“Justice Beyond Borders: Human Rights and Wartime Violence”.

Nga Arian Galdini/

Një mëngjes që të gjithë e pritën

Ka mëngjese që ndryshojnë trajtën e historisë, jo me fjalë, por me frymë. Mëngjesi i 13 tetorit 2025 ishte i tillë. Hamas liroi 20 pengjet e fundit që ishin gjallë, pas më shumë se dy vjetësh robërie. Ky ishte kulmi i një armëpushimi të ndërmjetësuar nga Shtetet e Bashkuara, Egjipti dhe Katari, në kuadër të një plani me njëzet pika të propozuar nga Presidenti Donald Trump, i cili po zbatohet në fazën e parë. Në të njëjtën ditë, Presidenti Trump vizitoi Izraelin dhe mbajti fjalim në Kneset, ku u prit nga deputetë dhe familjarë të pengjeve. Në mbulimin mediatik, ky çast u përshkrua si “agimi i një Lindjeje të Mesme të re.”

Në atë mëngjes, nuk ishin vetëm pengjet që u kthyen në shtëpi, ishte besimi që rifitoi vendin në histori. Liria që pritej, çlirimi i pengjeve si kthjellim moral. Kur një peng kthehet, rikthehet një univers i tërë, kujtimet, fjalët, fryma. Lirimi i pengjeve është një nga ato pak momente kur politika përmbush misionin e shpirtit, të falë pa harruar, të ndihmojë pa u shitur, të shpëtojë pa u lavdëruar.

Sipas marrëveshjes së 9 tetorit 2025, Izraeli dhe Hamasi u pajtuan për fazën e parë të zbatimit, lirimin e pengjeve, shkëmbimin me të burgosur palestinezë (duke përfshirë 250 të burgosur), dhe tërheqje të kontrolluar të trupave izraelite nga disa pozicione urbane në Gaza, nën ndërmjetësimin e Shteteve të Bashkuara, Egjiptit dhe Katarit. Në atë çast, liria nuk ishte më triumf ushtarak, por pjekuri njerëzore që pranon kufirin si formë shpëtimi. Presidenti Trump në Jerusalem, magjistratura e një vizioni të ri…

Në Kneset, Presidenti Trump deklaroi publikisht: “Izraeli dhe Hamasi kanë miratuar fazën e parë të Planit tonë të Paqes.” Dhe shtoi: “Të gjithë pengjet do të lirohen shumë shpejt dhe Izraeli do të tërheqë trupat në një vijë të dakordësuar si hapat e parë drejt një paqeje të fortë, të qëndrueshme dhe të përhershme.” Në komunikimet e tij publike ai theksoi gjithashtu: “Lufta ka marrë fund.”

Këto deklarata përmblidhnin thelbin e marrëveshjes, lirimin e pengjeve, vijën e dakordësuar të tërheqjes dhe ndalimin e luftimeve. Pas fjalimit, u raportua zyrtarisht se ai u takua me familjarë të pengjeve dhe me përfaqësues të institucioneve që po mbikëqyrin zbatimin e marrëveshjes. Parimet që e bëjnë aktin të qëndrueshëm. Ky çlirim nuk është thjesht një marrëveshje politike, as një ndalim zjarri mes forcash të lodhura nga përplasja. Ai është një akt themelor i vetëdijes morale, një kthesë ku politika i dorëzon vendin etikës. Nga ky moment, marrëdhëniet ndërmjet popujve dhe fuqive nuk maten më me dominim, por me aftësinë për të pranuar kufirin si formë të lirisë. Pikërisht këtu lind doktrina e re që e kthen paqen në disiplinë të shpirtit.

Parimi i parë, “Kur pengu kthehet, paqja fillon”, është themeli mbi të cilin ndërtohet çdo rend njerëzor, kthimi i jetës është akt që përmbys logjikën e frikës. Ai çliron jo vetëm trupat, por ndërgjegjen e të gjithëve që kanë parë dhimbjen e pafajësisë. Parimi i dytë, “Kujtesa që fal, ruan rendin”, e shndërron faljen nga ndjenjë në sistem. Falja nuk është amnezi morale, por kujtesë që çliron, një proces ku e vërteta nuk fshihet, por ndriçohet përmes pranimit. Falja e së vërtetës është rikthim i nderit përmes kujtesës, një formë drejtësie që ndodh pa gjykatë, por me ndërgjegje. Parimi i tretë, “Përgjegjësia e lirisë është barra e çdo shteti”, i jep politikës pjekurinë e vetme të mundshme. Liria që nuk e njeh peshën e saj, bëhet anarki morale, ndërsa liria që ndjen përgjegjësi, bëhet civilizim. Parimi i katërt, “Ndihma pa plan është rrëmujë”, na kujton se humanizmi pa strukturë nuk shpëton, por lodh. Njerëzimi shpëton vetëm kur ndihma bëhet sistem dhe solidariteti, mekanizëm. Dhe më në fund, “Amerika si garant i kufirit të drejtë” përkthen fuqinë në moral, kur forca ndalon vetveten, ajo bëhet ligj.

Në këtë simfoni parimesh, falja është preludi dhe kufiri është refreni. Sepse, aty ku falja merr formë, dora e Perëndisë i jep fytyrë drejtësisë, aty ku ajo zbret në tokë, Perëndia nënshkruan paqen me duar njerëzore. Kështu, Izraeli fiton siguri, Amerika fiton legjitimitet moral, dhe njerëzimi fiton një rend që qëndron jo mbi forcë, por mbi ndërgjegje.

Rindërtimi i kujtesës, drita që kthehet në gurë

Paqja është rrugë, jo fotografi. Në Gaza, ku infrastruktura civile është dëmtuar rëndë, po nisin programet e rindërtimit me mbështetjen e donatorëve ndërkombëtarë dhe agjencive të Kombeve të Bashkuara. Fokuset kryesore të fazës së parë janë, energjia, uji dhe higjiena, shkollat dhe korridoret bazë të tregtisë. Një punëtor lidh një tub uji, duart e tij të djegura nga dielli dhe nga metali i nxehtë. Uji rrjedh për herë të parë pas muajsh, dhe bashkë me të, fillon jeta. Një djalë nga Rafahu, me një voltmetër plastik në dorë, ndihmon teknikët në aktivizimin e një kablli tensioni. Kur llamba ndriçon, ai buzëqesh dhe thotë: “Tani shtëpia jonë ka zë.”

Çdo linjë energjie që rilidhet është damar drite që lidh shpresën me realitetin, çdo depozitë uji e riparuar kthehet në nder, çdo orë mësimore e rikthyer rrit kapitalin shoqëror, çdo kthim në treg e çon ekonominë nga mbijetesa drejt normalitetit. Në ato mure të reja që ngrihen mbi pluhur, fillon kujtesa e një populli që zgjedh të jetojë. Asnjë plan nuk është i përsosur. Ky i sotmi nuk mund të shërojë menjëherë plagët që kanë vite e dekada që thërrasin, as të shuajë urrejtjen e trashëguar, as të rikthejë menjëherë besimin.

Disa do të thonë se është spektakël politik. Siç shkroi Le Monde Diplomatique në editorialin e saj të 10 tetorit, “Çdo paqe e mbështetur mbi spektakël rrezikon të harrohet po aq shpejt sa transmetohet.” Por kritikë të tillë harrojnë se cinizmi është forma më e re e dhunës. Ai vret shpresën përpara se ajo të lindë. Çfarë nuk bën ky plan? Ky plan nuk mbyll plagët e historisë, nuk zëvendëson drejtësinë ndërkombëtare, nuk garanton shuarjen e radikalizmit. Por ai kthen kufijtë në përgjegjësi dhe forcën në moral, duke i dhënë botës një instrument të ri për të matur njerëzimin.

Analizat ndërkombëtare theksojnë se qeverisja e Gazës dhe çarmatosja e Hamasit mbeten çështje të hapura, të tjera nënvizojnë se imperfeksioni është çmimi i paqes së mundshme në botën reale. Po sikur paqja të mos jetë kurrë e përsosur? Po sikur imperfeksioni të jetë vetë thelbi i shpëtimit? Rendi i ri moral nuk mat mungesën e gabimeve, por aftësinë për t’i njohur dhe për t’i përmirësuar ato.
Ky plan kërkon praktikën e përgjegjësisë, jo përsosmërinë. Historia njerëzore që shëron më shumë se fjalimet

Në Tel Aviv, disa prej pengjeve të liruar u takuan me familjarët në një ceremoni të mbyllur pranë Aeroportit Ben Gurion, me mbulim të gjerë mediatik. Në ato lot gëzimi, politika u tret, falja nuk e mohon dhimbjen, e përkufizon. Ajo e kthen njeriun nga viktimë në dëshmitar të shpëtimit.

Metafizika e dritës¹

Në duart e Zotit dhe në buzët e njerëzve, liria rifiton kuptim.
Paqja nuk është nënshkrim, është dritë që del nga brenda shpirtit, e brishtë, por e pavdekshme. Aty ku pengu kthehet, falja bëhet urë. Aty ku shpresa ringjallet, Zoti ende flet me njerëzit. Në këtë ditë, Izraeli dhe Amerika nuk janë vetëm aleatë, por garantë të moralit që e kthen fuqinë në përgjegjësi, Trump nuk është vetëm negociator, por simbol i rendit që mëson të falë pa harruar. Kujtesa që çliron është falja e së vërtetës dhe rikthimi i nderit përmes kujtesës, ajo bën që drita të mos jetë vetëm elektricitet, por besim. Drita që ndizet sot në Gaza është kujtesë se paqja nuk është premtim, por përkujtesë e një premtimi të shenjtë që nuk vdes.

Dhe siç shkruante Reinhold Niebuhr: “Aftësia për drejtësi e bën të mundur lirinë, prirja për padrejtësi e bën të domosdoshme disiplinën.”

¹ Fusnotë stilistike:
Termi “metafizika e dritës” përmban dy shtresa kuptimore: teologjike dhe filozofike. Në traditën e krishterë lindore, Dionisi Areopagiti e përshkruan dritën si shfaqje të së vërtetës hyjnore, “rrezatim i mirësisë që rregullon gjithësinë.” Ndërsa C.S. Lewis në reflektimin e tij “Unë besoj në Krishtin siç besoj në diell, jo sepse e shoh, por sepse me të shoh gjithçka tjetër”, e kthen dritën në gjuhë të ndërgjegjes që ndriçon moralin njerëzor. Këtu, drita e Gazës bëhet simbol i ndërgjegjes që ndriçon njerëzimin.

Photo: abcnews.go.com

Drita Gjongecaj/

Së fundmi, në disa media të diasporës janë shfaqur shkrime që kanë sjellë paqartësi rreth natyrës dhe rëndësisë së programit të parë dygjuhësh shqip–anglisht, i hapur këtë vit në një shkollë publike në Nju Jork. Si iniciatore dhe bashkautore e këtij programi, ndjej detyrimin të sqaroj disa çështje për publikun e gjerë.

Programet e përmendura në disa artikuj, të zhvilluara dekada më parë në shtete si Connecticut, nuk kanë qenë programe të mirëfillta dygjuhëshe, por modele mbështetëse të tipit pull-out bilingual ose ESL, të krijuara për t’i ndihmuar fëmijët e sapoardhur nga vendet amë të mësonin anglishten dhe të përshtateshin në shkollat amerikane. Qëllimi i tyre ishte integrimi përmes mësimit të anglishtes, jo zhvillimi paralel i dy gjuhëve dhe kulturave.

Ndryshe nga këto, programi i hapur më 25 shtator 2025 në Bronx, Nju Jork, është programi i parë zyrtar dygjuhësh shqip–anglisht në një shkollë publike amerikane, i hartuar sipas modelit të miratuar nga Departamenti i Arsimit i Nju Jorkut. Nxënësit mësojnë lëndët akademike në të dyja gjuhët me synimin për të zhvilluar aftësi të plota në shqip dhe në anglisht, duke njohur njëkohësisht kulturën shqiptare dhe atë amerikane.

Nxënësit pjesëmarrës nuk janë fëmijë që kanë vështirësi me anglishten; ata janë lindur e rritur në SHBA dhe flasin anglishten rrjedhshëm. Për ta, shqipja nuk është një mjet ndihmës, por një urë lidhëse me rrënjët e tyre dhe një aset kulturor e intelektual që i forcon si individë dygjuhësh dhe qytetarë globalë.

Kjo nismë përfaqëson një moment historik për komunitetin shqiptar në diasporë. Ajo e vendos gjuhën shqipe në të njëjtin nivel me gjuhë të tjera që tashmë kanë programe dygjuhëshe në Nju Jork, si p.sh. gjuha kineze, spanjishtja, frëngjishtja, polonishtja e ndonjë tjetër. Pas shumë vite përpjekjesh, edhe shqipja u bë pjesë e mozaikut gjuhësor të shkollave publike amerikane.

Sipas studimeve në këtë fushë, programet e dygjuhësisë së dyanshme janë ndër mënyrat më të suksesshme për zhvillimin e kompetencës gjuhësore dhe kulturore. Fëmijët që rriten në një mjedis të tillë bëhen më të aftë në të dyja gjuhët, më të hapur ndaj kulturave të tjera dhe më të përgatitur për sfidat akademike dhe profesionale të së ardhmes.

Për fat të keq, disa zëra që nuk kanë qenë pjesë e këtij procesi janë përpjekur ta minimizojnë këtë arritje, duke keqinterpretuar faktet. Por puna e vërtetë nuk matet me slogane; ajo matet me rezultate të prekshme. Ky program është produkt i bashkëpunimit institucional, i profesionalizmit dhe i dashurisë për gjuhën shqipe.

Më shumë sesa një arritje arsimore, ky program është një strategji për ruajtjen e identitetit dhe trashëgimisë gjuhësore shqiptare në brezat e rinj, ndërkohë që përgatit fëmijët tanë të konkurojnë në një botë shumëgjuhëshe dhe të ndërlidhur.

Kjo është një arritje historike! E ardhmja është shumëgjuhëshe.

Mihal Ciko/

Nëpër kodrat dhe fshatrat e jugut italian, në gurët e shtëpive të vjetra dhe në zërat e njerëzve që ende flasin një gjuhë të lashtë, jeton një kujtesë që refuzon të shuhet. Ajo nuk kërkon të ruhet në vitrinat e muzeve, por të vazhdojë të marrë frymë në përditshmëri. Është kujtesa arbëreshe – një udhëtim pesëshekullor i gjuhës, kulturës dhe shpirtit shqiptar që u transplantua në një tokë të re dhe u bë pjesë e saj.

Por identiteti, si çdo gjë e gjallë, nuk është një trashëgimi që mbyllet me çelës. Ai është një proces që kërkon pjesëmarrje, vetëdije dhe dashuri.

Në shumë komunitete arbëreshe, gjuha e të parëve dëgjohet gjithnjë e më rrallë; ajo që dikur ishte gjuha e nënës, tani shpesh është vetëm një kujtim i bukur i gjyshes. Kjo nuk është thjesht humbje gjuhësore – është humbje e një mënyre të të menduarit, e një bote që përshkruan realitetin me nuanca që asnjë gjuhë tjetër nuk mund t’i përkthejë plotësisht.

Të ruash identitetin nuk do të thotë të kthesh kokën pas me nostalgji, por të dish të jetosh rrënjët në të tashmen. Një identitet që nuk ripërtërihet, që nuk ushqehet me frymën e brezave të rinj, bëhet statujë – e bukur, por e heshtur. Ndaj, ruajtja e kulturës arbëreshe nuk mund të jetë vetëm detyrë muzeale, por mision i gjallë shoqëror, arsimor e artistik. Gjuha, muzika, ritet dhe kujtimet e këtij populli janë materiale të gjalla, që kanë nevojë të përdoren, të ripërfytyrohen, të interpretohen sërish në art, në shkollë, në jetën e përditshme.

Sepse identiteti nuk është një vlerë që trashëgohet e pandryshuar; ai është një marrëdhënie midis së djeshmes dhe së sotmes. Sa herë që një fëmijë arbëresh mëson një këngë të vjetër, ajo këngë lind përsëri. Sa herë që një i ri e shqipton një fjalë që s’e kishte dëgjuar më parë, historia rifillon të ecë.

Në një botë që globalizohet çdo ditë, mbrojtja e diversitetit kulturor është mbrojtje e shpirtit njerëzor. Arbëreshët janë dëshmi e gjallë se një kulturë mund të jetojë përtej kufijve dhe shekujve, nëse njerëzit e saj e mbajnë të ndezur zjarrin e kujtesës. Sepse kujtesa nuk është muze – është frymë që kalon nga brezi në brez, është një këngë që nuk duhet të mbarojë.

Analizë nga Rafael Floqi/

Në një zhvillim të tensionuar politik e institucional, administrata e presidentit Donald Trump ka urdhëruar dërgimin e trupave të Gardës Kombëtare nga Teksasi në shtetin e Illinois, duke ndezur një tjetër valë polemikash mbi përdorimin e ushtrisë në territorin amerikan për qëllime të brendshme. Trupat u panë të martën, më 7 tetor 2025, në qendrën rezerviste të ushtrisë amerikane në Elwood, rreth 90 kilometra në jugperëndim të Çikagos — shenjë e qartë e vendosmërisë së Shtëpisë së Bardhë për të zbatuar planin e vet pavarësisht padive gjyqësore dhe kundërshtimeve të hapura nga guvernatorët demokratë.

Konflikt institucional dhe politik

Guvernatori i Illinois, JB Pritzker, reagoi ashpër, duke akuzuar presidentin Trump se po përdor trupat si “vegla politike” dhe “pengje në një lojë elektorale”. Ai theksoi se nuk ishte njoftuar nga Pentagoni për vendosjen e trupave, ndërsa Washington-i ka refuzuar të komunikojë drejtpërdrejt me administratën e tij. Një situatë e ngjashme po zhvillohet edhe në Oregon, ku një gjykatës federal ka ndaluar përkohësisht dërgimin e Gardës Kombëtare në Portland pas protestave të zgjatura pranë zyrave të emigracionit.

Paditë e ngritura nga shtetet e Illinois, Oregon dhe Kalifornia e akuzojnë presidentin për tejkalim të kompetencave dhe përpjekje për të ndërtuar një “polici federale paralele”, në shkelje të ligjit 150-vjeçar Posse Comitatus Act, që ndalon përdorimin e ushtrisë për zbatim të ligjit civil. Trump, megjithatë, ka paralajmëruar se është gati të aktivizojë Insurrection Act, i cili i jep të drejtë presidentit të dërgojë trupa aktive në shtetet që “refuzojnë të zbatojnë ligjin federal”.

Konteksti i brendshëm: imazhi i qyteteve demokrate dhe politika e frikës

Trump ka goditur vazhdimisht qytetet e drejtuara nga demokratët si “qendra të krimit dhe kaosit”, duke përdorur retorikë të ashpër kundër Çikagos, të cilën e ka quajtur “një ferr i krimit”. Megjithatë, statistikat zyrtare të policisë tregojnë një rënie të ndjeshme të krimeve të dhunshme: vrasjet në Çikago kanë rënë me 31% deri në gusht të këtij viti, ndërsa në Portland numri i tyre është përgjysmuar krahasuar me vitin 2024.

Këto të dhëna e vënë në dyshim arsyetimin zyrtar të administratës për “nevojë emergjente sigurie”. Kritikët e shohin këtë lëvizje si pjesë të strategjisë politike të Trump-it për të demonstruar forcë ndaj “kaosit urban” në shtetet demokrate dhe për të fituar terren në elektoratin konservator që kërkon ligj dhe rend të hekurt.

Reagimet lokale dhe kundërshtimet ligjore

Kryetari i Bashkisë së Çikagos, Brandon Johnson, ka firmosur një urdhër ekzekutiv që ndalon përdorimin e pronave bashkiake nga agjencitë federale për qëllime arrestimi ose ndalimi emigrantësh. Ai e cilësoi vendosjen e trupave si “një provokim të panevojshëm që minon rendin kushtetues”. Ndërkohë, banorët e zonës së Elwood, ku janë dislokuar trupat nga Teksasi, shfaqin përzierje ndjenjash. Disa e konsiderojnë një masë të tepruar, duke paralajmëruar për “militarizimin e jetës civile”. Siç tha një banor lokal: “Presidenti po e tejkalon kufirin e kompetencave të tij.”

Një strategji kombëtare për shtrirje federale të kontrollit

Ky është vetëm një fragment i një strategjie më të gjerë që Trump ka nisur gjatë mandatit të dytë, duke përfshirë dislokime trupash ose diskutime për vendosje në të paktën 10 qytete: Baltimore, Uashington D.C., New Orleans, Memphis, si dhe në qytete të mëdha të Kalifornisë si Oakland, San Francisko dhe Los Angeles. Në disa raste, gjykatat federale kanë gjetur se Shtëpia e Bardhë ka “shkelur me vetëdije” ligjin federal, siç ndodhi me vendosjen e Gardës Kombëtare në Los Angeles në shtator.

Në Tennessee, guvernatori republikan Bill Lee ka konfirmuar se trupat do të “deputizohen” nga Shërbimi i Marshalëve për të ndihmuar policinë lokale — edhe pse roli i tyre nuk është sqaruar plotësisht. Në anën tjetër, guvernatorja e Oregonit, Tina Kotek, ka deklaruar publikisht se “nuk ka asnjë kryengritje në shtetin tonë” dhe se “Oregon është i bashkuar kundër militarizimit të komuniteteve”.

Përfundim: Një përplasje për pushtet dhe simbolikë

Kriza e re e Gardës Kombëtare po shndërrohet në një përballje simbolike mes një presidenti që kërkon të projektojë autoritet të pakufizuar dhe një blloku shtetesh demokrate që mbrojnë autonominë e tyre kushtetuese. Kjo përplasje nuk është vetëm juridike, por edhe ideologjike — mes konceptit të një shteti federal që synon të kontrollojë territorin përmes forcës dhe vizionit të një Amerike ku shtetet gëzojnë vetëqeverisje të garantuar. Në sfond, mbetet pyetja thelbësore: a po rikthehet SHBA drejt një modeli autoritar të qeverisjes së brendshme, ku ushtria përdoret për kontroll politik, apo kjo është thjesht një manovër për të forcuar bazën elektorale në prag të një klime të re politike të polarizuar? Në çdo rast, dislokimi i trupave në Illinois dhe përplasja me gjykatat federale sinjalizojnë një fazë të re tensioni midis qeverisë federale dhe shteteve — një test serioz për kufijtë e pushtetit presidencial në demokracinë amerikane.