ESSE – Page 288 – Dielli

J’accuse…! (Une akouzoj…!) e munguar shqiptare

April 23, 2018 by dgreca

Nga Sadik ELSHANI/Njeqind e njezet vite me pare, Emil Zola shkroi artikullin, letren e hapur, “J’accuse…!”, drejtuar kryetarit te Frances per nje padrejtesi qe i ishte bere nje kapiteni te Ushtrise Franceze. Kjo leter kishte ngjallur interesim te madh ne bote, prandaj me vone fjala “J’accuse…!” ka hyre ne shume gjuhe te botes si sinonim i tekstit ne te cilin shprehet nje pakenaqesi e madhe, nje neveri ndaj nje te keqe te madhe shoqerore. Eshte bere sinonim per nje paraqitje te guximshme publike te nje opinoni kunder abuzimit te pushtetit, fuqise ne pergjithesi.

“J’accuse…!” (une akuzoj) ishte nje leter e hapur (publike) e botuar me 13 janar te vitit 1898 ne gazeten “L’Aurore”, nga shkrimtari i njohur francez, themeluesi i rrymes se natyralizmit, Emil Zola (1840 – 1902). Ne kete leter Zola i drejtohej kryetarit te Frances, Felix Faure (1841 – 1899) dhe e akuzonte qeverine per antisemitizem dhe burgosjen e pafajshme te Alfred Dreyfusit (1859 – 1935). Dreyfus ishte nje kapiten ne Armaten Franceze me prejardhje hebreje, i cili ishte denuar me burg te perjetshem per spiunazh. Qysh ne fillim te letres Zola thekson se ishte detyrim i tij qe te fliste qarte, te shprehte mendimet e tija pa nguruar: Ai nuk deshironte qe te behej bashkefajtor ne kete parodi, qe naten te vizitohej shpesh nga fantazma e nje njeriu te pafajshem qe diku larg ishte duke vuajtur nga torturat e tmerrshme per nje krim qe nuk e kishte kryer. Zola i ve ne pah gabimet juridike dhe mungesen e evidences serioze. Letra ishte botuar ne faqen e pare te gazetes dhe kishte bere buje ne France dhe ne arenen nderkombetare. Ne ate kohe Franca po perjetonte nje periudhe te antisemitizmit dhe pervec anetareve te familjes, pak njerez e kishin mbrojtur Dreyfusin. Zola argumentonte se denimi i Dreyfusit ishte bazuar ne akuza te rrejshme per spiunazh dhe kjo ishte nje shkelje e drejtesise. Pastaj ai me fakte, ne menyre te detajuar tregon se kush ishin fajtoret e vertete. Zola ishte i vetedijshem se ai mund te denohej per ato qe shkruante dhe i cek ligjet ne baze te te cileve mund te bazohej denimi i tij. Dhe vertet ashtu ndodhi, Zola u persekutua per shpifje dhe u shpall fajtor me 23 shkurt te vitit 1898. Per t’iu shmangur burgosjes, ai u arratis ne Angli dhe ne qershor te vitit 1899 u kthye perseri ne France.

Dreyfus u shpall fajtor per tradhti ne nje gjyq sekret ushtarak, gjate te cilit atij iu mohua e drejta per ta pare, per ta shqyrtuar evidencen kunder tij. Armata ia hoqi gradat ne nje ceremoni poshteruese dhe pastaj e transferuan ne Devil’s Island (Ishulli i Djallit), nje koloni ndeshkuese e vendosur prane bregut te Guianes Franceze ne Ameriken e Jugut. Me 1899 Dreyfusi u kthye ne France per rigjykim, megjithese u shpall fajtor perseri, ai u fal. Ne vitin 1906 Dreyfusi e apeloi rastin e tij per ta anuluar gjykimin e fajesise se tij. Gjithashtu, ne vitin 1906 ai u nderua me Kryqin e Legjionit te Nderit.

Shkrimi i Zoles i vitit 1898 ne nje mase te madhe vleresohet ne France si treguesi me i shquar i forces se re te intelektualeve ne formimin e opinionit publik, medieve dhe shtetit. “Une kam vetem nje pasion: t’i ndricoje ata qe jane mbajtur ne terr, ne emer te njerezimit, i cili ka vuajtur aq shume dhe ka te drejte per lumturi. Protesta ime e zjarrte eshte thjeshte britma e shpirtit tim”, shkruan Zola ne fund te letres se tij dhe ben thirrje qe ta nxjerrin para drejtesise, sepse ai eshte duke pritur. Ky eshte ai roli fisnik e atdhetar i intelektualit, qe te mos hesht para se keqes, te ngre zerin kunder padrejtesive ne shoqeri, madje edhe atehere kur reagime te tilla shoqerohen edhe me rrezik. Edhe pa kete leter Zola do te gezonte famen e padiskutueshme si shkrimtar, por me pak fisnik e intelektual. Emil Zola perfaqeson ndergjegjen e njerezimit dhe eshte misherim i intelektualit te angazhuar per ta bere boten nje vend me te mire.

Cfare dallimi i madh ne mes te qendrimit te Zoles the qendrimit te disa intelektualeve, historianeve shqiptare kundrejt diktatures se eger komuniste ne Shqiperi. Disa intelektuale, shkrimtare, shkencetare me guxim e dinjitet e kundershtuan diktaturen dhe u perballen sy me sy me diktatorin, por qe perfunduan me rrjedhoja te tmerrshme: burgosje e pushkatim (Musine Kokalari, Sabiha Kasimat, Kasem Trebeshina, Trifon Xhaxhika e shume e shume te tjere). Te gjithe e kuptojme se diktatura komuniste ne Shqiperi ishte me e egra ne gjthe boten e Lindjes se atehershme dhe nje akt si ai i Zoles, veshire qe mund te ndodhte: njerezit ruheshin per jeten e tyre dhe te familjareve te tyre, shteti kishte ne dore cdo gje. Po si mund te ndodh sot, gati pas tridhjete vjeteve te shembjes se diktatures, qe disa historiane, gazetare ta mbrojne diktaturen dhe diktatorin, t’i mbrojne krimet dhe gjithe ato tmerre qe perjetoi populli shqiptar per gjysem shekulli?! I tille ishte reagimi i profesorit te historise, Pellumb Xhufit, i cili i mohon krimet e diktatures, duke pohuar se kampi i Tepelenes nuk ishte aq i keq, kur dihet se aty kane vdekur njerez, femije e te rritur. Cfare historiani e cfare intelektuali eshte ai qe nuk e sheh historine qe ka ndodhur para syve te tyre?! Njerezit qe e kane perjetuar ate ferr ende jane gjalle, nuk ka nevoje te hulumtohet neper arkiva, vetem degjoni rrefimet e tyre te tmerrshme. Ndersa gazetari Mustafa Nano u shqiptua ne nje interviste se Enver Hoxha nuk ka qene kunder Perendimit, kunder Europes, sepse ai vishej mire dhe se Shqiperia e asaj kohe nuk ka qene edhe aq e izoluar. Cfare niveli i ulet i te menduarit, cfare injorance! Zoti Nano harron se Shqiperia e kohes se diktatures vetem neper harta gjeografike ka qene pjese e Europes, se ne realitet Shqiperia ka qene ne ndonje planet tjeter. Kurrkush nuk i akuzon personat ne fjale dhe shume te tjere qe ne ate nuk e kundershtuan diktaturen (edhe pse disa te tjere e ben), por pse sot i mbrojne krimet e diktatures, kur tani dolen ne shesh te gjitha te zezat e atij sistemi te tmerrshem e cnjerezor. Nese atehere nuk kane mundur, sot menden, por nuk duan. U mungon ndjenja e keqardhjes, ndjenja e pergjegjesise – mendesia bolshevike eshte bunkerizuar thelle ne mendjen e tyre dhe eshte duke ua bllokuar arsyen, duke ua mbyllur syte para se keqes. Ky eshte thelbi i ceshtjes. Ai qe ben krime eshte kriminel, ndersa ai qe i mbron krimet eshte edhe me kriminel. Ka njerez qe e mbrojne Pellumb Xhufin se gjoja ai eshte nje historian i mire. Ai mund te jete edhe historiani me i mire ne bote, por kjo nuk ia jep te drejten qe t’i mbroje krimet e komunizmit, te solidarizohet me diktatorin e diktaturen dhe te tallet me viktimat. Ne Perendim keto qendrime jane te papranueshme, prandaj edhe ne Bruksel u anulua nje konference per Skenderbeun, ku ishte caktuar te merrte pjese edhe Pellumb Xhufi. Por sic duket ne Shqiperi cdo gje eshte e pranueshme, cdo gje tolerohet. Vite me pare diku lexova dy vargje te nje poeti shqiptar: “Cfare populli jemi ne/kur diktatori vdes ne shtrat”. Diktatori ka 33 vite qe kla vdekur (ne shtrat) dhe diktatura ka gati 30 vjet qe u shemb, por nje pjese e mire e shqiptareve ende e adhuron diktatorin dhe regjimin e tij te eger. Kete e deshmon edhe nje vezhgim, ankete qe u publikua disas muaj me pare.

Intelektualet duhet te jene pjesa me e ndergjegjesuar e nje kombi, te ndricojne, te rrezatojne vlera kombetare e njerezore, te ngriten mbi nivel dhe jo te behen peng i politikes se dites, ideologjise e klaneve partiake. Te frymezohen nga Emil Zola, Musine Kokalari, Sabiha Kasimati e shume intelektuale te tjere te guximshem! Shoqerise shqiptare po i mungon nje: “J’accuse…!”, madje teper e vonuar.

Filadelfia, 22 prill 2018

Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.

Në ditën e 100 vjetorit të Ibrahim Kodrës. 22 prill 1918-2018

April 21, 2018 by dgreca

Përgatitur nga Xhevair Lleshi, në vargun e veprimtarive për Maestro Kodrën nga Instituti i Edukimit, Trashëgimisë dhe Turizmit, Tiranë…

KONTAKTI ME KADARENË ËSHTË MAGJEPSËS/

Abdulla Tafa– Nga traditat në bashkëkohësi, ç’përfaqëson për ju Ismail Kadareja, figura numër një e letërsisë së sotme shqiptare.

Maestro Kodra– Kontakti me Kadarenë është magjepsës. Mbi të gjitha ai është kombi, populli. Për mua Kadareja është projektor i fuqishëm i drejtuar në thellësitë e mëdha të shpirtit të popullit, kombit, atje ku fillon, formëzohet, rrit përmasat magma vullkanike e këtij shpirti. Elementët që e përbëjnë këtë magmë janë të shumta: mite, rituale, kultura shekullore e të jetuarit, filozofia e saj, mendësia e raporteve ndërfamiljare, mendësia e juridiksionit të mahnitshëm popullor; i mahnitshëm edhe si pasuri juridike edhe si mekanizëm real, që jep përgjigje për gjithçka; historia e mirëfilltë e ndriçuar në zonat e saj më pulsative si segmenti pas pavarësisë, periudha tërmetore e pashallëqeve të mëdha, kulmi skënderbejan i shek. XV, shekujt sërish me shenjë të formimit dhe të konsolidimit të principatave të para shqiptare etj… Mbi njëmijë vjet të shikuara artistikisht me prirjen për t’u shtyrë akoma përtej në rrjedhat historike. Kadareja e fut këtë magmë në laboratorin e tij, i shton asaj kronikën e ditës, herë tipike, herë-herë ordinere, herë tragjike, herë groteske dhe nxjerr prej andej jo elementin magjik të alkimistëve të moçëm, por formulën sekrete të jetesës dhe të mbijetesës shqiptare. Alambikët cilësisht të rafinuar të artit të Kadaresë edhe pse shpesh punojnë me lëndë të kufizuar në caqe hapësinore i japin asaj rrezatim universal.

Kadareja është traditë dhe novitet. Në të gjendet në formë të kristalizuar arti i popullit, arti i përzgjedhur i traditës sonë të kultivuar. Gjithashtu në të bashkohen mrekullisht Homeri me Eskilin. Dantja me Shekspirin. Xhojsi me Kamynë, Kafka me Sartrin e Elyari me poetët e tjerë të mëdhenj të këtij shekulli, për t’u tjetërsuar në markën e veçantë tepër të njohur në prozën bashkëkohore, në markën Kadare. Kadareja është shpallje botërisht e mundësive të magjisë sonë artistike. Pohim i ri i gjenisë së vjetër shqiptare.

[ Marrë nga libri Abdulla Tafa, «Kodra një univers»,f. 37, Botim i Entit ART, Tiranë 1992 ]

Mëkatet e Orfeut…

April 20, 2018 by dgreca

Disa mendime për krijimtarinë e poetit Xheladin Mjeku/

Aleko Likaj- Bordeaux-Francë/

Xheladin Mjeku është një zë krejt tjetër në poezinë që shkruhet sot në trevat e Kosovës, e cila për mua tingëllon në kohë, ndryshe nga rymat që nuk u sprovuan dot, ndofta më herët në atë që cilësohet, ”Toka amë”. Një krijues serioz që prej katër dekadash e ca ka provuar që të shkruaj e të shfaqet në disa gjini të poezisë e të prozës kontemporane. Me një krijimtari tepër të begatë ku vetëm në fushën e poezisë për të rritur ka shkruar dhe ka sjellë për lexuesin shqipëtar pothuajse tetë vëllime, pa përmendur këtu një seri tjetër të librave për fëmijë, që natyrisht kanë lënë gjurmë. Një pjesë e mirë e tyre është vlerësuar me disa çmime në të dy anët e kufirit shqipëtar veçanrisht këto kohët e fundit, duke tërhequr edhe vëmëndjen e studjuesve dhe e kritikëve të kësaj fushe.

Ajo që bie në sy dhe e bën ta dallojë poetin Mjeku, është racionaliteti dhe nervi në vargun e tij të bardhë, i cili ka tharm e të bën që të meditosh e ta përjetosh atë si një krijim dinjitoz artistik, duke të falë emocionin, pa thirrje e grishje. Dallojnë kryekëput nga parrullat e citatet, të cilat lëshohen”veresie” nga shumë krijues në botimet e këtyre dy dekadave të fundit, që për hir të realitetit qëndrojnë dhe janë kthyer si qëllim më vete aty, për cilindo që kërkon të shkruaj poezi.

”Mëkatet e Orfeut” është një nga vëllimet e mbrapme të autorit, i cili më ra në duar këto kohët e fundit, edhe pse botimi i tij daton gati dy vite të shkuara atje në kosovë, nga ”Botimet MUZA”, nën kujdesin e Bibliotekës ”Lasgush Poradeci”.

Xheladin Mjeku sjell në të tema interesante të ndarë në cikle si ”Motive Ballkanike”, ”Rapsodi Kosovare, ”Itinerari i erërave”, ”Akti i lindjes”, ”Fundi i enigmës”, ”Kuptimi i lirisë”, si dhe ”Kënga e Orfeut”, një poemth i ndarë në pesë pjesë e i shoqëruar pastaj edhe me një epilog.. Në vëllimin poetik gjen një galeri personazhesh që nga ata historike e deri tek intelektualët e fundit shqiptar që kanë ndikuar në zhvillimin dhe përparimin e shoqërisë sonë. Por Xheladin Mjeku në këtë libër poetik, ashtu si edhe në të gjithë krijimtarinë e tij nuk rend aspak pas figurave hermetike duke i qëmtuar ato e rendur pas tyre si për të dhënë për lexuesin në të dy anët e kufirit, ”peshën e mendimit poetik” deri në një abstragsion banalizues. Kësaj lloj poezie për mua i ka ikur koha dhe ka mbetur aty tek vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar. At’botë kur kosova ishte nën diktatin serb, ndonëse në atë periudhë disa nga emrat e zërat e saj përfaqsues e kanë lëvruar me sukses poezinë me figuracionin e ngjeshur. Sot ka dimensione të reja. Ndaj mendoj se pikërisht vargu e poezia e autorit Mjeku, të cilin prej vitesh e ndjek dhe e lexoj rregullisht, është shumë njerëzor dhe me ndjenjë e botë interesante. Në të ndjehet pulsi e gjuha gjuha tepër figurative ku mbizotëron e funksionon organikisht simboli dhe metafora.

Poeti është ndryshe dhe zë një vend sot si përfaqsues i një poezie krejt tjetër, e cila tingëllon në kohë, diametralisht kundër me rrymat që u sprovuan.

Xheladin Mjeku shkruan thjeshtë e shqip. Tipar tek ai është gjuha standarte e norma letrare, që në fakt bën edhe dallimin në mishmashin dhe kakofoninë poetike të autorëve të asaj treve, kur tentojnë që të rrokin e të shkruajnë nën petkun e dialektizmave krahinore. Kjo është një veçansi jo vetëm për tu përshëndetur por tregon në rradhë të parë frymën kombëtare. Natyrisht ky fenomen nuk të le aspak hapsirë e shteg për diskutim, përderisa sa është sanksionuar me ligj e në moral tek kongresi i drejtshkrimit të gjuhës shqipe i vëndosur që në vitin 1972 nga linguistë e shkencëtarë e studjues të kësaj fushe jo vetëm nga të dy anët e kufirit, por edhe nga e gjithë hapsira shqipfolëse sot që shtrihet jo vetëm në ballkan por edhe përtej adriatikut, në kalabrinë dhe në jugun e gadishullin apenin.

Le të mendojmë që të gjithë një çast se si do të ishte gjuha jonë e bukur shqipe në se do të shkruhej vetëm në dialekte të veçanta që rrokin pothuajse të gjithë trevat e krahinat nga veriu në jug dhe që kalon nga diftongjet huindore deri tek zgjatja e panevojshme e zanoreve.

Kjo në fakt për të mos e hapur e shtyrë më tej parantezën, pasi nuk është qëllimi i kësaj shkrimi, por mund që të thuhet që veçanrisht edhe sot, brezi i ri i intelektualëve e gazetarëve qoftë edhe në median e shkruar e asaj të folur e vizive, të shkolluar në kosovë jashtë dhe larg diktatit të okupatorit serb, u mungon gjuha shqipe. Nuk e flasin dhe nuk e shkruajnë dot, edhe pse bëjnë dhe lëshojnë për kombin me patitizëm deri në ekzaltim deklarata të thekura patriotizmi. Patriotizëm sot është dhe kërkohet që të shkruash dhe të flasësh shqip.

Eshtë vërtetë për të ardhur keq. Një fenomen që po e shkatëron standartin. Është detyra e të gjithë krijuesve që të kujdesen e ta shkruajnë atë pastër, larg barbarizmave që i gjejmë sot kudo deri tek facebook-et, ku ndesh poezi nga rapsodë që i mbushin vargjet me turqizma e rima foljore, dhe që të bëjnë të mos lexosh më poezi.

Është mbizotëruese kjo situatë.

Por le të kthehemi sërish tek poeti Xheladin Mjeku për të cilin është edhe ky shkrim, i cili jo vetëm vjen dhe shfaqet tek vëllimi i fundit poetik i tij, por në përgjithësi në gjithë krijimtarinë që i zë dhe i përfshin gati katër dekada, duket i dashuruar marrëzisht, pas tokës, virtutit, e ndjenjës për njeriun e mirë që transformon, ambjentin, shoqërinë dhe veten, dhe atdheut skalitur brenda shpirtit dhe zemrës së tij. Për Atdheun ai thotë në një varg ”se nuk i duhet gjë tjetër veçse këngës së lirisë. Ruajtur nga verbimi i dritës së fundme që përcëllon”…./; Dhe krah tij si nëna me bijën Kosova e ditëve të sotme, pas luftës dhe shkëputja nga okupatori, për të cilën ka edhe një shqetsim të ligjshëm për të ardhmen, si djalë i saj, intelektual, ku thotë: ”Mbrëmë u zumë me Bajlozin e Zi./ Keq u zumë, fytas, deri në pikën e fundit. / E më këndoi në vesh një këngë kobi./ Për inat të ëndrës së keqe./ Natës i a shqeva çarçafin e zi./Copë-copë….

Por para saj ai kujton tjetër kohë si një qytetar i përgjegjshëm. Atë kohë kur…’Nuk na mjaftonte gjaku./Sa të ngopeshin bulevardet./ Ishin mësuar të zgjohen me erë dheu./E ne bënim rregulla tjera./ Derisa barbarët zhyteshin në hatanë e vet./Kupa duhej përmbysur njëherë…

Poeti bën thirrje që të mos harrohet, as heronjtë që u flijuan dhe ëndëruan për një jetë krejt tjetër, të begatë e në liri dhe që nuk duhet shpërdoruar…

Natyrisht që në vëllimin në fjalë, ”Mëkatet e Orfeut”, gjen aty këtu edhe vargje që tingëllojnë dhe mbajnë peshën e një prozaizmi krejt të panevojshëm si në poemthin gatuar me materiale balade me të njëjtin titull, apo përsëritje mendimi në dy a tre poezi të tjera në ciklet që pasojnë në faqet e librit, por që nuk i a prishin bukurinë dhe nuk i a zbehin aspak vlerën vargut dhe poezisë së Xheladin Mjekut.

Padyshim dhe hezitim do ta konsideroja si një hap mjaft pozitiv i poezisë kontemporane të ditës në atë treve.

Nga nje internim ne tjetrin

April 19, 2018 by dgreca

NENA e saj kishte mbetur përsëri vetëm- Nga nje internim ne tjetrin per 12 vjet/

( Nga kujtimet e mamase per gjyshen)/

Nga Albana Lifschin/

Kudo gjenden edhe njerëz të mirë, por Vlora ka shumë të tillë.Tek “Rrapi i Sevasterit” një makinë kishte lënë dy vëllezërit e mi te vegjel, në xhade. Vinin nga kampi i internimit të Tepelenës. Ata i kishin liruar vetëm, përsëri pa nënën, dhe kishin kërkuar të banonin në Vlorë, në vendin e quajtur ”Pusi i Mezinit”. Nëna u kishte kërkuar drejtuesve të kampit të internimit të Tepelenës që të dy djemtë e saj të mos i shpinin në Mirditë por t’i nisnin në Vlorë, me shpresë se do të shpëtonin gjallë e një ditë do të takoheshin me mua.
Kudo gjenden edhe njerëz të mirë, por Vlora ka shumë të tillë. Ata i shoqëroi një fshatar, që u ndodh tek Rrapi dhe i solli tek ne. Kishin marrë leje nga Dega e Tepelenës të flinin tek e motra vetëm për një natë. Pasi i putha e i përqafova të dy me mallin e motrës, i pyeta për nënën. Vëllai i vogël m’u përgjigj menjëherë:
-Nëna mbeti në kampin e Tepelenës, kurse ne na erdhi lirimi vetëm, si në Berat. Ajo do të vazhdojë internimin.
Kalvari i mundimeve në kampet e internimeve nga veriu në jug ende vazhdonte për nënën dhe vëllezërit e mi.
Vura re se u ishte ndaluar rritja nga kequshqyerja. Ishin të dobët , veshur me një palë rroba të vjetra, që kur i shihje të vinte për të qarë. Por ç’mund të bëja unë vetëm me një ditë? Burrin komunist. Dyqanet ishin larg në Vlorë. Brenda një dite nuk kisha asnjë mundësi për t’i ndihmuar. Mendoja e dëshpëruar: Kjo nëna jonë, nëna e pesë fëmijëve e paska dënuar Zoti që të ndahet nga fëmijët. Nga pesë fëmijë, kishte mbetur pa asnjë! Po ku ta merrja përgjigjen?
Të nesërmen u mbusha vëllezërve trastën me bukë e ushqime . Që atë mëngjes u nisën për tek “Pusi i Mezinit”, në Vlorë. Atje ishin lidhur me nënë Lale Kokën, nena e deshmores Qeriba Koka, e cila i kishte ndihmuar të fillonin punë në ndërmarrjen e ullinjve. Njerëzit i donin se ishin fëmijë të urtë e të sjellshëm. Vlonjatët nuk bënin luftë klase me gra e kalamaj. Ata shpesh thoshin: “Ne nuk kemi frikë nga Partia ore, se jemi vetë Partia”. Vëllezërit e mi ishin ende të mitur, nuk i kapte mosha e punës, por kush do t’i ushqente? Prandaj punonin dhe mësonin se kështu qe fati i tyre. Nëna i kishte edukuar të punonin e të mos vidhnin, as të mos gënjenin, e as të bëheshin lypsarë.

* * *
E papritura…
Një ditë më kishte ftuar për drekë Nënë Lale Koka në Vlorë. Isha atje me gjithë fëmijët. Donika, e bija e saj ato kohë ishte shoqja ime më e mirë. Unë shkova tek dentisti për të mjekuar një dhëmballë dhe fëmijët i lashë me të. Kur dola nga dentisti në koridor pashë një grua të dobët e të rraskapitur rreth të 50-tave, me fytyrë dhe sy të shuar. I ngjante nënës sime që kisha sa vjet pa e parë! Por s’mund të ishte ajo. Kur unë po e vështroja edhe ajo m’i nguli sytë. Por…jo, nuk mund të ishte nëna ime kjo! Të qe transformuar kaq shumë? Gruaja m’i kishte ngulur sytë e s’mi ndante dhe unë u mpiva. “Bijo, ajo jam, por mos m’u afro! Njerëzit më quajnë gruaja e reaksionarit dhe nëna e tradhëtarit. Më kish marrë malli me të pa. Unë jam e dënuar për të duruar gjithëçka, por ti qëndro për së largëti. Nuk dua ta prish jetën tande familjare se e ke burrin komunist.
Nuk munda ta puth e as ta përqafoj nanën time. Ishte koha e spiunazhit të madh publik.

NJE ROMAN ME PËRMASA TË MËDHA

April 15, 2018 by dgreca

Ese rreth romanit të Shpend Sollaku Noé-së «Il pero fiori a dicembre» – «Dardha lulëzio në dhjetor»/

nga KUJTIM HAJDARI/Sapo mbarova së lexuari romanin «Dardha lulëzio në dhjetor». Është pak të thuash që më ka lënë mbresa të pashlyeshme; është një roman që gati-gati e përjeton. Me mënyrën e të shkruarit dhe me narracionin e rrjedhshëm e të bukur përfshihesh brenda në roman, e gjen veten midis atyre njerëzve që luftojnë me një vullnet të çuditshëm e të pamposhtur për jetën, nën një regjim që mbyti çdo gjë njerëzore: lirinë e individit në të gjitha limitet, dinjitetin e personit, iniciativën, e xhveshi individin ekonomikisht. Një realitet të tillë, të hidhur e të egër politik e autori jep kaq bukur, me një realizëm artistik pa kaluar aspak në historizëm, duke i ruajtur gjithnjë romanit bukurinë e një vepre letrare-artistik.

Në një regjim politik të tillë, të egër e shkatërrues zhvillohen ngjarjet e romanit, kryesisht në Berat, në kampin e interrnimit, në Lushnjë e në Tiranë. Si bosht kryesor të të gjitha ngjarjeve do t’na udhëheqë në të gjithë romanin familja Rabìu, një familje intelektuale që si gjithë njerëzit e tjerë të kulturës ishin në shënjestër të regjimit komunist dhe që u nënshtruan persekutimeve të pamëshirshme, të pallogjikshme e çnjerëzore.

Në roman të mahnit arti narrativ i shkrimtarit dhe aftësia e tij për të kaluar nga një tabllo jete në tjetrën, ku na çon me anë të familjes Rabìu, pa e rënduar tonin e tij kallëzimtar, duke e freskuar here pas here me dialogë të goditur e të bukur.

Peshën e rëndë politike e ndjen kudo, ashtu siç ishte e pranishme në jetën tonë, por pena e stërvitur e shkrimtarit i trajton kaq me zhdërvjelltësi ngjarjet në roman saqë trajtimi i aspekteve politike mbetet si një mjedis, si një sfond ku zhvillohet gjithë subjekti i romanit, duke i shtuar veprës besueshmërinë në vertetësinë e bazës reale të asaj kohe. Duke u mishëzuar me subjektin e romanit ngjarjet politike i shtojnë dramacitetin veprimit, e bëjnë atë më tërheqës e ngjarjet më rrenqethëse.

Është për t’u theksuar se shkrimtari paraqet shumë bukur jo vetëm shkatërrimin e njeriut, por edhe shkatërrimin e vendit në aspektin fizik dhe moral. Në aspektin fizik u shkatërrua pothuajse çdo gjë e bukur duke filluar nga veprat me vlera antike, pyjet e bukur, lumenjtë e mrekullueshëm etj. Në aspektin moral, me luftën e klasave, me mbytjen e çdo gjëje te përparuar e me mbylljen e vendit, me mënyrat e zhvillimit të ekonomisë e kulturës, me luftën kundër imperializmit e bëri vendin tonë të dukej një Don Kishot para botës.

Këto të gjitha na shpalosen nëpër skenat e romanit me një bukuri e përsosmëri që të krijojnë mendimin se shkrimtari ka qënë një dirigjent i përkryer i gjithë veprës.

Nuk gjen një përshkrim, një dialog, një analizë që të vrasë syrin.

Romani i Shpend Sollaku Noè-së është voluminoz, rreth 500 faqe, e dikush mund të mendoj se të lexosh një roman të tillë mund të jetë dhe pak e lodhshme, por në fakt kur e mbaron së lexuari mbetesh i habitur: ai të duket i shkurtër për sasinë e madhe të ngjarjes dhe të kohës që ka përfshirë, për problemet dhe temat e shumta që trajton dhe për mesazhet e rëndesishme që i përcjell lexuesit. Për një subjekt të tillë do të duheshin një sërë romanesh, por duhet të kemi parsysh që shkrimtari vjen në këtë vepër pas një përvoje të gjatë në vëllime të shumta poetike, shkrime të ndryshme në prozë dhe romanit tjetër në italisht, para këtij, KUFIRI I MJEGULLËS.

Kjo përvojë e gjatë në fushën e letrave i ka dhënë aftësinë ta përpunojë në mënyrë të përkryer gjithë materialin jetësor të kohës dhe t’na i japë gjërat të situra, pa krunde e të koncentruara aq mirë sa rrezatojnë e të bëjnë të shohësh përtej asaj që lexon

Është gjithë kjo përvojë që e bën të afirmohet në këtë roman si një mjeshtër edhe i prozës së gjatë.

Me këtë mjeshtëri ka realizuar në roman edhe një numër të madh personazhesh nga të cilët po përmend shumë pak: Nadir Rabìu, përfaqësues i brezit të ri, atij brezi që i përket e ardhmja, atij brezi që ai regjim i shkatërroi fëmijërinë dhe rininë. Duke e vënë në situata të ndryshme e në ambiente të ndryshme, na gdhend një karakter me cilësitë e atij brezi të atëhershëm. Duke e marrë për dore nga vogëlia deri në shkollën e mesme na tregon se si rritet Nadiri në karakter me të mirat e gabimet e tija, Na tregon dëshirat, aspiratat e atij brezi, dëshirën për liri, për krijmtari, për të qënë aktiv e ndërtues të jetës. Dëshirën për të thyer ato dyer burgu ku e kishte mbyllur vendin diktatura. Anisa Rabiu, e ëma e Nadirit, gjithashtu del bukur si figurë e nënës së shqetësuar, bashkëshortes besnike dhe figurës së gruas si qytetare me gjithë shqetësimet dhe problemet e kohës. Munir Rabiu, i ati i Nadirit, është intelektual dhe përkthyes i zoti i frëngjishtes që burgoset për agjitacion e propogandë , gjëra të sajuara, për të hequr qafe intelektualët. Dega e Brendshme me policët e saj që është gjithnjë e pranishme me arrestimet e burgosjet e njerëzve, më të shumtën e herëve të pafajshëm. Shokët e Nadirit, si ata në Berat ashtu dhe ata në Kampin e interrnimit vizatohen me tiparet e tyre dalluese; po ashtu edhe Mirna Valona, inspektore e partisë që ndihmon familjen Rabiu për meritat e saj në Luftën Nacionalçlirimtare, por gjithmonë duke i qëndruar besnike partisë. Vehidi, përgjegjësi i kampit të internimit, është një nga figurat negative nga mët ë e urryerat. E plot e plot personazhe të tjerë që shkrimtari i realizon në ambientet e romanit në mënyrë të përkryer. Është për t’u theksuar se personazhet realizohen natyrshëm dhe gdhenden aq mirë e kujdesshëm sa të mbesin në mendje për shumë kohë dhe të duket se këta persona i ke takuar, i njeh mirë, të bëhen të afërm sikur ke jetuar me ta.

Kur mbaron romanin «Dardha lulëzoi në dhjetor» ndjen një farë dhimbjeje që po ndahesh nga diçka e dashur, e bukur dhe të merr dëshira t’i rikthehesh, të gjendesh përsëri në atë narrative aq tërheqëse. I bëj shkrimtarit falenderimet e mia të perzemërta për këtë vepër të bukur dhe i uroj suksese në vepra te reja.