---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 26 Korrik 2025

“Country Life” ka botuar, të shtunën e 28 dhjetorit 1940, në faqet n°560 – 562, rrëfimin e udhëtimit asokohe në Shqipëri të autorit britanik Jan Gordon, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Fytyra e Shqipërisë

Ku lindja bashkohet me perëndimin, mesjeta me modernen.

Nga Jan Gordon

Shqipëria është një vend me kontraste të jashtëzakonshme. Një e treta e popullsisë është po aq e dëshpëruar dhe e prekur nga malaria sa çdo komunitet tjetër në Evropë, ndërsa një e treta përfshin malësorë aq të ashpër dhe agresivë sa nuk mund të gjenden kudo. Është një vend ku, nën një sistem tërësisht modern të ndriçimit elektrik, zakonet mund të jenë ende ato të shekullit të 12-të, ku gratë që veshin këpucë, shputat e të cilave janë të prera nga copa gomash të vjetra makinash, duke lënë gjurmë “Dunlop” ose “Michelin” në baltë ndërsa lëvizin, veshin funde, prototipet e të cilave mund të gjenden në figurinat prej qeramike të periudhës minoane. Vetëm dje, të qëlloje fqinjin pas shpine nga një kaçubë ishte shpesh një detyrë familjare (në emër të një hakmarrjeje), ndërsa një vajzë e vogël, pavarësisht moshës së saj, që ecte me guxim ofronte mbrojtje shumë më të vlefshme sesa pushka e saj e famshme, rripi i fishekëve dhe thika e saj. Dëgjuam një gjykatës t’i kërkonte një falje pothuajse të përulur një vrasësi famëkeq që e dënoi me vdekje. Pastaj na kërkoi të shkonim në shtëpinë e tij për të admiruar punimet e sofistikuara të qëndisjes që ai prodhonte në kohën e tij të lirë.

Është një vend ku, nganjëherë, të mbetesh një beqare e deklaruar është më e nderuar sesa të jesh një grua e martuar, sepse në malet veriore një virgjëreshe të betuar i lejohen të gjitha privilegjet e një burri, përveç atij që nuk mund ta arrijë, domethënë, mustaqet, rritja e mustaqeve është një krenari dhe preokupim mashkullor, shpesh i kultivuar me gjithë zellësinë e një kinezi që rrit thonjtë e gishtave, dhe me një efekt të ngjashëm të ekzagjeruar dhe të paqëndrueshëm.

Këtu, fshatrat shpesh banohen pothuajse ekskluzivisht nga gratë, burrat janë jashtë vendit, qoftë në Amerikë apo Turqi, duke fituar paratë që kanë paguar për shtëpitë e ndërtuara dhe të dekoruara në mënyrë madhështore. Edhe këtu, do të ishte një fyerje për pronarin e një ferme që t’i ofrohej të paguante dhomën, ushqimin dhe mëngjesin, por të mos rrëshqitësh një shumë të mjaftueshme në dorën e gruas më të re të martuar në shtëpi do të ishte mashtrim.

Feja nuk ka rëndësi për shumicën e shqiptarëve ; myslimanët shkojnë në festat e krishtera dhe të krishterët te myslimanët. Kemi parë një kishë të krishterë të ndërtuar nga një zdrukthëtar mysliman, në të cilën ai kishte përzier kryqin me gjysmëhënën, ndërsa në male ka fshatra të quajtura “gjysmë-gjysmë”, në të cilat të dy fetë praktikohen njëkohësisht, fshatarët kanë emra të krishterë dhe myslimanë dhe i mbajnë të dy grupet e festave. Është një vend ku mesazhet e dërguara me zë të lartë nga njëri burrë te tjetri përmes maleve me një kod sekret mund ta kalojnë telegrafin me shumë orë diferencë, ku dadoja (nëna), duke dalë për të bërë pazarin, vendos foshnjën me djep dhe gjithçka tjetër mbi kokë dhe pastaj duket se i harron të gjitha, ku nëse je konservator është më mirë që partneri yt të jetë liberal dhe atëherë të paktën njëri prej jush ndoshta do të dalë nga burgu për të vazhduar biznesin. Është një vend ku në përgjithësi nuk ka asgjë midis rrugëve më të bukura dhe dredha-dredha moderne që shkenca ushtarake italiane ka qenë në gjendje të ndërtojë dhe shtigjeve të pjerrëta për mushka që shpesh kufizohen mes buzëve të greminave të rrezikshme.

Dhe këto rrugë të bukura janë padyshim kryesisht përgjegjëse për rrënimin italian. Në hartën e vogël të botuar në shtypin e përditshëm, mund të shihen praktikisht të gjitha rrugët e Shqipërisë. Në këto rrugë të mëdha mund të shtysh tanke, armë të rënda, kamionë dhe furnizime, por përmes maleve të egra, të rrezikshme, por jo të paarritshme, mund të përparosh vetëm me mushka vendase, njohuri të thella lokale dhe një trup të ngurtësuar ndaj ashpërsisë së klimës dhe kushteve ushqimore. Dhe njeriun që mund të zotërojë malet e Shqipërisë.

Majat e maleve dhe vende të tilla si Përmeti, një fshat i çuditshëm i fshehur nën çati prej argjili të trashë, i ndërtuar në shpatet e vargmalit të pjerrët të Nemerçkës, Këlcyra që shtrihet në fund të një gryke të egër dhe të pjerrët, rruga për në Berat, që përshkon Mallakastrën dhe rrëzën e Tomorit, dhe madje edhe kështjella e vjetër e madhe turke e Gjirokastrës (në shqip, Gjinokastër), duke u bërë e papërshtatshme për t’u mbajtur, u evakuua si rezultat.

Në kushte të tilla luftimi, zakoni dhe praktika janë avantazhe të mëdha. Supozohet se shqiptarët janë kryesisht pasardhës të fiseve të lashta ilire para-greke. Edhe pse malësorët grekë janë me origjinë etnike shumë të ndryshme, ata megjithatë kanë asimiluar shumë tipare lokale, duke përfshirë një shpërfillje për lodhjen dhe urinë. Shpesh, kur kalonim natën në një fermë malore shqiptare, darka, një dhi që duhej të sillej posaçërisht nga malet, e përgatitur dhe gatuar më pas për ne, nuk servirej para mesnatës, megjithëse kishim qenë gjithë ditën në shale (kalërim). Nuk ofrohej asnjë meze paraprake dhe çdo shenjë lodhjeje, urie apo padurimi duhej të fshihej me shumë kujdes.

Një grua malsore nuk do të hezitonte fare të marshonte gjashtë ditë — tre vajtje, tre ardhje — ndoshta me foshnjën dhe djepin e lidhur në shpinë, deri në tregun më të afërt për të shitur një shportë me vezë për të blerë kripë. 

Mushkat e malit shkuan më larg dhe u ngjitën më shumë, me më pak ushqim se çdo kafshë tjetër me të cilën kemi udhëtuar. Burrat e ushqyer nga tradita të tilla, të përballur me italianët — shumë prej të cilëve ndoshta vinin nga fushat dhe u mposhtën nga një vend ku edhe qentë mund të jenë më të rrezikshëm për të huajt sesa ujqërit që vazhdojnë të plaçkitin kopetë e barinjve — duhet të gëzojnë një epërsi të pallogaritshme. Duket se vetëm numrat, rraskapitja totale apo vështirësitë e zgjatjes së linjave të komunikimit mund të ndalojnë grekët. Sapo të arrijnë në fusha — që shtrihen disa kilometra në brendësi nga Vlora deri në Liqenin e Shkodrës në veri — kushtet do të ndryshojnë ; mekanizmat italianë do të luajnë një rol më të madh dhe mund të parandalojnë dëbimin e italianëve nga vendi.

Ndërkohë, qytetërimi i çuditshëm gjysmëmesjetar që është kapur fort në këtë cep të pavarur të Ballkanit do të zhduket nga gurët e mullirit të luftës. Shtëpitë e gdhendura dhe të praruara bukur të Gjirokastrës dhe të vendit përreth po digjen ose po shkatërrohen nga bombat dhe nuk mund të zëvendësohen.

Kisha unike, e pikturuar, gjysmë nëntokësore e Përmetit ndoshta është rrënuar, fiset dhe komunitetet pothuajse patriarkale do të shpërndahen dhe në Shqipëri, si në pjesën tjetër të botës, do të lindë një rend i ri. Megjithatë, shkatërrimi i këtij cepi të paimitueshëm do të thotë për Evropën humbjen e diçkaje unike në sjelljet dhe zakonet bashkëkohore.

Paulin Zefi/

Jemi në shekullin V, kur Lezha (Lissus), ashtu sikurse qytetet e tjera të rajonit, përjetoi rënien e strukturave romake dhe kalimin nga Antikiteti i Vonë drejt Mesjetës së Hershme. Si pjesë e provincës së Prevalit nën Perandorinë Romake të Lindjes ose Bizantine, qyteti u prek nga sulmet e përsëritura barbare, si ato të Hunëve dhe Ostrogotëve, që sollën dobësim të mbrojtjes dhe braktisje të pjesëshme urbane. Sidoqoftë, në këtë periudhë, Lezha konsolidohet si qendër e rëndësishme peshkopale, duke u përfshirë në rrjetin kishtar të kohës. Jetesa qytetare fillon të tkurret, ndërsa u forcua karakteri mbrojtës i qytetit dhe u rrit rëndësia e strukturave kishtare. Shek. V përfaqëson pikërisht fazën e tretë kur fortifikimi mbi Akropolin e vjetër ilir merr formën e një kështjelle të mirëfilltë dhe faza e katërt lidhet me ndërtimet përforcuese të bëra në shek. VI. Gjatë shek. VI, Lisi ishte një ndër tre qytetet kryesore të Provincës së Prevalit me qendër Shkodrën [1]. Këtë të dhënë e ndeshim në veprën “Synecdemus ose Synekdemos” të gjeografit bizantin, Hierokliu [2]. Pavarësisht trazirava të mëdha të kohës, Lisi na paraqitet si një qytet ende i populluar dendur, qendër e rëndësishme administrative, seli peshkopate dhe nga pikëpamja ekonomike, një qendër aktive zejtare-tregtare [3]. Mirëpo, në vitin 592 [4], gjatë “Dyndjes së popujve”, Lezha pëson një goditje dërrmuese, sepse pushtohet nga barbarët sllavë [5]. Kjo e dhënë pasqyrohet në një dokument kishtar, në të cilin thuhet se Papa Gregori I ngarkon me detyrën e kryepriftit në Kishën e Skillaçit (Ecclesiae Scyllacinae) (pranë Catanzaro), Gjonin, ipeshkvin e arratisur lezhjan (Lissitan), meqë Lezha mbahej e pushtuar nga armiqtë [6]. Pushtimi sllav duket se ka zgjatur së paku deri në vitin 599 [7] ose deri në fillim të shek. VII [8], sepse pushteti bizantin u rivendos në Prevalis në vitet 599-600 dhe ipeshkvi i Lisit ishte në selinë e tij në vitin 602 [9].

Pavarësisht se periudha e pushtimit sllav ishte shumë e shkurtër, ajo i shkaktoi qytetit humbjen e shkëlqimit të tij, të rëndësisë dhe të dendësisë që kishte pasur në Antikitet [10]. Ka disa të dhëna, qoftë edhe të tërthorta, që flasin për një tkurrje të ndjeshme të qytetit në shek. VII — VIII dhe për përqendrimin e hapësirës së tij të banuar kryesisht në lagjet e poshtme buzë Drinit, një zonë, që në këtë kohë del e rrethuar me mure të përforcuar me kontraforte dhe kulla katërkëndëshe, gjurmët e të cilave ruhen edhe në ditët e sotme [11]. Pikërisht në fund të shek. VII ose në fillim të shek. VIII, periudhë në të cilën burimet historike janë shumë të pakta, Anonimi i Ravenës, në veprën e tij me titull, “Cosmographia”, vë në dukje qytetin “Lisson” midis qyteteve të Ilirikut, në bregun e Adriatikut, në veri të Dyrrahut [12]. Me fuqizimin ekonomik të qytetit [13] dhe riorganizimin administrativ të Perandorisë Romake të Lindjes, që u bë në shek. VIII [14], krahas fortifikimit të qytetit me mure të fuqishme rrethuese, pikërisht sipër kodrës, ku më parë kishte qenë Akropoli i Lisit antik, u ndërtua kështjella e Lezhës [15]. Në pjesën më të madhe të saj, muret rrethuese të kështjellës që shohim sot i përkasin pikërisht kohës së rindërtimit të bërë nga Perandoria Romake e Lindjes në fund të shek. VIII [16].

Të gjithë muret e kësaj faze të pestë ngrihen mbi substruksione më të hershme, që u përmendën më lart. Kështjella e Lezhës njihet si një nga fortesat kryesore të Themës së Durrësit dhe duke qenë se mbronte kufirin e saj verior, kujdesi nga ana e Perandorisë Romake të Lindjes për mirëmbajtjen e fortifikimeve të këtij qyteti në Mesjetën e Hershme, por edhe atë të Mesme, ka qenë i vazhdueshëm [17]. Burimet historike dhe rezultatet e shumta arkeologjike dëshmojnë në mënyrë të qartë dhe të argumentuar jo vetëm vijimësinë etno-kulturore të qytetit të Lisit nga Antikiteti i Vonë ilir në Mesjetën e Hershme, por edhe karakterin qytetar të ekonomisë së tij [18]. Vijimësia etno-kulturore e qytetit të Lisit, nga ilirët te arbërit, dëshmohet qartë nga varret dhe objektet e shumta të zbuluara në “Qafën e Kalasë” në vitet 70 të shek. XX [19], por sidomos gjatë ekspeditave të fundit arkeologjike, që janë zhvilluar po në të njëjtin lokalitet, i njohur si “Nekropoli mesjetar i Lezhës”, i cili është një nga varrezat më të rëndësishme që përfaqësojnë “Kulturën e Komanit [20].” Me pak fjalë, Lezha bënte pjesë në të ashtuquajturën “Epiqendra e ngjizjes së kombësisë shqiptare” së bashku me Durrësin, Krujën, Shkodrën, Vlorën dhe më pas Beratin [21].

Gjatë Mesjetës së Hershme Lezha ishte pjesë e Perandorisë Romake të Lindjes dhe qyteti funksiononte si një qendër rajonale, shumë e fortifikuar dhe e angazhuar në tregtinë dhe zejtarinë e rajonit. Vlen për t’u theksuar se është pikërisht periudha e shek. VIII-IX, që konsiderohet si faza më kulminante e rritjes së zhvillimit të qytetit, periudhë në të cilën popullsia vendase bëri përpjekjet e para për konsolidimin e vetëqeverisjes dhe të vetëmbrojtjes së qytetit [22]. Po ashtu, shek. IX shënon ringjalljen ekonomike dhe administrative, por sidomos kontrollin e kështjellës së Lezhës nga arbërit dhe rigjallërimin e kulturës arbërore në qytet, çka dëshmohet qartë edhe nga Nekropoli mesjetar [23]. Nga ana tjetër, pikërisht gjatë shek. IX, jo vetëm Lezha, por i gjithë rajoni ishte nën kërcënim të shpeshtë nga forcat e jashtme. Piratët myslimanë të njohur kryesisht si saraçenë (arabo-berberë), që vepronin nga bazat e tyre në Afrikën Veriore dhe më vonë nga bazat e tyre në Siçili, filluan të shënjestronin shumë shpesh territoret përgjatë Adriatikut [24]. Pasi pushtuan qytetin Taranto në vitin 839 dhe më pas Barin më 841, arabët e kërcënuan nga themelet pushtetin e Perandorisë Romake të Lindjes në detin Adriatik [25]. Pavarësisht se Lezha, në ndryshim nga Budva dhe Kotorri [26], nuk ishte një objektiv kryesor i tyre, këto bastisje periodike ndikuan ndjeshëm në sigurinë e qytetit dhe në tregtinë me zonat përreth. Kjo, sepse në shek. IX, në buzë të detit afër Shëngjinit besohet se ndodhej një kështjellë, që shërbente si bazë për piratët arabë, prej së cilës më vonë mori emrin fshati “Saraçinopoli [27].”

Në “Regjistrin e Kadastrës Veneciane dhe Koncesioneve për Rrethin e Shkodrës të viteve 1416-1417”, si kryetar i fshatit të sipërthënë “Saraçinopoli në Mede” përmendet Benko Saraçinopoli, i madhi, dhe si banor, Benko Saraçinopoli, i vogli [28]. Fjala “Saraçen” dhe mbrapashtesa e saj “polis (greqisht = qytet)”, lë për të kuptuar se në kulmin e zhvillimit të tij, Saraçinopoli ka qenë një vendbanim mjaft i populluar. Z.Shkodra e ka identifikuar fshatin Saraçinopoli me vendin e quajtur “Saraxhin”, rrënojat e të cilit sipas tij, duken akoma nën Fushën Dushkaj në breg të Kënetës së Kakarriqit (sot, Fusha e Torovicës, pjesa pranë Malecaj – P.Z.) dhe emri i këtij fshati i kujton fiset arabe saraçene, të cilët në shek. IX, pasi kaluan nga pjesa jugore e Italisë, zbarkuan në bregdetin tonë në dy pika: rrethet e lumit Bunë dhe në afërsi të Sarandës, ku qëndruan për një kohë të shkurtër [29]. Ndërsa, K.Luka e ka lokalizuar këtë vendbanim dhe pikën detare plaçkitëse të saraçenëve te “Kodra e Saraxhinit” ose “Kodra Saraxhin”, në Malin Kolaj, midis Shëngjinit dhe Velipojës [30]. Me siguri gjatë shek. IX, Lezha, e bashkë me të, Shkodra dhe Ulqini, do të kenë pësuar dëme të mëdha nga inkursionet plaçlitëse të piratëve saraçenë, që niseshin me anije nga baza e tyre detare.

Vetëm falë këmbënguljes së perandorit Bazili I, i cili angazhoi në Adriatik flotën e fuqishme të Perandorisë Romake të Lindjes, saraçenët u shpartalluan gjatë rrethimit që kishin ngritur në Raguzë (866-868) dhe pak më vonë, pasi Bazili I organizoi një mësymje të kombinuar me perandorin Ludvig II, saraçenët do të dëbohen nga brigjet e detit Adriatik [31]. Në shek. IX-X, qyteti i Lezhës fillon të përmendet në burimet historike me një emër të ri, Elis, dhe hyn në një etapë të re të zhvillimit të tij të pandërprerë historik [32]. Kjo është periudha e fuqizimit të tij ekonomiko-social dhe periudha kur marrëdhëniet feudale zgjerohen shkallë-shkallë si rrjedhojë e krijimit të shtresave feudale vendase [33]. Në këtë kohë qyteti zgjerohet dhe riforcohet me një sistem të fuqishëm muresh rrethimi, ndërsa sipër kodrës mbizotëruese te tij, mbi rrënojat e mureve të Akropolit antik u ngritën të larta dhe të pamposhtura muret e kështjellës arbërore te Lisit, që F.Prendi dhe K.Zheku e cilësojnë si bërthama më e fortë e qëndresës së tij gjatë shekujve të Mesjetës [34]. Me pak fjalë, që në shek. IX-X, Lisi merr pamjen e një qyteti tipik arbëror, me një sistem të dyfishtë fortifikues: “Qyteti-kështjellë [35]” dhe këtë sistem madhështor mbrojtës ai do ta ruajë dhe mirëmbajë, siç del nga burimet arkivore veneciane, deri në pushtimin osman [36]. Emri i Lezhës del i shënuar në një burim kishtar të fillim shek. X dhe bëhet fjalë për listën e peshkopatave të formuluar në kohën e perandorit Leoni VI (886-912) midis viteve 902 – 907 dhe prandaj nuk është një rastësi aspak e çuditshme që një monedhë e këtij perandori është gjetur gjatë punimeve restauruese në muret e Akropolit antik të qytetit [37].

Pikërisht në fillim të shek. X, ishte koha kur Perandoria Bullgare nën Car Simeonin I (893–927) përbënte një sfidë të rrezikshme për autoritetin bizantin në Ballkan [38]. Fushatat ushtarake të Simeonit, i cili vlerësohet si sundimtari më i lavdishëm i shtetit të parë bullgar [39], zgjeruan dhe forcuan ndikimin e tij në pjesë të ndryshme të Ballkanit të kontrolluar deri atëherë nga Perandoria Romake e Lindjes, duke vënë nën rrethim edhe vetë kryeqytetin e saj, Kostandinopojën [40]. Pavarësisht se Lezha nuk u pushtua drejtpërdrejt nga bullgarët, edhe ajo u ndikua nga kjo luftë rajonale për pushtet. Qyteti me rrethina vijuan të ishin nën autoritetin e Perandorisë Romake të Lindjes, pasi ajo kërkonte të stabilizonte dhe të mbronte territoret e saj perëndimore. Perandorët bizantinë e menaxhuan Lezhën dhe qytetet e tjera bregdetare nëpërmjet një rrjeti zyrtarësh ushtarakë dhe administrativë për të siguruar kontrollin e plotë mbi vendet strategjike përgjatë Adriatikut. Po ashtu, gjatë kësaj periudhe, Lezha ka të ngjarë të ketë përjetuar një ndikim të madh nga fiset dhe udhëheqësit vendas arbër, të cilët arritën të ruajnë një farë autonomie brenda Perandorisë Romake të Lindjes. Ndërkohë që administrata bizantine qeveriste zyrtarisht rajonin, udhëheqësit dhe familjet arbëre vendase kishin pushtet të konsiderueshëm në çështjet praktike, veçanërisht në zonat më malore dhe të largëta përreth Lezhës.

Në gjysmën e parë të shek. X, qyteti bashkë me kështjellën të emëruar “Elison”, përmenden nga vetë Kostandini VII Porfirogjeniti (905-959), perandor i Perandorisë Romake të Lindjes dhe shkrimtar [41]. Në fund të shek. X, pas një periudhe relativisht të qetë, autoriteti bizantin në Lezhë kërcënohet sërish nga rreziku bullgar. Në vitin 998, cari i Perandorisë së Parë Bullgare, Samueli, udhëhoqi personalisht një fushatë të madhe ushtarake kundër Dioklesë (Duklja) dhe Kroacisë, me qëllim për të parandaluar një aleancë midis tyre dhe Perandorisë Romake të Lindjes [42]. Në përpjekjet e tij për të zgjeruar dhe konsoliduar pushtetin e tij, Samueli mori nën kontroll territore të ndryshme, që ishin nën ndikimin ose kontrollin bizantin, dhe Lezha ishte një prej tyre. Pushtimi i tij i qytetit në vitin 998 ishte pjesë e një fushate më të madhe ushtarake, që nuk synonte vetëm dobësimin e sundimit bizantin në rajon, por edhe vendosjen e një pranie të fortë bullgare. Asokohe, Perandoria e Parë Bullgare, e cila kishte pushtuar pjesën më të madhe të Europës Juglindore, shtrihej nga Deti i Zi në lindje dhe deri në detin Adriatik në perëndim, nga lumi Danub në veri dhe deri në Detin Egje në jug [43]. Sidoqoftë, Perandoria Romake e Lindjes nuk hoqi dorë nga Lezha dhe as nga rajonet e tjera të pushtuara nga car Samueli.

Në fillim të shek. XI është vetë perandori Bazili II, i cili vjen në Lezhë [44]. Ky i fundit, ishte armiku më i tmerrshëm i car Samuelit dhe si pasojë e akteve barbare që kreu në luftën e tij kundër bullgarëve, ai u bë i njohur me apelativin “Βουλγαροκτόνος (Vrasësi i Bullgarëve).” Në konfliktin e përgjakshëm midis dy perandorëve të fuqishëm, Samuelit të Bullgarisë dhe Bazilit II të Bizantit, burimet historike nuk ofrojnë të dhëna të qarta mbi qëndrimin e popullsisë së Lezhës. Kjo mungesë njoftimesh lidhet me faktin se Samueli, në fushatat e tij, nuk ndërhyri drejtpërdrejt në strukturat e brendshme të administrimit të qytetit, duke respektuar në thelb format bizantine të qeverisjes. Në këtë kontekst, për banorët e Lezhës dhe rrethinave të saj, të dy perandorët mund të jenë perceptuar si pushtues të huaj. Për aq kohë sa nuk cenohej autonomia lokale dhe ruhej njëfarë vetëqeverisjeje, rëndësia e përkatësisë ndaj një kurore perandorake apo tjetrës ishte, ndoshta, më shumë çështje formale sesa reale. Thelbësore për ta ishte ruajtja e rendit të brendshëm dhe vazhdimësia e jetës së përditshme…

BIBLIOGRAFIA:

1- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 9.

2- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 78-79.

3- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 203-204.

4- F.Cordignano, L’Albania a traverso l’opera e gli scritti di un grande Missionario italiano il p. Domenico Pasi S.I.: (1847-1914), Volume III, f. 53.

5- A.Meksi, Të dhëna për historinë e hershme mesjetare të Shqipërisë (fundi i shek. VI — fillimi i shek. XI), në: Iliria, Nr. 19-1, Tiranë: 1989, f. 114; S.Pulaha-A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 31-33; M.Uci, Lezha: tempulli i historisë kombëtare, f. 56.

6- G.Hoxha, Sguardo storico sulla diffusione del cristianesimo e sulla situazione ecclesiastica della diocesi di Lezha lungo i secoli, në: Studia Albanica, XXXIX, Tirana: 2006, f. 64; E.Malaj, Profile qytetesh dhe lokalitetesh mesjetare të Arbërisë Veriore: Studime për Mesjetën, f. 189.

7- N.Ceka, Koha dhe vendi i formimit të arbërve në Mesjetë, në: Iliria, Vol. 37, 2013, f. 120.

8- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 8.

9- N.Ceka, Koha dhe vendi i formimit të arbërve në Mesjetë, në: Iliria, Vol. 37, 2013, f. 120.

10- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 11.

11- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 204.

12- G.Hoxha, Sguardo storico sulla diffusione del cristianesimo e sulla situazione ecclesiastica della diocesi di Lezha lungo i secoli, në: Studia Albanica, XXXIX, Tirana: 2006, f. 67.

13- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 9-12.

14- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 33.

15- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 12.

16- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 97.

17- Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, f. 124.

18- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 12.

19- F.Prendi, Një varrezë e kulturës arbërore në Lezhë / Une nécropole Haute-Médiévale albanaise à Lezha, në: Iliria, vol. 9-10, 1979, f. 123-170.

20- E.Nallbani & L.Buchet, Lezha (Lissus), de l’Antiquité tardive au haut Moyen Âge : topographie du site et espace des morts, në: Mélanges de l’École française de Rome. Moyen-Age, Tome 120, n°2. 2008. Les destinées de l’Illyricum méridional pendant le haut Moyen Âge, f. 239-261; G.Hoxha, Lissus dans la basse Antiquité, në: Épire Illyrie, Macédonie…, f. 86-87.

21- N.Ceka, Ilirët: deri te shqiptarët, f. 467.

22- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 95.

23- N.Ceka, Koha dhe vendi i formimit të arbërve në Mesjetë, në: Iliria, Vol. 37, 2013, f. 131.

24- P.Cabanes, O.Chaline, B.Doumerc, A.Ducellier & M.Sivignon, Historia e Adriatikut, f. 142-143.

25- M.Shuflaj, Serbët dhe Shqiptarët, f. 45.

26- P.Cabanes, O.Chaline, B.Doumerc, A.Ducellier & M.Sivignon, Historia e Adriatikut, f. 143.

27- M.Shuflaj, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë: kryesisht në Mesjetë, f. 48.

28- Regjistri i Kadastrës dhe i Koncesioneve për Rrethin e Shkodrës 1416-1417, Përgatitur për botim nga Injac Zamputi, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH (Instituti i Historisë), Tiranë, 1977, f. 102, fl. 94/a.

29- Z.Shkodra, Mbi emrin e Shëngjinit në kohën e vjetër e të mesme, në: Lissus, 2, Tiranë: “8 Nëntori”, 1969, f. 108, Shënimi nr. 2.

30- K.Luka, Gjeografia toponomastike në dy Kadastrat e Shkodrës në shek XV, në: Studime filologjike, Tiranë: 1976, nr. 1, f. 137-188; nr. 2. f. 129-178.

31- G.Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, f. 165.

32- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f.12.

33- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 12.

34- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 207.

35- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kulturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 13.

36- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 207.

37- G.Hoxha, Sguardo storico sulla diffusione del cristianesimo e sulla situazione ecclesiastica della diocesi di Lezha lungo i secoli, në: Studia Albanica, XXXIX, Tirana: 2006, f. 67.

38- G.Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, f. 175-181.

39- F.Schevill, Ballkani: Historia dhe Qytetërimi, f. 95.

40- J.J.Norwich, Bizanti: Shkëlqimi dhe rënia e një perandorie, 330-1453, f. 151-164.

41- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 96.

42- I.Ivanov, Tsar Samuel Against Emperor Basil II: Why Did Bulgaria Loose the Battle With the Byzantine Empire at the Beginning of the 11th century, në: Studia Ceranea, Vol. 1, 2011, f. 205-212.

43- J.V.A.Fine, The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, f. 195.

44- Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, f. 124.

Robert Lulgjuraj kërkon mbështetjen e komunitetit shqiptar në Michigan në fushatën e tij për Kongresin Amerikan.

Shpendi Topollaj/

Sido që kanë kaluar plot 249 vjet nga Shpallja e Deklaratës së Pavarësisë të SHBA, jehona e tridhjetë të shtënave përshëndetëse me artileri, ende dëgjohet me krenari jo vetëm në veshët e popullit amerikan. Burrat e shtetit të republikës së parë të madhe, me në krye plantatorin Xhorxh Uashington, pasi kishin shkrirë statujën e mbretit të Anglisë dhe e kishin kthyer në plumba, me të cilët goditën ushtarët e regjimenteve angleze, gjë që solli Traktatin e Paqes të vitit 1783, iu kthyen me gjithë energjitë e tyre, ndërtimit të shtetit sipas parimeve të baronit Monteskie të strukturës tridegëshe të qeverisjes: atij ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqësor që mund të kontrollonin dhe balanconin njëri-tjetrin.

Koha që kaloi, vërtetoi drejtësinë e atyre që u quajtën të drejtat e njeriut, aq sa pas Luftës së Dytë Botërore, ato i bëri të vetat edhe statuti bazë i OKB-së dhe vetë SHBA-ve jo vetëm mbetën pararoja e lirive dhe të drejtave demokratike të popujve, por dhe fituan respektin e shumicës së vendeve të qytetëruara. Mbi këtë bazë, pas shembjes së regjimit totalitar komunist në Shqipëri, janë ndërtuar edhe marrëdhëniet miqësore mes dy popujve dhe vendeve tona. Aty nga fundi i viteve dyzetë, kur qeveria shqiptare në kuadrin e çmendurisë që e kishte përfshirë përzinte misionin diplomatik amerikan, shefi i këtij misioni, zoti Jakobs, një burrë i zgjuar dhe shumë serioz, pasi i futi krahun shkrimtarit dhe atdhetarit tonë Petro Marko, që po e përcillte në aeroport, në intimitet i pëshpëriti disa fjalë mbresëlënëse: “Ne po largohemi… E shohim se shihemi këtu si armiq. Po dua t’ju them vetëm këtë: Ju mund ta shani Ruzveltin, Ajzenhauerin e të tjerët, mua dhe gjithë autoritetet amerikane, por jo kurrë flamurin e lavdishëm të Amerikës. Ju atë e keni poshtëruar. Amerika këtë s’ka për t’ua harruar kurrë, kurrë”.

Më 11 shtator të vitit 1991, shkrimtari ynë i pavdekshëm, Ismail Kadare, që nga Parisi, ku në një farë kuptimi qe bërë pasqyra e ndërgjegjes dhe aspiratave tona kombëtare, i drejtohej me një letër Xhorxh Bushit, ku i shkruante: “Zoti President i ShBA-ve! Mendoj se është e palejueshme dhe në kundërshtim me të gjitha ligjet e natyrës, të së drejtës universale dhe të Zotit, që ky komb të vazhdojë të jetë i dënuar kështu. Dhurata që ju bë terroristëve serbë që vranë më 1914 në Sarajevë, dukën Ferdinand të Austro-Hungarisë, duke i dhënë si shpërblim gjysmën e Shqipërisë, është një nga krimet më të rënda në historinë e njerëzimit. Sa më shpejt që bota e qytetëruar ta çlirojë veten e saj nga ky krim, aq më mirë do të jetë”. Natyrisht, lind pyetja: Përse populli ynë i rraskapitur nga dallgët e tërbuara të fatit, i zhgënjyer deri në mosbesim, orientohej në subkonshiencën e tij nga ai vend për të cilin për dekada të tëra kish dëgjuar sharje, shpifje dhe fyerje monstruoze dhe e priste zgjidhjen e çështjes kombëtare nga ai që sistematikisht ishin munduar ta bindnin se qe xhandari ndërkombëtar, tigri prej letre dhe kështjella prej rëre? Por, po kaq natyrshëm, vjen edhe përgjigja: Popujt qëndrojnë përmbi ligësitë dhe mbrapshtitë e sundimtarëve. Ata me një intuitë të mprehtë e gjithmonë të pagabueshme e gjejnë të vërtetën.

Ndaj dhe populli ynë e kuptoi shpejt se Amerika kish bërë me kohë të vetën, thënien lapidare të avokatit virxhinas, Tomas Xhefersonit, formuluesit të Deklaratës së Pavarësisë: “Të drejta të barabarta të gjithëve, privilegje të veçanta asnjërit” dhe se ky bashkim shtetesh, që dikush e quan planet, qeverisej, të paktën që nga korriku i 1776-ës nga burra që artin e drejtimit e mbështesnin në artin e të qenit i ndershëm dhe që e kuptonin madhështinë e vendit të tyre, siç thoshte Vilsoni, në madhështinë e njerëzve të thjeshtë. Kur Platoni kodifikonte parimet e republikës së tij, nuk kishte fare parasysh Amerikën, pasi ajo ende nuk qe zbuluar, por po të qe gjallë ai, me mburrje do të shprehej: “Ja kështu e kam përfytyruar atë. Kur u kthye një miku im nga Amerika dhe më përsëriti pohimin modest të një të njohuri të tij atje, se SHBA kanë çdo gjë, veç historisë, m’u kujtua një fjalë e urtë se “Koha matet jo me gjatësi, por në thellësi.” Ndoshta, pikërisht këtë kanë dashur të thonë dy profesorë të njohur të historisë në universitetin Xhorxh Uashington dhe atij të Kolumbias, kur librin e tyre e nisin me këto fjalë: “Në fillim të viteve 1600 një lumë emigrantësh nga Evropa erdhi e u derdh në brigjet e Amerikës Veriore. (Është fjala për ata që pasuan tri anijet që hodhën spirancat në gjirin e Çesapikut më 1607-ën. i autorit). Ai rrodhi për më se tri shekuj. Nisi si një çurg i hollë me disa qindra kolonë anglezë, por me kohë u shndërrua në një rrëke të vërtetë… Nisur nga qëllime të ndryshme, por tepër të vendosur, ata ndërtuan një qytetërim krejt të ri në një kontinent deri atëherë të egër”.

Duke u bërë brenda një kohe kaq të shkurtër, shteti më i konsoliduar, më i fuqishëm dhe më i begatë, duke mbetur zilia dhe pika e referimit për të tjerët, shembulli që duhet ndjekur nga kushdo e strehë e përbotshme, që për devizë ka shprehjen e Grantit se “Puna nuk e turpëron njeriun, por ka njerëz që e turpërojnë punën”, Amerika ka historinë më të lavdishme dhe me të drejtë mund të krenohet për këtë. Autorit të “Gjykimit të shëndoshë”, T. Peni, që aq shumë bëri për Amerikën e më gjerë, fatmirësisht ju vërtetua profecia: “Kurrë dielli s`ka ndriçuar mbi një kauzë me rëndësi më të madhe. Nuk është puna e një qyteti, e një krahine, province apo mbretërie, por e një kontinenti… Nuk është puna e një dite, një viti ose e një epoke, në këtë luftë merr pjesë edhe njerëzimi i ardhmë, mbi të cilin ngjarjet e sotme do të ndikojnë pak a shumë njësoj sa të jetë jeta. Tashti është koha të mbjellim bashkimin kontinental, besimin dhe nderin. E çara më e vogël sot do të mbetet si skalitja e një emri në lëkurën e butë të një lisi të ri, me pemën bashkë do të rritet dhe kjo skalitje dhe pasardhësit do të lexonin atë emër në germat e zmadhuara plotësisht…: “Popujt e ardhur nga të katër anët e globit, konverguan në forma nga më të ndryshmet, u bashkuan fort dhe u angazhuan ndaj principeve të demokracisë, mundësive ekonomike, lirisë fetare dhe sundimit të ligjit”, – shkruajnë autorët Tindal e Shi. Por s’duhet harruar se për qytetarin amerikan, liria ka po atë kuptim që kish ajo për Bernen se “Nuk ka njeri që të mos e dojë lirinë, por i drejti e kërkon atë për të gjithë, kurse i padrejti – vetëm për vete”.

Po kështu, ata i japin dhe paqes, – virtytit të civilizimit, siç e quan Hygoi, po atë kuptim që i jep R. Rolani se, “Paqja e vërtetë kërkon që në radhë të parë të mënjanohen zotërinjtë e luftës”. Dhe ja pse, porsa drejtuam sytë nga SHBA, në ditë të vështira për ne, erdhi inkurajues mesazhi vëllazëror i Presidentit Klinton se “Ju nuk jeni as të harruar, as të braktisur”. Pastaj, në vazhdim, duke konstatuar siç thoshte vetë, se “Varrezat e Ballkanit janë mbushur plot, me premtimet e shkelura të Presidentit Millosheviç”, ai pati burrërinë të marrë mbi vete përgjegjësi historike, duke dhënë me zë të vendosur, komandën “Zjarr”. Ne shqiptarët e dinim mirë se kjo nuk qe aspak e lehtë, pasi përvoja na kishte mësuar se lufta nuk është një shëtitje gjuetarësh të ngeshëm nëpër pyll. Dhe pas kontributit që dhanë dhe vetë bijtë e bijat e Dardanisë me armë në dorë dhe me gjakun e derdhur, ja ku është sot ajo e lirë dhe e qetë. Dhe ja ku kosovarët po ndërtojnë vetë të ardhmen e tyre. Dhe ja ku vemë e vijmë ashtu siç është e vërteta, sa herë të duam te njëri-tjetri, për t’u bërë një në kuadrin e Bashkimit Evropian. Ne shqiptarët patëm rastin ta provojmë vetë seriozitetin e deklaratës: “Kur bota përgatitej të hynte në mijëvjeçarin e ri, pyetja që qëndronte përpara komunitetit të shteteve që ndajnë vlera të përbashkëta dhe të shenjta për demokracinë dhe lirinë, ishte nëse do të kishte një bashkëjetesë me filozofinë e dominimit të urrejtjes dhe të shtypjes së një kombi nga një komb tjetër”, – deklaratë e cila e çoi në maja të larta thelbin e vërtetë të psikologjisë së politikës amerikane, që tek e fundit i ka rrënjët pikërisht tek ajo ditë e ndritur e vitit 1776 kur u sanksionua fraza: “Shpallim se këto të vërteta janë absolute. Të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë”.

Është fat që edhe sot e kësaj dite, me presidentin e dyzeteshtatë, të nderuarin Donald Trump, SHBA i mbeten besnik parimit të shpallur jo shumë larg, se bota ka nevojë për paqe dhe jo luftëra. Kjo është dhe arsyeja që sqaron interesimin e këtij shteti të madh për arritjen e demokracisë dhe stabilitetit në Ballkan dhe natyrisht edhe në vendin tonë. Kjo përligj edhe shqetësimin e këtij aleati strategjik për kryerjen e reformave cilësore në Shqipëri, ku të mos ketë korrupsion që gërryen dhe padrejtësi që sjellin pakënaqësi në popull. Ja pse dhe fjalët e thëna nga zoti Jakobs, në aeroportin e Tiranës, nuk i drejtoheshin popullit shqiptar, por ishin shfrim i dufit të neverisë që një sistem demokratik kish ndaj atij bizantino-komunist, ja pse SHBA-të do të nderohen me gjithë zemër nga populli ynë dhe ja përse flamuri amerikan do të valëvitet në krah të flamurit tonë kombëtar, njësoj si ai flamur që është vendosur në atë shtizën e lartë, në krah të pallatit të Pavarësisë në Filadelfia të Pensilvanisë, ku u nënshkrua ajo deklaratë historike, një kopje origjinale e të cilës mund të shitet në ankand miliona dollarë, por që mbetet thesari më i madh i të gjithë brezave njerëzorë, për nga vlerat universale që mbart dhe perspektivat e sigurta që çel. Roli shpëtimtar i SHBA në momente kyçe të historisë së kombit tonë ka qenë shpëtimtar, prandaj ne shqiptarët, më shumë se çdo popull tjetër e festojmë Ditën e Deklaratës së Pavarësisë, njësoj si Festën tonë!

“Panorama”

Prof.dr.Nusret Pllana/

Në Lucern të Zvicrrës, në shenjë kujtimi të përjetshëm të 1432 fëmijëve shqiptarë të Kosovës, të vrarë nga Serbia gjakatare, u mbajt akademi shkencore dhe një nga promovimet më të organizuara ndonjëherë në Evropë! E falënderoj nga zemra, Misionin katolik shqiptar, të udhëhequr nga Dr.Don Anton Uka, dhe Shoqatën “Nëna Terezë” nga Luzerni, të udhëhequr nga z.Nue Zalli, për organizimin e mrekullueshëm, njërin nga organizimet më të suksesshme në Evropë, për promovimin e veprave të mia publicistike e dokumentare, që përmes një akademie shkencore dhe hapjes së ekspozitës “RIKUJESË – Ata janë vet liria”, në shenjë të 26 vjetorit të çlirimit të Kosovës nga Serbia pushtuese, ua kushtuan dhimbjes më të madhe dhe më të përgjakshme të fundshekullit XX-të, vrasjes dhe masakrimit të mbi 1432 fëmijëve shqiptarë – viktima të gjenocidit shtetëror serb, në periudhën e viteve 1998/1999.

Me një organizim shembullor, ata, ua kujtuan miqëve dhe armiqëve se, Kosova jonë dardane, ishte martirizuar me shekuj dhe, për të ardhë deri te liria dhe pavarësia e saj, e ka larë çdo pëllëmbë të tokës së saj, me gjakun e djemëve dhe vajzave tona më të mira, me gjakun e nënave dhe baballarëve tanë, por edhe me gjakun e më shumë se 1432 fëmijëve të vrarë e të masakruar nga barbaria dhe mizoria serbe, vetëm e vetëm pse ishin shqiptarë, vetëm e vetëm pse ishin gjak Kastrioti, gjak Skenderbegian dhe Ademjasharian, vetëm e vetëm pse ishin racë e kundërt me ekzekutorin.

Falënderojmë nga zemra gjithë ato familje shqiptare që kishin ardhur edhe nga Gjermania, Belgjika, Franca e Italia, për ta nderuar gjakun e 1432 “engjëjve” tanë, e për të ndarë dhimbjet dhe emocionet me të gjithë të pranishmit në sallën e madhe dhe të bukur, që e kishte rezervuar Misioni katolik shqiptar, në krye me të palodhshmin, patriotin dhe intelektualin Dr.Don Anton Uka, i përkrahur fuqishëm edhe me atdhetarin dhe humanistin e dëshmuar, z.Nue Zalli.

Me prezencën e tyre na nderuan edhe: Ambasadori i Republikës së Kosovës në Zvicërr, Z. Mentor Latifi, Konsull i Ambasadës së Republikës së Kosovës, Z. Vigan Berisha, ish Konsulli i Republikës së Kosovës, Dr.Salih Sefa, Deputeti i Parlamentit të Republikës së Kosovës, Z. Hysen Sali Çekaj me bashkëshorten Valentina Çekaj, bashkëluftëtari im Bashkim Hoti, veprimtarët Fatmir Gashi e Rexhep Neziri, Xun Çetta, Kristi Uka, Pal Deda, e shumë e shumë të tjerë.

Emocion të veçantë gjithë të pranishmëve në sallë, i dha prezenca e të mbijetuarës së gjenocidit serbë në Kosovë në vitin 1999, znj.Liridona Nuraj Kameri, e cila atë botë ishte vetëm 9 muajshe, kur plagoset rëndë bashkë me motrën e vet Saberneten dhjetë vjeçe, e ju vritet vëllai Mërgimi, vetëm 4 vjeçar, me ç’rast, rrëfimi prekës i saj, i bëri me lot të gjithë të pranishmit në sallë

Liridona, tashmë kishte 6 muaj që ishte bërë Nënë, andaj prezenca e saj dhe e burrit të saj Besmirit, me voglushin e tyre Siarin, bëri që, i tërë publiku të ngritet në këmbë dhe t’i nderojnë me duartrokitje frenetike.

Një falënderim shumë të veçantë ia dedikoj mikut tim, z.Marjan Nue, i cili ishte ndër të parët, duke treguar një interesim jashtëzakonisht të madh, që kjo ngjarje kulturore, shkencore dhe edukative të jetë kaq e suksesshme, siç edhe miku im, z.Zef Marku dhe z.Ukë Nrejaj, për kontributin e tyre të pakursyer në sensibilizimin e opinionit artdashës, jo vetëm në Zvicërr, por edhe më gjerë.

Ata që i dhanë ,shije’ tejet profesionale këtij manifestimi promovues, ishin artistët e vërtetë, Afërdita dhe Shpejtim Krasniqi, për këngët dhe moderimin e mbrëmjes, pastaj djemtë dhe vajzat e Ansamblit “Shqiponja”, Kastriot dhe Vera Frrokaj, fëmijët e Misionit, fëmijët e Ansamblit “Arbëresha” të Sirnachit, Bordi udhëheqës i Shoqatës “Nënë Tereza”, e shumë aktivistë dhe veprimtarë e veprimtare gjithandej Zvicrrës dhe shteteve tjera evropiane, që ndihmuan në realizimin kaq të suksesshëm, e kaq madhështor të këtij manifestimi promovues.

Misioni Katolik Shqiptar – Luzern

“Rikujtesë – ata janë vetë liria”

Mbrëmjen e djeshme, më 29 qershor 2025, në Luzern, në sallën e kishës të mbushur plot me pjesëmarrës nga bota kulturore, politike dhe akademike, përkujtuam historinë më të dhimbshme të popullit shqiptar në Kosovë, masakrën e 1432 fëmijëve të vrarë nga gjenocidi serb gjatë luftës së fundit në Kosovë.

Fillimisht i zoti i shtëpisë, Dr. Don Anton Uka, përshëndeti të gjithë të pranishmit me këto fjalë:

“Përshëndetje dhe mirëmbrëma të gjithëve

I nderuari Ambasador i Republikës së Kosovës, Z. Mentor Latifi

I nderuari Konsull i Ambasadës së Republikës së Kosovës, Z. Vigan Berisha

I nderuari Deputet i Parlamentit të Republikës së Kosovës, Z. Hysen Sali Çekaj, e nderuara Znj. Valentina Çekaj

I nderuari dhe shumë i respektuar Prof. Dr. Nusret Pllana, e nderuara Znj. Pllana

Të nderuar Konsuj, Kryetarë dhe Përfaqësues të Partive Politike dhe Institucioneve Kulturore në Zvicër, Profesorë, Publicistë, Artistë, Gazetarë shqiptarë dhe ndërkombëtarë. Të dashur fëmijë që keni zbukuruar festën dhe ambientin tonë me praninë dhe veshjen tonë të bukur kombëtare. Të dashur Pjesëmarrës, në emër të Misionit Katolik Shqiptar në Lucern dhe në emër të Shoqatës Humanitare “Nënë Tereza” në Zvicër, Ju përshëndes përzemërsisht: Mirë se ju ka pru Zoti me idealet tona të përbashkëta kombëtare.

Arsyeja e bashkimit tonë këtu është të kujtojmë dhe nderojmë vuajtjet, sakrificën dhe vdekjen e mbi 1432 fëmijëve të pafajshëm shqiptarë, të vrarë dhe të masakruar nga urrejtja dhe barbaria serbe në Kosovë. Pa përmendur ata që u vranë dhe u viktimizuan në barkun e nënave të tyre. Profesori ynë i nderuar, z. Nusret Pllana, nëpërmjet studimeve, kërkimeve, shkrimeve, botimeve dhe promovimit të këtyre ngjarjeve, është bërë një misionar i vërtetë i cili, me dashuri, kulturë, profesionalizëm dhe dinjitet të madh, vazhdon ta shndërrojë britmën e tyre të heshtur në një zë të fuqishëm përballë faktorëve kombëtarë dhe ndërkombëtarë. Ky aktivist i bindur i çështjes kombëtare në luftë e tani edhe në liri, nëpërmjet punës së tij të palodhur, vazhdon të na tregojë se kjo britmë e të pafajshmëve sfidon vdekjen, indiferencën dhe harresën, duke i bërë një apel ndërgjegjes njerëzore: këta fëmijë ende jetojnë si simbol i rezistencës dhe dëshirës për liri, këta fëmijë janë shenjtërimi i lirisë dhe demokracisë sonë. Prandaj, detyrimi ynë sot për të mos harruar dhe për të mos lejuar që të tjetërsohemi nga ata që historikisht kanë punuar dhe vazhdojnë të punojnë kundër vlerave, kulturës, traditës dhe historisë së vërtetë të popullit tonë, mbetet një detyrë e shenjtë dhe një obligim moral që kemi ndaj atdheut tonë dhe gjakut të atyre që u sakrifikuan për të.

Gjenocidi serb kundër fëmijëve përmban brenda tij një politikë djallëzore që shkon përtej asaj që shihet dhe dëgjohet në të vërtetë, duke vepruar kështu ata donin t’ia mohonin të ardhmen një populli me rrënjë të thella dhe kulturë të lashtë perëndimore.

Duke parë biografinë dhe krijimtarinë shumë të pasur të Prof. Pllanës, vura re se fjala ose termi liri është ndër më të përdorurit në korpusin e tij letrar dhe artistik. Kosova e lirë; Rruga e Kosovës së Lirë; Gjaku i Dëshmorëve i ka hije Lirisë; Rruga e Gjatë e Lirisë; Udhërrëfyes i Lirisë; Në shërbim të Lirisë; Vetëm në Liri; Liria e Atdheut; Falja Jetën Lirisë etj., këto janë vetëm disa nga shumë tituj dhe argumente që përqendrohen te liria si një koncept filozofik, psikologjik, historik dhe, në shumë aspekte, do të thoja edhe biblik, pasi rruga drejt lirisë është përvoja më e dhimbshme dhe e lavdishme që karakterizon historinë e popullit hebre, ndërsa mbi dimensionin shpirtëror dhe psikologjik të lirisë Jezusi tha: “E vërteta do t’ju bëjë të lirë” (Gjn 8, 32).

Ky theksim i veçantë dhe i rëndësishëm i Profesorit tonë mbi vlerën dhe rëndësinë e lirisë na bënë të kuptojmë arsyet e guximit të tij dhe deklaratave të tij të drejtuara kundër të gjitha atyre formave, njerëzve dhe institucioneve që synojnë dhe veprojnë për ta mbajtur Dardaninë tonë të shenjtë të robëruar dhe larg qytetërimit perëndimor. Ngriteni zërin edhe më fort, Profesor i dashur, sepse të gjithë shqiptarët e vërtetë i bashkohen thirrjes për një Kosovë të lirë dhe përfundimisht të çliruar nga ideologjitë serbo-sllave dhe neo-osmane.

Në librin “A vriten Engjëjt” të autores Hanëmshahe Ilazi, redaktor i të cilit jeni ju, paraqitet historia e krimit dhe masakrës mbi të Pafajshmit e Kosovës. Titulli i kësaj vepre më bëri përshtypje sepse engjëjt nuk mund të vriten, ata jetojnë në qiell, ndërmjetësojnë dhe janë vazhdimisht në shërbim të së mirës dhe drejtësisë. Tani ata janë më të fuqishëm se kurrë për të ndihmuar dhe bekuar popullin e tyre. Prandaj, profesor i dashur, mos u dekurajoni në misionin tuaj fisnik, jini të sigurt se angazhimi dhe përkushtimi juaj do të ndihmohen dhe bekohen nga qeta e gjatë e Engjëjve dhe Shenjtërve të popullit tonë.

Të dashur të pranishëm, sonte jemi mbledhur këtu në Luzern për të përkujtuar dhe për të përkthyer në gjuhën dhe realitetin tonë vajtimin e famshëm të kalvarit të gjatë biblik për masakrën e fëmijëve të pafajshëm: “U dëgjua një klithmë në Dardani, vajë e gjamë e madhe. Vajton Kosova fëmijët e vet e nuk do të pajtohet sepse nuk i ka më” (krh. Mt 2, 16-18).

Ju falënderoj të gjithëve për pjesëmarrjen tuaj të denjë dhe shpresoj ta shijoni këtë mbrëmje të veçantë kujtimi, shprese dhe dashurie për të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen tonë.

Zoti ju bekoftë të gjithëve!”

Pjesëmarrja masive e të pranishmëve nga qytete të shumta të Zvicrës, Kosovës dhe Gjermanisë, programi i mrekullueshëm kulturor dhe artistik, fjalimet mbresëlënëse, ekspozita me fotografi të fëmijëve që vuajtën dhe u gjakosën gjatë luftës, aperitivi me pije dhe ushqim të shijshëm, e bënë këtë festë jashtëzakonisht të bukur dhe të paharrueshme për të gjithë pjesëmarrësit.

Për këtë ngjarje të bukur dhe domethënëse, falënderojmë të gjithë ata që na ndihmuan, veçanërisht Afërdita dhe Shpëjtim Krasniqin për këngët dhe moderimin e mbrëmjes, djemtë dhe vajzat e Ansamblit Shqiponja, Kastriot dhe Vera Frrokaj, fëmijët e Misionit, fëmijët e Ansamblit Arbëresha të Sirnachit, Këshilltarët, Bordin e Shoqatës Nënë Tereza dhe të gjithë të tjerët që në mënyra të ndryshme na ndihmuan në organizimin dhe realizimin e kësaj mbrëmjeje kulturore vërtet të veçantë.

Shoqata “Nëna Terezë”, Zvicërr

Në një atmosferë të mbushur me ndjenja të thella dhe respekt të veçantë, më 29 korrik u mbajt Akademia përkujtimore dhe Ekspozita Dokumentare “Rikujtesë – Ata ishin vetë Liria”, dedikuar fëmijëve të pafajshëm të vrarë gjatë luftës në Kosovë.

Ngjarja u organizua me përkushtim nga Shoqata Bamirëse “Nënë Tereza” në Zvicër dhe Misioni Katolik Shqiptar – Luzern, duke krijuar një hapësirë reflektimi dhe kujtese kolektive.

I ftuar i veçantë ishte Prof. Nusret Pllana, zëri i pashuar i kujtesës sonë historike, i cili me përkushtim e guxim ka dokumentuar dëshmitë rrëqethëse të gjenocidit mbi popullin shqiptar. Fjalët dhe rrëfimet e tij na rikujtuan plagët ende të hapura të një historie që nuk guxojmë ta harrojmë.

Manifestimi u nderua me praninë e figurave të rëndësishme institucionale dhe diplomatike:

– SH.T. Ambasadori Mentor Latifi

– Konsulli z. Vigan Berisha

– Deputeti z. Hysen Çekaj, djali i heroit të kombit, Sali Çekaj.

Mirënjohje e thellë për artistët, fëmijët, vullnetarët, organizatorët dhe të gjithë ata që kontribuan me zemër e përkushtim në këtë mbrëmje të paharruar, që bashkoi kujtesën me dinjitetin.

Kujtojmë që të mos harrojmë. Nderojmë që të mos lejojmë të përsëritet.

Bora Balaj, New York

Engjëj që nuk u rritën kurrë! 

Për 1432 fëmijët tanë – dritë e përjetshme e lirisë

 Ju s’kishit as faj, as armë,

 kishit lodra të fshehura nën jastëk,

 ëndrra të pafajshme në duar të vogla,

 e një botë që mezi kishit nisur ta njihnit.

 Ju s’kishit kohë të thonit “nënë”,

 as të qanit nga frika,

 sepse plumbi s’pyet për emër,

 dhe asnjë gjak nuk është më i heshtur se ai i një fëmije që pushon përgjithmonë.

 Ju morën nga barku i shtëpisë, 

nga mesi i ëndrrave të papërfunduara,

 si të mos ishit kurrë,

 si të mos kishit frymuar asnjëherë.

 Por ju jeni – dhe do të mbeteni – fytyra më e pastër e lirisë sonë,

 ulërima më e thellë e historisë,

 qarja që s’pushon kurrë në ndërgjegjen tonë.

 Ju nuk jeni statistika.

 Jeni dhimbja që na ngrin gjakun.

 Jeni shpirtra të vegjël,

 që i folët botës me gjak e me heshtje. 

Një ditë, drejtësia do të trokasë,

 por deri atëherë, ne do t’ju mbajmë në zemra,

 si një plagë që nuk mbyllet, si një dritë që nuk shuhet.

 Lavdi ju qoftë, engjëj që nuk u rritët kurrë!