funksionale që garantuan drejtësi dhe siguri.

Roma e lashtë nuk u bë e pavdekshme nga arenat e gladiatorëve, por nga rrugët, akueduktet dhe ligjet.

Britania e madhe e shekullit XIX nuk e ndërtoi fuqinë mbi pallatet e zbukuruara, por mbi industrinë dhe shkencën.

Sot, kombet që investojnë te substanca ecin përpara, ndërsa ata që mbështeten te imazhi mbeten prapa.

Shtëpia jonë ende mund të riparohet. Themelet nuk janë zhdukur, por janë lënë pas dore.

Ende kemi tokë pjellore, ende kemi rini me energji, ende kemi mendje të ndritura që kërkojnë mundësi.

Ende kemi mundësi të rikthejmë prodhimin si motor të ekonomisë, arsimin si themel të qytetarisë dhe institucionet si garant të drejtësisë.

Çatia ende mund të ndreqet, trarët mund të forcohen, muret mund të rindërtohen.

Por për këtë nevojitet guxim politik dhe vizion kombëtar, jo dekorime të përkohshme.

Koha, megjithatë, nuk pret. Ajo rrjedh si ujë që gërryen gurin.

Çdo vit që kalon me fasada të pikturuara është një vit i humbur për themelet.

Çdo brez që rritet me iluzione e ka më të vështirë të besojë te substanca. Nëse sot zgjedhim të pikturojmë sipërfaqe, nesër historia do të na pikturojë si brez që shiti themelin për shkëlqimin e rremë. Zgjedhja është sot. Jo nesër, sepse nesër do të jetë vonë. Nesër, themelet mund të jenë aq të kalbura sa të mos mbajnë më. Nesër, koha mund të na ketë kaluar përpara, duke na lënë në margjina. Sot është dita për të zgjedhur substancën mbi pamjen, themelin mbi fasadën, të ardhmen mbi iluzionin. Dhe ky është testimi i madh i Shqipërisë. Nëse e kalojmë, shtëpia jonë do të qëndrojë për breza. Nëse jo, do të mbetemi një imazh i bukur në foto dhe një strukturë e rrënuar në realitet.

Foto: Tirana Times

Analizë nga Rafael Floqi/

Në prag të zgjedhjeve presidenciale amerikane të vitit 2024 dhe me një klimë politike të polarizuar si kurrë më parë, emri i George Soros-it rikthehet në qendër të debatit politik dhe juridik në Shtetet e Bashkuara. Ish-presidenti Donald Trump, i cili është vetë i përfshirë në disa procese gjyqësore, ka kërkuar që Soros dhe djali i tij Alexander të akuzohen sipas ligjit RICO – Akti Federal për Organizatat e Ndikuara nga Raketarët dhe të Korruptuara. Sipas Trump, Soros ka përdorur pasurinë e tij për të financuar “protesta të dhunshme” dhe për të ndikuar në mënyrë të paligjshme jetën politike e juridike amerikane.

Ky pretendim, që nga njëra anë shihet si pjesë e strategjisë elektorale të Trump për të mobilizuar bazën e tij konservatore, dhe nga ana tjetër si një alarm mbi fuqinë e pakufishme të miliarderëve në politikë, ka hapur një debat të gjerë: a mund të konsiderohen aktivitetet e Soros-it si pjesë e një “organizate kriminale” sipas RICO-s, apo kemi thjesht një përplasje politike ku ligji përdoret si armë? Për ta kuptuar këtë, duhet parë jo vetëm historia e Soros-it dhe ndikimi i tij, por edhe natyra e vetë ligjit RICO dhe aplikimi i tij në raste të tjera.

Donald Trump dhe RICO: një mjet juridik apo një armë politike?

Ligji RICO (Racketeer Influenced and Corrupt Organizations Act), i miratuar në vitin 1970, ishte konceptuar fillimisht për të luftuar mafian dhe organizatat kriminale që operonin si struktura të ngjashme me korporata. Ai lejon prokurorët të akuzojnë individë që janë pjesë e një “sipërmarrjeje kriminale të përhershme”, edhe nëse vetë nuk kryejnë çdo akt të paligjshëm, por kontribuojnë në mënyrë të qëndrueshme në aktivitetin e saj.

Në dekadat e fundit, RICO është përdorur në mënyrë të zgjeruar, nga proceset kundër bandave të rrugës, deri te kompanitë farmaceutike dhe rrjetet e korrupsionit politik. Pikërisht kjo fleksibilitet e bën atë tërheqës për Trump-in: është një instrument i fuqishëm që mund të përdoret për të ngritur akuza të gjera dhe për të dhënë dënime të rënda.

Në deklaratat e tij, Trump akuzon Soros-in se ka financuar protesta të dhunshme në SHBA (sidomos ato pas vrasjes së George Floyd-it dhe protestat kundër vendimeve të Gjykatës së Lartë), se ka mbështetur prokurorë progresistë që “sabotuan ligjin dhe rendin” dhe se ka ndikuar në politikat e migracionit e të drejtësisë sociale në mënyrë që minojnë “themelin amerikan”. Sipas tij, kjo përbën një “sipërmarrje kriminale” me pasoja të rënda kombëtare.

Por, a mjafton kjo për të justifikuar një proces sipas RICO-s? Për ta parë, duhet të kuptojmë më mirë profilin e Soros-it dhe aktivitetet e tij.

George Soros: filantropi, ideologu, spekulanti financiar

George Soros, miliarder me origjinë hungareze-hebraike, është një nga figurat më të përfolura në politikën botërore. I njohur fillimisht si “njeriu që thyeu Bankën e Anglisë” në vitin 1992 përmes spekulimeve valutore, Soros ka përdorur pasurinë e tij për të financuar një nga rrjetet më të mëdha të fondacioneve filantropike në botë: Open Society Foundations (OSF).

Përkrahësit e shohin si një kampion të demokracisë liberale, të të drejtave të njeriut dhe të shoqërisë civile. Ai ka financuar rrëzimin e regjimeve komuniste në Evropën Lindore, ka mbështetur aktivistët kundër aparteidit në Afrikën e Jugut, dhe ka investuar miliarda në arsimin, median e pavarur dhe shëndetësinë në vende të ndryshme të botës.

Kritikët, megjithatë, e akuzojnë për ndërhyrje politike, manipulim të opinionit publik dhe shkatërrim të sovranitetit kombëtar. Në SHBA, ai ka financuar kandidatë progresistë për prokurorë të qarkut, të cilët më pas kanë zbatuar politika më të buta ndaj krimit – duke shkaktuar polemika të forta mbi rritjen e kriminalitetit. Në Evropë, veçanërisht në Hungari, Viktor Orbán e ka përdorur figurën e tij si simbol të “globalizmit” dhe “antivlerave” që minojnë traditën kombëtare.

Në Shqipëri, Soros ka pasur një ndikim të jashtëzakonshëm në reformën në drejtësi, përmes fondeve të USAID dhe OSF. Një pjesë e madhe e elitës së re juridike është formuar me bursat e tij, ndërsa struktura si SPAK dhe Këshilli i Lartë i Prokurorisë kanë marrë trajnim dhe mbështetje nga programet e lidhura me fondacionet e tij. Për këtë arsye, kritikat ndaj tij në vend shpesh shoqërohen me akuzën se drejtësia shqiptare është bërë “vegël e Soros-it”.

Akuzat dhe kundër-akuzat

Nga një këndvështrim, akuzat e Trump ndaj Soros-it mund të duken si një vazhdimësi e narrativës populiste: miliarderi progresist, që financon kaosin dhe përmbys vlerat konservatore, është kundërshtari ideal për të mobilizuar bazën republikane. Në këtë logjikë, Trump e kthen Soros-in në një “armik publik numër një”, një figurë të jashtme ndaj popullit amerikan.

Por, në planin juridik, vërtetësia e këtyre akuzave është shumë më komplekse. Për të dënuar dikë sipas RICO-s, duhet të provohet ekzistenca e një sipërmarrjeje kriminale të qëndrueshme dhe një seri veprimesh të paligjshme. Financimi i OJQ-ve apo i fushatave politike nuk është në vetvete i paligjshëm, për sa kohë respektohen ligjet për transparencën dhe financimet.

Mbështetësit e Soros-it e shohin këtë si një sulm politik të rrezikshëm, që synon të kriminalizojë aktivizmin politik dhe filantropinë. Ata paralajmërojnë se, nëse RICO fillon të përdoret kundër financuesve të opozitës politike, atëherë linja ndarëse mes krimit dhe pluralizmit do të bëhet e paqartë.

Rasti shqiptar: Soros, drejtësia dhe politika

Në Shqipëri, debati për Soros-in ka marrë një dimension të veçantë. Kryeministri Edi Rama është konsideruar shpesh si një aleat i afërt i tij. Fondacioni “Shoqëria e Hapur” ka pasur një rol të madh në mbështetjen e reformës në drejtësi, ndërkohë që opozita e ka parë këtë si një “kapje” të sistemit.

SPAK, si strukturë e re e krijuar për të luftuar korrupsionin, shpesh përmendet si “projekti i Soros-it”. Për opozitën, kjo është prova që drejtësia po përdoret politikisht për të goditur kundërshtarët dhe për të mbrojtur pushtetin aktual. Nga ana tjetër, përkrahësit e reformës argumentojnë se, pa këtë mbështetje ndërkombëtare, sistemi gjyqësor shqiptar nuk do të kishte mundur të pastrohej nga korrupsioni i trashëguar.

Analisti politik Ted Wood në kolumnën e tij në “Washington Times” pyet nëse është në rregull që ambasadori amerikan në një vend të huaj të shantazhojë një parti politike në mënyrë që të sigurojë një avantazh për partinë tjetër.

“A është ambasadori amerikan në rregull për të diktuar rrjedhën e politikës në një vend të huaj, dhe në këtë mënyrë të drejtojë kërcënime në formën e pasojave që do të ndjekin ata që nuk do të punojnë sipas diktatit. A është e pranueshme që ambasadori amerikan të zbatojë agjendën e miliarderit hungarezo- amerikan dhe fondacionit të tij, e jo interesat e SHBA, shkruan në “Washington Times”, analisti politik dhe eksperti i sigurisë Ted Wood.

Në këtë skemë transnacionale, Edi Rama, si mik dhe bashkëpunëtor i hapur i Soros-it dhe në raportet e tij diplomatike, dhe afariste edhe me Trump, nuk do të dijë se si do të luajë. Ai mund të shfrytëzojë ndikimin e Soros për të forcuar reformat e drejtësisë dhe legjitimitetin ndërkombëtar, ndërsa lidhjet ekonomike me Trump dhe dhëndrin Kushner, mund të përdoren për të ruajtur një qasje pragmatike ndaj marrëdhënieve amerikane dhe investimeve private. Por kjo balancë e ndjeshme e dëshirueshme mes interesave progresive dhe konservative e vendos Ramën në një pozicion ku nuk do të mundë të ekuilibrojë dot me kujdes ndikimet e jashtme të lidhjeve të njohura me Sorosin, me interesat private të Trumpit, për të forcuar pozicionin e tij politik, por sesa, kjo do të mund të shihet. Tani duket se është më e vështirë një akrobaci qё të ulet në dy karrige.

Në këtë kuptim, rasti i Shqipërisë është një miniaturë e debatit global: a është Soros një garant i demokracisë, apo një manipulator i saj?

Analiza juridike: mundësia e një procesi RICO kundër Soros

Nga pikëpamja juridike, ngritja e një padie RICO ndaj Soros-it do të ishte një sfidë e jashtëzakonshme. Për ta justifikuar, prokurorët do të duhej të provojnë se Soros ka krijuar një strukturë kriminale të përhershme, e cila ka kryer akte të paligjshme të përsëritura (p.sh. pastrim parash, korrupsion, mashtrim). Deri më sot, nuk ka asnjë provë të tillë publike.

Në të kaluarën, RICO është përdorur për të ndjekur figura politike (p.sh. kryetarë bashkish të korruptuar) ose korporata që kanë kryer mashtrime sistematike (si kompania Purdue Pharma në krizën e opioideve). Por nuk ka ndonjë precedent të qartë për aplikimin e tij kundër një filantropi për shkak të financimit të OJQ-ve.

Në këtë aspekt, akuzat e Trump duken më shumë si një presion politik dhe një paralajmërim: nëse ai kthehet në pushtet, nuk do të hezitojë të përdorë mjetet juridike për të goditur kundërshtarët e tij ideologjikë.

Sigurisht, krimi i organizuar, dhuna e bandave dhe terrorizmi janë kërcënime për shoqërinë që qeveritë duhet t’i luftojnë. Por ligjet penale të tepërta bëhen shumë lehtë rrjete trazirash. Një person që vë një bombë dhe dikush që blen ushqime për anëtarët e tjerë të të njëjtit grup, nuk janë ekuivalentë moralë të njëjta pёr dënim, shkruan Matthew Cavedon nga Think Tank-u demokrat Cato. 

Por ai që vepron dhe ai që e paguan këtu është punë tjetër?  Ndoshta qëllimi i Trump para zgjedhjeve afat mesme nuk është është dënimi i Soro-s, por pengimi i donacioneve të tij pёr demokratët.

Implikimet politike dhe ndërkombëtare

Çështja Soros-Trump nuk është thjesht amerikane. Ajo ka pasoja globale. Në Evropë, ku Soros ka qenë i përfshirë për dekada në financimin e shoqërisë civile, një proces RICO ndaj tij do të interpretohej si një mesazh i qartë kundër aktivizmit liberal. Regjimet autoritare do ta përdornin këtë si argument për të mbyllur OJQ-të dhe për të kriminalizuar kundërshtarët.

Në Shqipëri, një akuzë e tillë do të kishte efekte të menjëhershme në perceptimin e reformës në drejtësi dhe në raportet e Ramës me Perëndimin. Një kryeministër që ka ndërtuar imazhin e tij mbi mbështetjen e Soros-it do të gjendej në një pozitë të vështirë nëse ky i fundit do të shpallej “armik publik” në SHBA.

Në vetë SHBA-në, kjo përplasje është pjesë e një lufte më të madhe ideologjike: kush kontrollon drejtësinë, median dhe narrativën publike. Për republikanët, Soros është simboli i “elitës globaliste” që kërkon të shkatërrojë kufijtë kombëtarë; për demokratët, ai është një filantrop që mbron të drejtat dhe liritë.

Përfundim: mes drejtësisë dhe politikës

Debati për Soros-in dhe RICO-n na çon drejt një pyetjeje thelbësore: ku mbaron politika dhe ku fillon drejtësia? Në një sistem demokratik, përdorimi i ligjit për të ndjekur kundërshtarët politikë është një rrezik i madh. Por, nga ana tjetër, nëse pasuria dhe ndikimi i miliarderëve nuk kontrollohen, demokracia mund të kthehet në një lojë të blerë nga më të pasurit.

Donald Trump, me thirrjen e tij për të akuzuar Soros-in sipas RICO-s, ka hapur një betejë që shkon përtej një personi apo një fondacioni. Është një betejë mbi vetë natyrën e demokracisë amerikane: a është ajo një sistem i hapur ku kapitali dhe filantropia mund të formësojnë politikën, apo një rend që duhet të mbrohet nga ndërhyrjet e fuqive private?

Në këtë debat, Shqipëria mbetet një shembull ilustrues i ndikimit të Soros-it dhe dilemës që ai ngre. Reforma në drejtësi, e mbështetur nga fondacionet e tij, shihet nga njëra anë si shpëtimi i vendit nga korrupsioni, dhe nga ana tjetër si një instrument për të konsoliduar pushtetin e Ramës.

Nëse Soros do të përballej realisht me një proces RICO në SHBA, kjo do të kishte pasoja të thella jo vetëm për të, por për të gjithë arkitekturën e shoqërisë civile ndërkombëtare. Për momentin, duket më shumë si një armë retorike në fushatën e Trump, por precedentët na mësojnë se retorika mund të bëhet realitet. Dhe në atë pikë, miqtë dhe armiqtë e Soros-it, nga Uashingtoni deri në Tiranë, do të duhet të përcaktojnë qartë ku qëndrojnë. 

Presidenti Trump sapo i njollosi Soros-ët si protestues të dhunshëm për veprimet e paspecifikuara të të tjerëve me të cilët ata mund të kenë lidhjet më të largëta, megjithatë thënia amerikane thotë “follow the money”.

Nga Rafael Floqi

Dita e Punës është një festë kombëtare në Shtetet e Bashkuara, e cila mbahet të hënën e parë të shtatorit. Ndryshe nga shumica e festave të tjera amerikane, ajo është një festë e çuditshme, pa rituale të qarta, përveç blerjeve dhe barbekyve. Për shumicën e njerëzve ajo thjesht shënon fundin e verës dhe fillimin e vitit shkollor.

Kjo është larg vizionit të themeluesve të saj në fund të viteve 1800, të cilët synonin dy gjëra kryesore: bashkimin e punëtorëve të sindikatave dhe shkurtimin e orarit të punës.

Historia e Ditës së Punës

Dita e parë e Punës u shënua në vitin 1882 në Nju Jork, nën drejtimin e Unionit Qendror të Punës. Në atë kohë, sindikatat mbulonin vetëm një pjesë të vogël të punëtorëve dhe ishin të fragmentuara e relativisht të dobëta. Synimi ishte të bashkoheshin sindikata të ndryshme për të fituar forcë kolektive. Organizatorët e parë panë Ditën e Punës si një rast për punëtorët e profesioneve të ndryshme që të takoheshin dhe të njihnin interesat e tyre të përbashkëta.

Por kishte një problem të madh: as qeveria dhe as kompanitë nuk e njihnin të hënën e parë të shtatorit si ditë pushimi. Zgjidhja e përkohshme ishte shpallja e një greve njëditore në qytet. Punëtorët marshuan në paradë dhe më pas morën pjesë në një piknik të madh. Një reporter i New York Tribune e përshkroi ditën si një “barbeky të gjatë politike, me fjalime pak të mërzitshme.”

Pse u shpik Dita e Punës? Sepse punëtorët punonin orë të gjata dhe pa pushime. Në vitet 1830, një punëtor në prodhim punonte mesatarisht 70 orë në javë. Edhe në vitin 1890, orët e punës kishin zbritur, por përsëri arrinin 60 orë në javë. Sindikatat luftuan për të fituar ditën 8-orëshe, fundjavën 2-ditore dhe festa kombëtare si Dita e Punës.

Këto beteja dhanë rezultat. Sot shumica e punëtorëve në SHBA punojnë pak mbi 40 orë në javë dhe vetëm pesë ditë. Madje edhe shumë biznesmenë dhe politikanë e mbështetën shkurtimin e javës së punës, sepse punëtorët me kohë të lirë kishin mundësi të shpenzonin pagat e tyre për udhëtime, argëtim dhe konsum – duke i kthyer kështu klasat punëtore në konsumatorë.

Në vitin 1894, presidenti Grover Cleveland nënshkroi ligjin që e shpalli Ditën e Punës festë kombëtare. Por ka një keqkuptim të zakonshëm: shpallja e një feste zyrtare nuk detyron kompanitë private apo edhe disa agjenci publike t’u japin punëtorëve pushim. Edhe sot, shumë dyqane dhe shërbime funksionojnë normalisht gjatë Ditës së Punës.

Kontroversitë e hershme

Sot Dita e Punës është një festë pa polemika. Nuk ka dramë familjare si në Ditën e Falënderimeve, as debate fetare si në Krishtlindje. Por një shekull më parë kishte shumë debat.

Disa sindikalistë radikalë – socialistë, marksistë e komunistë – mbronin 1 Majin si ditë ndërkombëtare protestash e madje dhune. Ndërsa sindikalistët më moderuar zgjodhën shtatorin, duke e shënuar me parada dhe piknikë. Në SHBA, pikniku fitoi ndaj protestës.

Ka edhe debat mbi autorin e idesë: njëra teori thotë Peter J. McGuire, themelues i Vëllazërisë së Marangozëve në Nju Jork (1881), ndërsa të tjera i atribuojnë idenë Matthew Maguire-it, përfaqësues i Unionit të Mekanikëve. Shumë historianë mendojnë se kurrë nuk do të dihet saktësisht kush e shpiku.

Nga historia tek sot

Me kalimin e kohës, Dita e Punës humbi kuptimin e saj fillestar. Krijimi i OSHA-s në vitin 1971 siguroi kushte më të mira pune dhe anëtarësimi në sindikata ra nga 35% në vitet 1950 në vetëm 9.9% në vitin 2024. Në sektorin privat, kjo shifër është vetëm 5.9%. Brezi i mijëvjeçarit dhe “gig economy” e kanë ulur edhe më shumë entuziazmin për sindikatat.

Një tjetër dimension është politika. Presidenti Donald Trump, si në mandatin e parë (2017–2021) ashtu edhe pas rikthimit në janar 2025, është përpjekur të tërheqë punëtorët e industrive të rënda dhe minatorët, duke u shfaqur si mbrojtës i “punëtorit amerikan” kundër globalizimit. Megjithatë, ai ka qenë shpesh kritik ndaj sindikatave tradicionale, që i konsideron të lidhura me Partinë Demokratike.

Ky kontrast mes retorikës pro-punëtorëve dhe qëndrimit kritik ndaj sindikatave klasike tregon se Dita e Punës mbetet një arenë ku përplasen vizione të ndryshme për rolin e punës dhe punëtorëve në një ekonomi gjithnjë e më të globalizuar e të automatizuar.

E tashmja: a kemi humbur shpirtin e Ditës së Punës?

Sot Dita e Punës nuk ka më rituale të qarta. Nuk ka më marshime sindikalistësh me pankarta. Është thjesht një fundjavë e gjatë me barbeky dhe zbritje në dyqane. Por problemi që e frymëzoi mbetet: puna e tepërt dhe mungesa e pushimit.

Në shekullin XIX, lufta ishte për të ulur orët nga 70 në 40. Sot sfida është ndryshe: punëtorët e kualifikuar të zyrave dhe profesionistët “white-collar” janë të lidhur 24/7 me email dhe pajisje dixhitale. Kjo i bën të ndihen të djegur dhe pa jetë personale.

Prandaj, ndoshta është koha t’i japim Ditës së Punës një kuptim të ri: të mbyllim telefonat, të mos hapim kompjuterët, të marrim një ditë të plotë pushimi për veten dhe familjen – dhe, ashtu si paraardhësit tanë më shumë se një shekull më parë, të festojmë me një barbeky të qetë, duke e ditur se të paktën një ditë në vit është e jona.

Besnik Fishta

Pullat postare kanë qenë dhe mbeten një ndër objektet më magjepsëse për koleksionistët, jo vetëm për historitë që ato përcjellin, por edhe për bukurinë e tyre estetike. Mes qindra serive dhe emisioneve të prodhuara ndër vite, një vend të veçantë në botën e filatelisë e zënë pullat me gabime shtypi, ato ekzemplarë të rrallë, që për shkak të një detaji të vogël, por të gabuar, fitojnë një vlerë shumë më të madhe se pullat “e zakonshme”. Në sytë e koleksionistëve shqiptarë dhe ndërkombëtarë, këto pulla konsiderohen si “perlat e fshehura” të filatelisë. Rrallësia e tyre, historia që mbartin dhe sharmi i papërsosmërisë i bëjnë jashtëzakonisht të lakmuara. Administrata postare shqiptare, ashtu si në shumë vende të tjera, është e detyruar ligjërisht të shmangë gabimet. Procesi i prodhimit të pullave kalon në disa filtra të rreptë kontrolli përpara se të dalë në qarkullim. Megjithatë, pavarësisht kujdesit dhe skrupulozitetit, gjatë 112 viteve të ekzistencës së pullës shqiptare, janë shfaqur herë pas here gabime në imazhe, shkrime apo elemente grafike. Disa nga këto gabime janë zbuluar menjëherë, por ka pasur edhe raste kur janë konstatuar shumë kohë pas prodhimit. Frekuenca e tyre është ulur dukshëm gjatë dekadave të fundit, falë përmirësimit të teknologjisë, rritjes së profesionalizmit dhe forcimit të administratës shtetërore postare. Megjithatë, në filatelinë shqiptare ekzistojnë edhe raste kur gabimet nuk kanë qenë thjesht aksidentale, por të qëllimshme. 

Dëshmitë e mbledhura nga koleksionistë të vjetër tregojnë se, sidomos në vitet e para, individë të përfshirë në procesin e prodhimit kanë manipuluar me vetëdije disa seri pullash, duke shkelur rregullat dhe duke vepruar në mënyrë abuzive. Një nga rastet më të njohura është ai i një tekniku italian, pasionant i filatelisë, i cili gjatë prodhimit të emisionit të famshëm “14 shtator 1943”, që përkon me ditën e pushtimit gjerman të Shqipërisë, dyshohet se ka ndikuar qëllimisht në krijimin e disa prej gabimeve.                   

Kush mendon se filatelia është një botë monotone, gabon. Përveç kënaqësisë së të pasurit dhe të admiruarit të një koleksioni, filatelia është edhe aventurë. Çdo zbulim i ri, çdo gabim i pazakontë, ngre nivelin e adrenalinës tek koleksionisti. Për koleksionistin shqiptar, gjetja e një pulle me gabim shtypi është një përzierje emocionesh: gëzim për një zbulim unik, kuriozitet për historinë e tij dhe krenari për pasurimin e koleksionit.        

Gabimet në shtypjen e pullave postare mund të shfaqen në forma të ndryshme: – Ngjyra të pasakta ose tonalitete që devijojnë nga projekti original – Imazhe të përmbysura ose figura të vendosura gabimisht – Mungesa elementesh, si vlerat monetare, simbolet, pershkrimet ne pulle etj – Printime të dyfishta, kur imazhi përsëritet aksidentalisht mbi të njëjtën pullë – Defekte në dhëmbëzime, që i japin pullës një pamje të çrregullt dhe por qe e bejne unike.                                         Në Shqipëri, raste të tilla janë të dokumentuara që nga emisionet e para të vitit 1913 e deri në ditët tona. Shumë prej tyre sot jane të kërkuara si nga koleksionistët vendas, ashtu edhe nga ata të huaj. Në tregun e lire filatelik, vlera e një pulle me gabim nuk lidhet vetëm me moshën e saj, por përcaktohet nga disa faktorë të kombinuar te cilat jane : 1)Rrallësia, sa më pak ekzemplarë të ekzistojnë, aq më shumë rritet vlera  2)Gjendja fizike, pullat e pavulosura, të paprekura dhe të ruajtura mirë arrijnë çmime shumë më të larta 3)Ekzistenca e certifikatave nga ekspertë filatelike janë të domosdoshme për të vërtetuar origjinalitetin 4)Kërkesa e tregut, disa gabime fitojnë famë dhe prestigj ndër koleksionistë, duke e rritur ndjeshëm çmimin e tyre në tregun filatelik.   Në Shqipëri, koleksionistët më me përvojë kujtojnë disa raste të famshme ku pullat me gabime janë shitur për shuma të konsiderueshme, sidomos gjatë dekadës së fundit, ku interesi për pullat historike shqiptare është rritur ndjeshëm edhe në tregun ndërkombëtar. Disa prej tyre tashmë kanë fituar statusin e “trofeve filatelike”. Në katalogët ndërkombëtarë, veçanërisht për pullat e viteve 1913–1930, gabimet më të rralla vlerësohen me çmime të larta, duke e bërë këtë segment kohor ne filateli, një ndër më të kërkuarit nga koleksionistët.

Në një treg gjithnjë e më të hapur dhe global, koleksionistët perpiqen te jene të kujdesshëm, sepse sot, një pjesë e madhe e “gabimeve” që qarkullojnë janë të sajuara me qëllime abuzive, falsifikime të projektuara posaçërisht për të mashtruar koleksionistët dhe për të rritur artificialisht vlerën e pullave. Ky fenomen eshte i vjeter dhe ka ekzistuar që në vitet e para të filatelisë shqiptare, fillimisht i ushtruar nga disa tregtarë të huaj dhe, më vonë, edhe nga individë vendas. Për këtë arsye rekomandohet: te behet krahasimi me ekzemplarëve të të njëjtit emision për të zbuluar mospërputhje; përdorimi i lupave dhe mjeteve profesionale për analizë; konsultimi me katalogë të specializuar si dhe me literaturë filatelike të besueshme; si dhe marrjen e opinionit nga ekspertët përpara çdo blerjeje të rëndësishme. Ne konkluzion mund te themi qe bota e gabimeve në pullat postare është një ftesë për kërkim, eksplorim dhe pasion. Ato të lindura rastësisht,jane shprehje e historise se zhvillimit dhe perfeksionimit teknologjik, persosmerise se punes administrates, por herë pas here, edhe të intrigës njerëzore. Për koleksionistin e apasionuar, çdo gabim nuk është thjesht një defekt teknik i rastit, por një fragment unik i historisë postare që i jep koleksionit vlerë, emocion dhe jetë.

Arian Galdini/

Heshtja e programuar. Kur algoritmet fshijnë zërin. Një ditë të bukur pranvere, një mesazh im i qartë, i shkruar me mendim të lirë dhe me ndjenjë njerëzore, u zhduk në heshtje. Aty kuptova se diçka po ndodhte me faqen time në Facebook…Më pas zulova se dikush kishte spostuar vendndodhjen e Faqes sime në mes të Oqeanit Atlantik Jugor. Postimet e mia raportoheshin dhe mbyteshin, errësoheshin dhe humbisnin në terrin e algoritmeve vrastare që dikush i kishte kurdisur për ta shuar krejtësisht çdo komunikim timin në Facebook.

Dhe të gjithë ata që janë miq apo ndjekës në Faqen time e dinë historinë e publikuar, të ndërkalljes sime me Facebook, Metaverse. Aty e kuptova se betejat nuk bëhen më me votë, me fjalë apo me ide, por me linjat e padukshme të kodit që ndajnë çfarë shihet dhe çfarë zhbëhet. Tani të tresin nga Facebook e çdo rrjet social, pa shpjegim.  Pa paralajmërim. Pa debat. Pa akuzë.

Vetëm heshtje e programuar. Prej muajsh, profili im dhe faqja ime zyrtare Arian Galdini, janë vendosur në “limbo” algoritmike. Por unë nuk jam përjashtim. Jam simptomë. Algoritmi nuk kërkon gjykim. Vetëm zëvendësim. Këto ditë lexova edhe një lajm: “Albania wants to replace its corrupt government with AI.” Dhe një deklaratë nga vetë Kryeministri Edi Rama: “Një ditë të gjithë ministritë mund të drejtohen nga algoritme. Pa korrupsion. Pa favoritizma. Pa gabime njerëzore.” Një narrativë që të bën të ndalesh. Kjo nuk është thjesht një shaka postmoderne. Kjo është një përpjekje për të zëvendësuar politikën me performancën, reformën me kodin, përfaqësimin me paraprogramimin.

Një algokraci e re në zanafillë.

Një qeverisje ku “njeriu” është shmangur, sepse besimi është shteruar. Siç shpjegon John Danaher (2016), algokracia është ajo formë sundimi ku pushteti nuk merret më nga njerëz me fytyrë, por nga struktura të automatizuara pa përgjegjësi.  Një sistem që e kthen qeverisjen në kalkulim, dhe drejtësinë në probabilitet. Shoshana Zuboff paralajmëron për “kapitalizmin e mbikëqyrjes” ku transparenca teknologjike nuk është më mjet për liri, por një instrument i maskuar i kontrollit. Ndërsa Evgeny Morozov shprehet qartë: teknologjia nuk zëvendëson dot një sistem të kalbur, pa reformë të vërtetë, vetëm ia fsheh kalbëzimin. Dhe këtu lind pyetja, kur një regjim i konsumuar nga klientelizmi e korrupsioni,  kërkon shpëtim në makinë, a kemi përballë një revolucion apo një kamuflim të perfeksionuar të autoritarizmit digjital?

Shqipëria bëhet simbol.

Një vend i vogël me një ide të madhe, jo për të reformuar sistemin, por për ta outsourcuar vetë shtetin te inteligjenca artificiale. Kjo është ajo që Byung-Chul Han do ta quante zhdukja e subjektit politik, ku qytetari nuk pyetet më, sepse makineria vendos për të në heshtje. Ai flet mbi Simulakrin e Qeverisjes, ku shteti nuk reformohet, por fshihet pas aparateve që duken neutrale, por që prodhojnë një tjetër formë të kontrollit, të heshtur, të mençur dhe të padukshëm. Qytetari zëvendësohet nga një përdorues. Përdoruesi zëvendësohet nga një profil. Dhe profili menaxhohet nga një sistem që nuk e njeh as nderin, as drejtësinë, as lirinë. Kjo është beteja jonë.

Dhe beteja ime personale me Facebook dhe Meta nuk është më një çështje individuale, por simptomë e një fenomeni më të madh, një marrëveshje e padukshme mes platformave globale dhe qeverive që duan të mbeten pa përgjegjësi.  Një pakt i heshtur për të ndërtuar një botë ku heshtja ka zë më të fortë se fjala.

Ky është simulakrimi i ri i qeverisjes. Dhe ne nuk duhet të biem në iluzionin e tij. Në këtë luftë midis kodit dhe ndërgjegjes, fjala është akt rezistence. Dhe çdo reflektim e denoncim publik si ky është një grimcë zëri  e rikuperuar nga mbytja. A është Shqipëria duke u shndërruar sërisht në eksperimentin e radhës? A ka pakt mes Edi Ramës dhe Kompanive të AI e Teknologjisë për ta shndërruar Shqipërinë në eksperimentin e radhës?Ky është thelbi i algokracisë, siç e përkufizon John Danaher (2016), një formë sundimi ku vendimet nuk merren nga qytetarët, por nga sisteme që operojnë përtej vetëdijes njerëzore.Në Shqipëri, si në shumë vende të tjera, nuk ndodh më censura me ligj. Ndodh heshtja e shuarja me algoritëm. Sipas raportit “Privacy Governance Report 2024” të IAPP, edhe pse nuk përmend Shqipërinë, tregohet se algoritmet globale fshehin në mënyrë sistematike përmbajtje me ndërveprim të ulët ose të raportuar.

Në vendin tonë, pa balanca institucionale për këto mekanizma, padukshmëria është më e thellë.Më 19 korrik 2025, Edi Rama deklaroi:“Një ditë të gjitha ministritë mund të drejtohen nga algoritme.”(Anadolu Agency, 2025)Nuk ishte metaforë. Ishte manifest filozofik për zhbërjen e qytetarit.

Foucault (1978) e quante këtë sundimentalitet (governmentality): pushtet që nuk urdhëron, por strukturon.Byung-Chul Han (2017) e quajti psikopolitikë (psychopolitics): qytetari nuk hesht nga frika, por vetëpërshtatet për të mos u zhdukur, tretur, tëhuajësuar.Në këtë sistem, fjala nuk ndalohet. Ajo thjesht nuk shfaqet, shpërfillet.Tirania e shpërfilljes shndërrohet në mjet politik e social tërësor në i shtrirë në çdo qelizë e funksion nga Qeveria e Partitë.

Shqipëria, laboratori i totalitarizmit të softuerit?Në 2023, Shqipëria u bë vendi i parë që përdori ChatGPT për përkthimin e legjislacionit të BE-së. (Euractiv, 2023)Në maj 2025, qeveria investoi 8.8 milionë euro në Machine Thinking Lab të Mira Muratit, me financim nga Andreessen Horowitz. (The Recursive, 2025)Në shkurt 2025, firmosi marrëveshje me Presight AI për “qytete të zgjuara” dhe qeverisje të automatizuar. (Tahawultech, 2025)Kjo është zhvendosje nga politika te protokollet. Nga qytetari te serveri.

Sundimentaliteti algoritmik, siç e përshkruajnë Rouvroy dhe Berns, nuk shfaqet me urdhra, por me parashikim. Nuk fton në debat. Nuk dëgjon. Nuk përfaqëson. Ai funksionon në hije, përmes strukturave që sillen si shërbim, por veprojnë si pushtet që nuk sheh dhe nuk dëgjohet. Në këtë model, qytetari nuk është më bashkëhartues i politikës, por një përdorues që përputhet ose përjashtohet.Habermas, në analizën e tij mbi kolonizimin e botës së jetës nga sistemi, na paralajmëron se kur argumenti politik zëvendësohet nga “dashboard”-i, atëherë nuk kemi më demokraci, por një menaxhim teknokratik të mendimit. Marrëdhënia e arsyes me të vërtetën shkëputet dhe vendoset në duart e instrumenteve të matjes dhe mbikëqyrjes.Agamben, me konceptin e tij të Homo Sacer, e çel këtë mister edhe më thellë: qytetari i epokës algoritmike nuk përjashtohet më me urdhër, por zhduket si prani nga vetë fjalori publik.

Ai nuk është më një figurë politike.

Ai bëhet një siluetë pa zë, një shenjë që nuk lexohet më, një emër që nuk përmendet më.Gongu i arsyes,  rindërtimi i bashkësisë politike. A është kjo demokraci? Apo një formë e re totalitarizmi të softuerit?Sipas raportit të NACD (2025), edhe pse i përqendruar te korporatat amerikane, paralajmërohet qartë se një pjesë gjithnjë në rritje e vendimeve me pasoja të mëdha tashmë po merren nga sisteme të automatizuara, pa ndërmjetësim njerëzor. Kjo logjikë korporative e kontrollit pa përgjegjësi po përshkon ngadalë dhe në mënyrë të padukshme vetë strukturat shtetërore, veçanërisht në vende si Shqipëria, ku mungojnë mekanizmat e kontrollit të balancuar dhe transparencës publike.Në këtë kontekst, ideja e një strukture të re mbrojtëse merr formë. Mund edhe të quhet psh, Aleanca për Sovranitetin Algoritmik të Qytetarëve,ASAQ, dhe ky është më shumë se një propozim teknik. 

Është një nevojë etike për rindërtimin e bashkësisë politike përballë depolitizimit të orkestruar nga algoritmi.Në thelb të saj qëndron parimi i transparencës absolute. Çdo algoritëm që ndikon në jetën publike duhet të jetë i dokumentuar, i verifikueshëm dhe i kontrolluar nga një institucion i pavarur kushtetues, një ombudsman digjital, që garanton se vendimmarrja nuk shndërrohet në akt të errët, të padukshëm dhe të papërgjegjshëm. Ky parim lidhet drejtpërdrejt me Nenin 22 të GDPR-së (Neni 22 i Rregullores së Përgjithshme për Mbrojtjen e të Dhënave (GDPR) është një nga dispozitat më të rëndësishme të kësaj rregulloreje, sepse vendos kufizime ndaj vendimeve të automatizuara që kanë efekte ligjore ose ndikim të rëndësishëm tek individi.), i cili ndalon marrjen e vendimeve të rëndësishme vetëm nga sisteme automatike pa ndihmën dhe ndërmjetësimin e njeriut.

Por mbrojtja nuk mjafton me transparencë. Duhet të rikthehet pjesëmarrja e njeriut në çdo procedurë shtetërore që automatizohet. Teknologjia nuk duhet të jetë mur që përjashton, por urë që lejon bashkëvendimmarrje. Vendimet që prekin të drejtat themelore, si përkthimi i ligjeve, vlerësimi i aplikimeve, apo analizat e të dhënave, nuk mund të delegohen tek një makinë që nuk mban përgjegjësi morale.Po aq thelbësor është sovraniteti mbi të dhënat. Shqipëria ka nevojë për një Data Commons të sajën, një hapësirë ligjore, institucionale dhe etike ku të dhënat e qytetarëve nuk janë mall që qarkullon pa mbrojtje, por pasuri publike e ruajtur me ligj. UNESCO, në “Recommendation on the Ethics of Artificial Intelligence” (2021), thekson këtë si një nga shtyllat e së ardhmes etike të teknologjisë.

Dhe së fundi, gjithçka fillon nga fëmijët. Etika e teknologjisë duhet të jetë pjesë e arsimit bazë që nga mosha 12 vjeç. Të mos mësojmë fëmijët vetëm të klikojnë, të programojnë e të përdorin algoritmet, por t’i mësojmë të kuptojnë drejtësinë, përgjegjësinë dhe pasojën morale të çdo algoritmi.Në një shoqëri ku gjithçka po matet, përllogaritet dhe zbatohet me efikasitet, vetëm qytetari i ndriçuar mbetet garant i lirisë. Dhe kjo liri nuk duhet të delegohet më.

Shqipëria vendos: Nga patronazhizmi te trollitantizmiDeri në të shkuarën e afërt, e madje deri në zgjedhjet e 11 majit, Qeveria Rama përdori patronazhistët për kontroll shoqëror. Sigurisht pa lënë pas, militantët për mobilizim. Sot, kemi hyrë në një formë të re të organizuar, të pashpallur: Trollët Politikë.Trollitantizmi është forma më e avancuar dhe e padukshme e dhunës politike që nuk kërkon më as polici, as gjykata, as censurë zyrtare. Ai shfaqet si ndërhyrje “organike”, por në të vërtetë është kontroll i simuluar i opinionit publik përmes algoritmit, psikologjisë dhe frakturimit emocional të bashkëjetesës demokratike.Trollitantizmi nuk është thjesht prani e disa profileve abuzive, fallco, të përpunuar e zbatuar nga grupe të posaçme call centerash partiakë, por një mekanizëm sistemik i kontrollit diskursiv, i ndërtuar mbi pesë shtylla veprimi:

1. Raportime të koordinuara për zhdukje algoritmike

Një zë i lirë që flet ndryshe, në vend që të kundërshtohet me argument, raportohet në mënyrë të sinkronizuar, duke e futur në kategorinë e “rrezikshmërisë” sipas logjikës së algoritmit.

Ky raportim në dukje spontan është në fakt një akt i programuar i kontrollit të shfaqjes.

2. Bullizëm i centralizuar politikisht

Nën maskën e qytetarisë digjitale, krijohen dhjetëra profile që sulmojnë me gjuhë të urrejtjes, tallje, ironi shkatërruese, për të shpërbërë figurën publike të kundërshtarit. Ky nuk është më fjalim publik, është teatër dhune digjitale.

3. Diskreditim përmes komentimit të fabrikuar

Në vend të debatit, prodhohen komente artificiale, duke imituar reagim qytetar që nuk ekziston. Është deepfake i opinionit publik, ku realiteti manipulohet në mënyrë të padukshme, por efektive, duke formuar narrativën dominuese si “vetë populli”.

4. Ngarkesa emocionale të simuluara

Trollët, nuk janë thjesht komentues, ata injektojnë ngarkesë emocionale të fabrikuar për të çorientuar rrjedhën e të menduarit racional. Ironia, poshtërimi, euforia e falsifikuar shërbejnë për të paralizuar ndërgjegjen kritike të publikut dhe për ta drejtuar atë drejt autopilotit emocional.

5. Engagement si dhunë

Sistemet algoritmike rreshtojnë përmbajtjen sipas ndërveprimit. Trollitantizmi manipulon këtë mekanizëm duke përdorur engagement-in si formë dhune, promovon të paditurin, e zëvendëson të vërtetën me zhurmën, dhe i bën të padukshëm ata që ofrojnë mendim.Trollitantizmi nuk është thjesht një kapërcim teknologjik, por një transformim epistemologjik, zhvendosja e luftës politike nga terreni fizik në infrastrukturën emocionale dhe algoritmike të shoqërisë.Trollitantizmi si biopolitikë e re. Nga trupi në ndërgjegje. Siç thoshte Michel Foucault, pushteti i ri nuk ushtrohet mbi trupin, por mbi shkallën e pranueshmërisë sociale.

Trollitantizmi nuk vret fizikisht, por vret reputacionin, ndikon vetë perceptimin e të qenurit i pranueshëm në hapësirën publike.Kjo është dhunë semiotike. Nuk shembet më një tribunë, zhduket vetë publiku i padukshëm që do ta dëgjonte. Fjala nuk ndalohet me censurë.

Fjalia zëvendësohet nga emoji.Ky është evolucioni i kontrollit:Nga militantizmi → patronazhizmi→ trollitantizmi…

Në epokën e algoritmit, dhuna politike nuk manifestohet më me shkopinj, censurë klasike apo burgime. Ajo vjen me një fytyrë të qeshur, në formën e një “komenti civil”, të një “feedback-u social”, apo të një “raportimi komunitar”.

Në të vërtetë, kjo është forma më e sofistikuar dhe e padukshme e kontrollit digjital që pushteti ushtron mbi individin. Unë e kam pagëzuar si trollitantizëm.Në një kohë kur patronazhistët kishin për detyrë të regjistronin bindjet politike të qytetarëve dhe militantët mobilizonin masat për qëllime elektorale, tani kontrolli ka evoluar në një formë më të hollë, më të padukshme dhe më të pakapshme: trollët.Trollët politikë nuk janë thjesht profile të rastësishme. Ata janë strukturë, strategji dhe sistem. Ata nuk flasin nga vetja, por nga një bashkësi algoritmash dhe direktivash të pashpallura, që operojnë brenda një makinerie propagandistike digjitale.Në vend të fjalës, përdorin ironinë. Në vend të debatit, përdorin raportimin. Në vend të përballjes së argumentuar, përdorin komentet e fabrikuara. Ata nuk reagojnë si individë të lirë, por veprojnë si module të një infrastrukture të padukshme pushteti.

Trollët raportojnë me koordinim matematik. Nuk e lexojnë përmbajtjen për të kuptuar, por për ta zhdukur. Objektivi i tyre nuk është e vërteta, por zhbërja e çdo zëri që e thyen korin algoritmik të përputhshmërisë. Kjo është forma më e përkryer e censurës moderne, nuk ndalon një shkrim me ligj, por e zhduk me kod.Por trollët nuk mjaftohen me heshtjen. Ata zbatojnë një formë të re dhune semiotike, të sulmojnë përmes ngarkesave emocionale të simuluara. Një fjali përqeshëse, një meme përulëse, një emoji tallës, të gjitha këto nuk janë të padëmshme.

Janë instrumenta që zhvendosin debatet publike nga racionalja tek instinktualja, nga ideja tek ndjenja, nga qytetari tek turma.Trollitantizmi nuk ka nevojë të bindë. Ai bën të pamundur mendimin ndryshe. Ashtu siç autokracitë dikur i nxirrnin kundërshtarët jashtë loje përmes dhunës fizike, tani kjo ndodh përmes dhunës së engagement-it të manipuluar. Një postim që analizon, zhduket. Një koment që tall, ngrihet lart në algoritëm. E gjithë kjo ndodh pa asnjë urdhër zyrtar, por me një efekt absolut.Kjo është ajo që filozofia politike moderne do ta quante kolonizimi algoritmik i diskursit publik. Në vend që të përfshihen qytetarët në formësimin e së vërtetës, i zëvendëson një rrjet automatesh të trajnur për të shkatërruar reputacionin, moralin dhe vullnetin për të qëndruar.

Trollët nuk janë më aktorë të jashtëm.

Ata janë pjesë përbërëse e një regjimi të ri ku fjala e lirë matet, vlerësohet dhe filtrohet në bazë të besnikërisë ndaj strukturës, e jo ndaj lirisë. Dhe Shqipëria, fatkeqësisht, po bëhet laboratori i kësaj forme të re totalitarizmi të padukshëm.Në këtë epokë, trollitantizmi, është algoritmizimi i dhunës politike, i fshehur pas etiketimeve “komunitare”, por në thelb një mekanizëm shtypës, që zhduk çdo mendim të lirë nën petkun e “angazhimit demokratik”.Dhe përballë këtij realiteti të ri, nuk mjafton më vetëm kurajoja e zërit. Duhet edhe vetëdija e strukturës që e hesht atë zë. Duhet që vetë qytetari ta kuptojë se nuk është më vetëm viktimë e një regjimi klasik, por subjekt i një makinerie që vepron përmes algoritmeve, trollëve, emocioneve të falsifikuara dhe profileve që nuk ekzistojnë.Në këtë luftë të padukshme, mendimi i lirë është rezistenca e fundit.

Dhe fjala që nuk hesht, është gjurma e vetme që mbetet njerëzore në një epokë që kërkon të jetë thjesht e përllogaritur.Shqipëria është vendi ku ky model po testohet në heshtje si eksperimenti më i avancuar i kontrollit shoqëror të algoritmizuar politikisht.Shqipëria si thirrje dhe ndërgjegje globale. Nëse algoritmet do të na heshtin pa zë, pa urdhër, pa debat, atëherë nuk do të jemi më qytetarë. Do të jemi vetëm profile të përshtatura për sistemin, të optimizuar për përputhshmëri, të klasifikuar për pasivitet. Dhe ajo që dikur quhej liri, do të jetë thjesht një opsion që nuk të jepet më.

Por le të pyesim me zë të plotë:

Çfarë po ndodh me Shqipërinë?

A është Shqipëria duke u shndërruar në një eksperiment global të teknologjisë algoritmike, ku kompanitë më të mëdha të AI dhe High Tech, me lejen, bekimin dhe bashkëpunimin e qeverisë aktuale të Edi Ramës, po testojnë kufijtë e një regjimi të ri pa qytetarë?A është Edi Rama duke e vendosur vendin në dispozicion të një pakti heshtjeje, ku pushteti qeveris përmes botsave, kontrollon përmes algoritmeve dhe mposht çdo mendim të lirë përmes trollëve të koordinuar?A kemi të bëjmë me një marrëveshje të heshtur, ku në këmbim të aksesit dhe ndikimit në strukturat politike dhe narrative perëndimore, këto kompani i ofrojnë qeverisë shqiptare fuqi politike të ripërtërirë, përmes algoritmash që formësojnë opinionin publik dhe përmes lobimit në kancelaritë ku ndikimi i teknologjisë është tashmë më i fortë se vetë diplomacia?A jemi dëshmitarë të lindjes së një paktit që vret demokracinë nga brenda, jo me grusht shteti, por me manipulim elektoral algoritmik? Sepse në këtë realitet, qytetari nuk zgjedh më. Ai profilizohet. Nuk voton më. Ai parashikohet. Nuk vendos më. Ai përshtatet me narrativën që algoritmi ka përgatitur për të. Zgjedhjet? Janë ngjarje statistikore. Fushatat? Janë kode që përhapin përmbajtje të personalizuar. Mendimet? Janë të zhdukshme nëse nuk përputhen me modelin e sjelljes së sistemit.

Ku është qytetari? Ku janë të drejtat demokratike?Ku është përgjegjshmëria? Kush i jep llogari qytetarit nëse zgjedhjet ndodhin brenda një rrjeti të mbyllur algoritmik?A ka ndërgjegje një bot?

A ka përgjegjësi një algoritëm?A mund të thërrasim një server në komision parlamentar?A mund të dënojmë një API? Dhe më tej: A janë botsat në gjendje të dallojnë të vërtetën nga manipulimi?A janë algoritmet të ndershme kur janë të dizajnuara për të shërbyer një pushtet?A janë trollat thjesht njerëz? Apo janë sisteme të sinkronizuara për të shkatërruar mendimin ndryshe në çdo cep të rrjetit?

Nëse ka një marrëveshje, të heshtur, të pandriçuar, por të fuqishme, midis një qeverie të korruptuar dhe një teknologjie të gjithëpushtetshme, atëherë ne jemi përpara formës më të re të autokracisë globale, autokracia e partneritetit mes algoritmit dhe pushtetit.

Ky nuk është më një supozim. Ky është rreziku real që po merr formë. Dhe Shqipëria, për shkak të përmasave, pozitës gjeopolitike, mungesës së institucioneve të forta, është bërë fusha e testimit të këtij eksperimenti të heshtur.Nëse nuk ngremë zërin tani, nesër nuk do të kemi më zë për të ngritur. Nëse nuk e kuptojmë se fuqia ka ndryshuar formë, nga fytyra në kod, nga njeriu në rrjet, nga përfaqësimi në performancë, do të jetojmë si qenie statistikore në një realitet të simuluar të kontrollit total.Shqipëria nuk është vetëm një vend. Shqipëria është një thirrje universale. Shqipëria është një ndërgjegje që sfidon heshtjen. Shqipëria është gongu që tingëllon për të gjithë botën. Dhe ajo zgjedhje, ajo kthesë, ai rebelim etik, bëhet tani. Për veten. Për demokracinë. Për njeriun. Për lirinë që nuk do të ketë më kuptim nëse fjalët nuk shfaqen, nëse mendimet fshihen, dhe nëse një komb kthehet në prototip të sundimit algoritmik. Tani është çasti për të mos heshtur më.Nëse algoritmet do të na heshtin pa zë, pa urdhër, pa debat, atëherë ne nuk do të jemi më qytetarë. Do të jemi vetëm profile të përshtatura për sistemin.Shqipëria nuk është vetëm vend. Është alarm. Është thirrje. Është sfidë.Dhe ajo zgjedhje bëhet tani, për demokracinë, për lirinë, për njeriun.