ESSE – Page 366 – Dielli

DEGA E LIDHJES SE PRIZRENIT në Shkoder ose shtëpia e PASHKO VASES

May 1, 2016 by dgreca

Shkruan: Pjeter Logoreci-Vjene/

Këto ditë, duke shkelë për një vizitë, në prakun e shtëpisë – muze të atdhetarit shkodran Pashko Vasa, mu kujtuan fjalët që më thoshte frati franceskan, atdhetari Ambroz Martini, gjatë takimeve të këndëshme herë pas heret tek ai.

„Gropa e Shkodres ka pas nxjerrë burra që mateshin me bjeshkët, …. e fillonte me permendë një varg të gjatë atdhetarësh që ja kushtuan apo e flijuan jetën për atdheun dhe lirinë e tij… Njerëz të thjeshtë, trima malsie, intelektual të shkolluar në perëndim e që u kthyen në atdhe për të dhënë kontributin e tyre,…. zyrtarë me origjinë shqiptare që punuan në administratat e vendeve të ndryshme, por që nuk e harruan kurrë vendin… e rreshti vazhdonte gjatë me emra trimash e personalitetesh të njohur të cilëve ne i detyrohemi për lirinë e trojeve tona. Ndër to rreshtohej emri i Pashko Vasës, burrit i cili dha ndihmesë të madhe e në shumë drejtime në të mire të atdheut.

“O moj Shqypni, e mjera Shqypni, kush të ka qitë me krye n’hi?? ….nuk ka vajzë e as djalë shqiptarit, që nuk i ka shqiptue ose ndigjue nji herë këto vargje kushtrimi, që nuk i ka dhëmbur shpirti nga kjo ofshamë e dala nga gjoksi i njeriut që digjet për atdhe. E jo vetëm këto vargje, por edhe aktiviteti diplomatik, artistik e patriotik, e rritën ndër vite figurën shumëdimensionale të Pashko Vasës.

Pak mbi familjen e Pashko Vasës.

Lindi me 17 shtator 1825, nga prindët Roza dhe Hile Vasa. Pat edhe një vëlla, Nikollën dhe një motër që quhej Gonxhe. Bir i një familje me tradita qytetare e kulturë të gjërë, që zotëronte emër të mirë dhe pasuri në qytetin e Shkodres, Pashko-ja mësimet fillestare i mori në Shkodër, e qysh i ri, i prekur nga problemet e mprehta sociale të kohës si dhe gjendja e mjerë e atdheut, ai fillon të reagoje duke shkruar në disa gjuhë.

Pashko, fliste dhe shkruante në frengjisht, italisht, greqisht, turqisht, arabisht, serbisht dhe anglisht. U martua në vjentin 1855 me një grua shkodrane të cilës nuk i dihet emri (sipas Vehbi Balës), me të cilën pat Rozën, Linden, Marien, një djalë të quajtur Lerish dhe Silven. Si gruaja Roza ashtu edhe 4 nga femijët, vdiqën të rinj. Pashko u martua për së dyti me Katerina Bonatin (të cilën meqenëse ishte ortodokse e quanin “grekja”) e cila po ashtu vdiq shpejt nga tuberkulozi. E bija e Pashkos, Roza, u martua me një shtetas turk me origjinë armene të njohur si KUPELIAN dhe pat dy vajza Silven dhe Mariken.

Për herën e tretë, Pashko u martua me Berta Lerish, një grua franceze që e kish njohur në Stamboll, me të cilën pat dy djem Mikelin dhe Leonin. Djali i madh Mikeli vdiq i pamartuar në 1914-tën, ndërsa Leoni i cili pat lindë në Beirut, vdiq rreth viteve 30-të, duke lenë një vajzë që jetoj deri vonë në Francë….

Me 18 qeshor 1883, Pashko Vasa emrohet guvernator i Libanit. Vitet e fundit të jetës , ai ka vuajtur nga semundja e zemrës, por thuhet që vdiq nga gripi me 29 qeshor 1892. U percoll në varrezën e fundit në Liban, nga miqtë e tij Filip Shiroka dhe Isamil Qemali. Eshtrat e tij dhe të gruas së tij, Katerinës, u sollën në Shqipëri nga Libani në vitin 1978 dhe janë të vendosura në varrezat e deshmorve në Shkoder.

Shtëpia e Pashko Vasës, degë e Lidhjes së Prizrenit

Objekti kryesor që ka mbetur dhe që aktualisht na lidh me figurën e atdhetarit Pashko Vasa, është shtëpia e tij në Shkoder që ishte baza kryesore e Lidhjes së Prizrenit, sot Monument Kulture…. Kjo shtëpi, që sot është e vendosur si objekt në hartën turistike të Shkodres, ka një histori të lavdishme, pasi jo vetëm ishte degë e Lidhjes së Prizrenit, vendi ku mbaheshin takimet e aktivistëve për ceshtjen kombëtare, por falë vlerave arkitekturore dhe etnografike, është pikë e preferuar e të huajve që vizitojnë vendin tonë.

Sipas dëshmive të njërzve që kanë jetuar aty, kjo shtëpi ka një histori rreth 300 vjecare. Ajo është rinovuar e restauruar tërësisht në vitin 1977 si dhe në vitin 2013, nga shteti shqiptar. Të gjitha dyert, dyshemetë, dritaret, tavanet e cardaku, janë punuar nga restaurator profesionist sipas origjinalit, në dru. Sot është një shtëpi e kategorisë së parë dhe i është kthyer si pronë private trashëgimtarve të familjes Vasa, qysh në vitin 1971. Shtëpinë e rrethojnë muret e larta karakteristike të Shkodres dhe në oborrin e saj qëndrojnë në origjinal, pusi i gurtë, lugu prej guri i larjes së rrobave, govata prej guri e shpërlarjes së rrobave dhe shkalla prej guri të latuar.

Sipas thënieve që mblodha nga disa pjestar të familjeve shkodrane që jetojnë në afërsi të degës së Lidhjes së Prizrenit, po në shtëpi karakteristike shkodrane, si familjet Suma, Kamsi, Gjonej, Kraja, Guga, Shiroka, thuhet që edhe kjo shtëpi duhet të jetë ndërtuar në të njëjtën periudhë. Kjo mund të dallohet nga karakteristikat e njëjta me shtëpitë e tjera shkodrane që gjinden në të njëjtën zonë, që kanë pothuajse të njëjtën arqitekturë, fasada, strukturën e mbrendëshme e po ashtu edhe oborret. Pjesa mbrendëshme e shtëpisë është e ndarë ndër dhoma të mëdha, të cilat kanë tavane të gdhendur në dru, të një bukurie të vecantë, ballkone për qëndrimin e grave, apo raftet e futura në mur. Dhoma e ndejës ose në gjuhën popullore “oda e zjermit”, që komunikon me dhomat e tjera me anë të koridoreve të vogla të veshur në dru të gdhendur, ka dritare të mëdha druri të mbrojtura me hekura, që e mbushin me dritë dhe hapin një pamje të mrekullueshme të oborrit të stolisur me luleborën e lulevilen tradicjonale të Shkodres.

Një cardaku i madh hapet në mbarim të shkallëve të gurta, ku zotërojnë “qoshja e ndejës” dhe kandilat e shandanat karakteristik të tipit oriental. Poshtë pjesës së banuar, janë ahuret ku mbaheshin objektet e perdorimit të radhë, drutë e ngrohjes si dhe veglat për të punuar kopshtin dhe oborrin. Përpara shtëpisë është oborri me lule dhe lojrat e fëmijëve, ndërsa prapa kopshti i zarzavateve dhe pemëve frutore.

Përsëri sot, shtëpia është një pikë turistike që preferohet nga turistë nga e gjithë bota, jo vetëm për arkitekturen e vecantë, por edhe për të fjetur, pasi familja Vasa, në disa dhoma të shtëpisë, ka plotësuar kushtet normale të jetesës ku mund të flihet komod e me kujtimet e kohëve të shkuara. Shpresoj dhe uroj që bukurisë së fasadave dhe arkitekturës karakteristike të shtëpive të vjetra shkodrane, ti shtohet edhe shtëpia ku lindi dhe u rrit heroi kombëtar Luigj Gurakuqi, e cila nga moskujdesija e shtetit u rrenua. Kjo është deshira e cdo shqiptari atdhetar dhe e cdo qytetari shkodran, pasi është identiteti ynë.

Vjene, me 26 prill 2016

NJE LETER NGA DALAN LUZAJ NE CIKAGO, PERGJIGJIA, DHE SHUME MESAZHE PER JETEN

May 1, 2016 by dgreca

Nga Duro Mustafai/

Ne fillimin e punes sime si mesues, në shkollën e Ujit e Ftohtë të Vlores, Dalan Luzajn, tashmë poet e autor i disa librave me vlerë,e pata nxënës, madje një nga nxënësit,që mbahet mend për zgjuarsi e përparim shëmbëllor..Sapo kisha filluar detyren e drejtorit te shkolles, (qe kishte edhe nje konvikt me nxenes te shkolles se mesme ). Ne shkolle, jepja lenden e gjuhes dhe te letersise, ku Dalani dhe shoku i tij, Mexhit Haxhiu dalloheshin edhe per hartimet e tyre ,me shije letrare.Në ato vite, ( 1957-1958 ), familja e Dalanit, si edhe ajo e Mexhitit, renditeshin nder ato “reaksionaret” e te “deklasuarat”, me te arratisur jashte shtetit.. Ishte arratisur nga Shqipëria edhe babai i Mexhitit , si dhe i Dalanit, Isuf Luzaj, një profesor e figurë e njohur nacionalistësh, që në botën përëndimore , vlerërohej si figure e madhe, profesor e filozof e publicist me emër. Po unë , s’dija asgjë nga biografia e vërtetë e këtij njeriu që, në vitet, që do të vinin, presidenti i SHBA-së, Regan, do ta shpallte, në një ceremoni solemne : “Profesor i Amerikës”. Dija vetëm atë që shikoja çdo ditë se Dalani, kish zënë vend në zëmrën time, si nxenes i shkelqyer ne mesime e me sjellje shembellore.. Vetëm pas viteve 9O-te, Dalani, që i jati e kish lënë foshnje, do të takohej me të jatin, në moshën e tij të një burri. Dhe, prej 2O vjetësh ai jeton me familjen, në Cikago të Amerikës.. Që prej andej , ai më dergoi disa libra me poezi. Ne qëndër të tyre është Vlora e tij me Ujin e Ftoihtë. Janë libra të mbrekullueshëm, që ja vlejnë të lexohen nga të gjithë. Dalani s’më kish harruar, se pas atyre librave të tij, do më dërgonte edhe një letër, befasuese, që kurrë se kisha pritur, po unë nuk e kisha harruar atë, nxënësin tim..

LETRA :

I nderuar Z. D. Mustafai.

Ju pershendes nga Cikagua e ftohte veriore, por me ngrohtesine e gjirit vlonjat.

Si mesonjes ruaj pershtypjet me te mira, ne shkollen shtatevjecare ne Konviktin e ujiftohtit, Vlore.

Te çmoj si njeri te mirë .

Të pëlqej gjer në adhurim poezinë dhe prozën e kulluar, por mbi të gjitha patriotizmin që ke në gjak.

Të kujtojmë me Luan Çipin me dashuri dhe konsideratë.

Të premtoj se kur të vij Tiranë, do ta pijmë një kafe sëbashku që të bisedojmë e çmallemi.”

Te dua dhe te çmoj për vlerat qe ke,

Vllazerisht :

Dalan Luzaj

Pas kësaj ai do më dërgonte edhe disa letra të tjera, për kujtimet që ruante nga shkolla e Ujiot të Ftohtë të Vlorës dhe mësuesi i tij,tashmë i moshuar…

Ato letrat e tij më vinin në mendime.Dalan Luzaj, nje djale i zgjuar e talentuar, mund te kish marre rrugen e letersise e me kohë do te behej nje nga poetet me te njohur te vendit.Por atij “per cene ne biografi”, nuk iu krijuan kushtet per te vazhduar shkollen e larte. Dhe pse ndodhi keshtu, thelle ne ndergjegjen time, sa here qe e kujtoja,ndjeja nje trishtim. Po ajo letra e tij e parë, bashke me gezimin, do ma shtonte dhimbjen e shpirtit, se kishim humbur nje talent, qe me kohe do ishte bere nje shkrimtar.e poet i njohur ( ndonse edhe tani Dalani ka vëndin e vet të çmuar në letërsi ), ndersa regjimi yne, punoi per tja shuar çdo shpresë. E ketu, pa pasur asnje pergjegjesi personale, nisi te ndjeja edhe une trishtimin per pafuqine qe kisha, te beja diçka per nxenesin tim. Kjo me detyroj ti pergjigjesha letres se tij, me dashurine e prindrit, por edhe te njeriut “fajtor”, për një “faj”, qe s’do ta kisha bere kurre: Ja letra ime :

DALAN I IM I DASHUR :

Të falënderoj për letrat me mesazhet që më kanë gezuar e prekur shumë..Këto, letra-libra dhe vëllimet tuaja poetike që i kam lexuar me shumë vëmëndje e kënaqësi, më kanë bërë të bje në mendime, për ato vitet e largëta të jetës tënde të vështirë e të pamerituar.Dhe po ta them me sinqeritet : “Po unë, ku isha, dhe çfarë bëra, për atë që më quan “mësuesi im i dashur ?”.Ti mos më qorto , Dalan i dashur, në se në këto çaste, kur jam duke të shkruar këto fjalë, më rrjedhin edhe lotë. Janë dëshmi pendimi, autokritike, pafuqie e plogështije ? Ndoshta janë të gjitha ato që ndjej e që s’mund ti mbaj të mbyllura brënda vetes time…Ti ke qen e mbetesh për mua, jo vetëm nxënësi shëmbëllor, por edhe një mësues i pa deklaruar, prej të cilit, në heshtje, e në distancë kam mësuar. E për këtë nuk më vjen rëndë ta them, përkundrazi ndjehem krenar.Se, njeriu mëson edhe nga vuajtjet e të tjerëve, mëson sidomos nga ata që ke dashur, kërkon të bësh diçka për ta, por, s’mundet, se përpara i del një mur i hekurt , që kur ti vijë koha do shëmbet. .Po ti Dalan i dashur, dite ta gjeje rrugën, e ndonse me vuajtje, ajo rrugë ishte më e mira.. Dhe unë, sado me vonesë, kam mësuar, edhe nga rruga jote e mundimeve, që të rrezikonte talentin e ndoshta edhe jetën tënde që ishte e shtrenjtë edhe për të tjerët.Ja pse ti, nxënësi im shëmbëllor, në heshtje do të bëheshe edhe mësuesi im.Po të tregoj diçka, ndoshta do të të shërbejë : Dikur, kur isha nxënës i shkollës normale të Elbasanit, mësuesi im i letërsisë, Besm Qorri, që kish mbaruar studimet në perëndim, na pat treguar, se Derzhavini, poeti i madh i Rusisë, kur dëgjoi poezinë e Pushkinit “Në Carskoje Sello”, u ngrit nga tribuna e nderit, e përqafoi Pushkinin dhe përpara nje auditori të madh, i tha këto fjalë, që kanë mbetur të famshme: “Të uroj suksese, unë, mësuesi i mundur, nxënësit fitimtar”. Këto fjalë,po i them edhe për ty .Natyrisht, unë nuk jam Derzhavini dhe ti Pushkini. .Por mos u çudit, historia përsëritet edhe në rastet e njerzëve, që po i quaj “të thjeshtë”.Dhe, ndjenjat njerëzore. tranzmetohen , qoftë edhe në forma të ndryshme, nga njëri brez, tek tjetri, nga njëra zëmër, tek tjetra. Kam lexuar me laps në dorë librat e rrallë te babait tend : “Filozofia e bukurisë“ dhe „Refleksione filozofike“ e ndonje tjetër, përgatitur për botim nga miku ynë Xhevat Beqaraj, dhe i kam thënë vetes: Isuf Luzaj, sa i madh ka qënë ky burrë ! Dhe njeriu i famshëm qënka nga Kanina, vëndlindja e nënës sime, por sa keq, mua ma kanë fshehur për dekada të tëra.Më kanë fshehur diellin që te ngroh zëmrën, filozofin, që të dritëron mëndjen. Por, dielli përsëri lind dhe dita përsëri agon.Tani mëndoj, që kur djemtë ndekin rrugën e baballarëve, si në rastin e Dalanit, madhështia e tyre rritet dhe bëhet e pavdekshme ndër brezat..

I dashur Dalan, kam biseduar për ty shpesh me mikun tim të pa zëvëndësueshëm, Luan Çipin, njërin nga burrat e mënçem e të kulturuar vlonjato-gjirokastrit. Ka kohë që atë se shohim te Restorant “Vlora’ ( se ka shkuar me pushiume ne Vlore ), dhe mua më ka ikur një pjesë e mirë e frymëzimit për te shkruar, e ndoshta për të treguar edhe ty ndonje gje interesante nga jeta e këtushme….Por le ta lëmë këtë, kur të vish në Tiranë, siç me ke premtuar. Një kafe me Dalanin e Luanin, një det i madh kujtimesh e ndoshta edhe fillesa e ndonjë poezie e libri të ri. Krijuesit gjithënjë endërrojne.

Të fala , me shumë dashuri gruas e fëmijeve, të përqafoj me mallin dhe respketin e viteve që na kanë munguar..

I yti: Duro Mustafai -Tiranë

SHËN MËRIA E URËS SË GORICËS – SHENJTORJA E DYTË

May 1, 2016 by dgreca

BERATI DHE TRIDHJETË E NJË APOSTUJT E TIJ/

Tridhjetë e një ese nga Xh.Ll./

SHËN MËRIA E URËS SË GORICËS – SHENJTORJA E DYTË/

Ese nga Xhevair Lleshi/

Do të vinte një kohë kur dashamirësit e etur të historisë do të lexonin Aleksudhin dhe do të bindeshin se ai ka lënë dokumente, shkrime e refleksione për të gjithë zotërimin e tij peshkopal, domethënë për Shqipërinë e jugut. Kishat e Beratit ishin ngritur që në Mesjetën e Hershme dhe ajo, e prishura e madhe, e rrënuara nga fashistët italianë, Shën Mëria e Urës së Goricës, aty ku banorët kanë gjetur një mundësi fasade në faqen e patëkeq të shkëmbit të Kalasë dhe hedhin për shpirt pará. Mbrojnë shpirtin e tyre dhe shpirtin e të humburve, të atyre që fizikisht nuk jetojnë më. Nuk e bëjnë për spektakël por pse të mos themi se prania e fasadës murale mbi shkëmb e ka bërë njëfarësoj punën e vet. E kam parë me vëmendje, kam studiuar fotot e kishës-katedrale të shekujve të mëparshëm, kam njohur kishat bizantine të Beratit dhe jam bindur se themelet e para i takojnë shek. XI, pastaj ka njohur dy rrënime: një në shek. XVI dhe tjetri në shek. XX prej italianëve që shpikën rrugën për të hyrë në qytet e për ta bërë mos më keq atë që edhe e bënë: shfarosjen. Si nuk e dëgjuan zërin e arkitektit italian që u sugjeroi katër rrugë të ndryshme për ta shpëtuar kishën e madhe? E pra do të ishte zgjerimi i rrugës me hark përmbi lumë: aty në ngushticë; e dyta të ndërtonin një tunel me hark brenda shkëmbit, pa e cenuar kishën,; e treta një tunel tjetër që do çante shkëmbin me një tërthore që futej nën kodër para kishës dhe do të dilte te parku «Dëshmorët e Kombit«, domethënë te Varreza e dëshmorëve sot. Edhe në këtë rast kisha nuk cenohej; rruga e tretë do të ishte një urë përmbi kishë, në harkun e së cilës do të kalonin makinat, kurse këmbësorët e kishin të zgjidhur, sepse do të kalonin gjithnjë para urës dhe para kishës. Arkitekti italian, i frymëzuar nga një kumt i madhërishëm qiellor, ishte po ai që bëri bllokun e ndërtesave nga kolonat, Muzeun Arkeologjik (QSA), Rektoratin e Universitetit të Tiranës, Universitetin Politeknik të Tiranës, Universitetin e Arteve dhe Stadiumin «Qemal Stafa». Pikërisht atë stadium që sot janë gati t’i vënë kazmën në emër të modernitetit! Pikë e zezë! Ai ansambël sigurisht duhet ruajtur. Me çdo kusht, sepse është një e tërë. Për të mos i ngatërruar gjërat unë mora emërtimet e reja, kuptohet. E pra, ja ku erdhëm te pika kritike: mendjet e nxehta bëjnë hatanë, ashtu sikundër fashistët nuk zgjodhën asnjë nga katër rrugët për të shpëtuar kishën e Shën Mërisë, por i vunë tritolin dhe kazmën. Dhe ashtu si e trashëgoi nga lufta, ashtu u dreqos puna edhe më tej. Rruga vazhdimisht u zgjerua në dëm të shkëmbit që mbante në gjirin e vetë katedralen e vjetër…

Mirëpo kanë ardhur kohë të reja. Sido që të jetë kisha do bëhet, dhe kjo të ngjall shpresë, shpresë dhe vetëm shpresë, por kërkohet pak durim, sepse projekti i katedrales do ribërë sipas fotove ballore, ajrore, anësore, dëshmive të arkitekturës së botuar në «Kishat e Shqipërisë» nga Aleksandër Meksi. Në letër kjo duket si një çështje e zgjidhur, madje dhe shumë e thjeshtë, e dëshirueshme, e etur për t’u bërë, sepse ky është qytet i UNESKO-s dhe ne kemi me se mburremi, edhe sikur tërë energjitë shqiptare të harxhohen drejt Beratit, pa lënë pasdore asgjë tjetër nga trashëgimia, po aq me vlerë dhe po aq të rëndësishme për t’ia treguar botës rrënjët tona! Por ç’ndodh? E para as vetë Kisha, mitropolia e Beratit tonë të shtrenjtë, nuk e ka shtruar qoftë dhe një herë këtë problem, e dyta Bashkia nuk e di fare se ç’është katedralja e vjetër dhe as e ka në hesap, ndërsa të mençurit e mëdhenj heshtin të mbytur nga pluhuri i indiferentizmit. E dini pse ndodh kjo? Ndodh sepse kemi mjaft gjëra nëpër duar dhe s’dimë kujt t’i japim përparësi. Ja, pse! Mirëpo unë dua t’u jap, miqtë e mi, një shembull të thjeshtë, i cili, edhe pse s’ka lidhje me Beratin, është këmborë që bie për të! Arqile Bërxholi, profesor i nderuar në pension, ringriti edhe njëherë kishën Shën e Prëmtes në Këllëz (Lunxhëri), duke i përballuar vetë të gjitha shpenzimet. TË GJITHA! Dhe nuk është pasunar, por futi në punë kursimet e familjes, durimin e vajzave e të dhëndurëve, dëshirën e papërmbajtur të nipave e mbesave! Dhe kisha në Dhoksat u ngrit. E kur e pyet profesorin të thotë duke u përmbajtur se kisha u ndërtua me ndihmën e jashtëzakonshme të banorëve dhe të ish-kryetarit të komunës Ilia Kuro! Po mirë, nënteksti është i qashtër: banorët e Beratit, të gjithë, të krishterë e myslimanë, e duan ringritjen e katedrales së tyre me emër dhe mundësia për ta bërë këtë është krejt e mundshme. Aq më tepër që rrugët për ta shmangur kishën janë të katra, njëra më e bukur se tjetra. Më e mira prej tyre është tuneli me hark që del menjëherë pas kishës. Hyn, kur je duke dalë nga qendra e Beratit, para kishës, në xhepin e krijuar vetë nga natyra dhe me hark nëntokësor del atje ku mbaron kisha. Pjesa tjetër i takon vullnetit të njerëzve. Për fat aty askush nuk ka ngritur një shtëpi, si ka ndodhur rëndom edhe në lagjet jomuzeale të Beratit. (Madje edhe në ato muzeale! Zot na ruaj nga ky krim i epërm!) Dikush më thoshte pa tepri se këto gjëra janë rralluar, por si gjithnjë fajin e kanë politikanët. Po, kështu them edhe unë, megjithëse kjo frazë është bërë bozë! E kam fjalën për politikanët e të gjithë ngjyrave dhe llojeve. Si, more, askush që erdhi në Berat nuk tha qoftë edhe një fjalë për këta shenjtorë të mëdhenj, sepse të gjithë e dinë se aty ka qenë murgada, shkolla mesjetare ku mësonin njerëzit, pastaj sërish të gjithë e dinë se ajo ka qenë kishë e të vobektëve. Ja, mund t’ju tregoj se në mbrëmjen e maturës sonë, në shëtitjen e gjatë nga Burimi deri tek Ura e Goricës, ne vajtëm dhe lamë pare nga fukarallëku ynë prej të rinjsh dhe këto i bëmë për shpirt na ndihtë! Mendo, unë i kam parë kolegët e mi, të krishterë dhe myslimanë që edhe vitet pas prishjes fatale me fenë, njerëzit ndalnin aty, mbanin këmbët, lartësonin shpirtin dhe hidhnin të tepërtat… E dinin që aty do t’i gjenin ato pare të varfrit e mjerë dhe fukaraja e ka me të tepërt shpirtin e madh, bujarinë dhe revoltën. Ky qorrsokak i bukur i tyre s’ka sjellë asnjë pështjellim, për dhunë s’bëhet fjalë, as për kaos, ndonëse te bishti i Urës së Goricës më 1997 kishte qëndruar dhe bënte roje, si postbllok kryeneçësie për të kaluar në revistë nderi qytetarët! E bukur ka qenë parada e atij viti!…

Po kjo shkresë? – do të pyeste një miku im. Kujt i duhet kjo shkresë? Paratë për kishën mund të mblidhen fare mirë, edhe paratë për mënjanimin e rrugës, për tunelin me hark e kam fjalën, mund t’i mbledhim me fb. Tani ka plasur kjo mënyrë e sinqertë për të shpëtuar njerëzit e jo më shenjtëritë e tyre, monumentet e lashta. Ah, po është fjala për lejen e ndërtimit, nuk e ke kuptuar? Ja, përse duhet shkresa! Sepse së pari duhet ta kuptojë kryetari i bashkisë, megjithëse thonë se e ka pak të vështirë për ta kuptuar. Por, mik i dashur, ka edhe mjaft të tjerë që ndoshta s’e kuptojnë. Se do mbushur mendja e KKT që varet nga kryeministri, ndonëse të themi hakun këshilltarët e tij arkitektë kanë zotësi shprehimore dhe vizatuese. Të paktën kanë dhënë shenja të mbara. Por, ku zë besë ariu? E shikoni si vjen puna? Jemi rehat, ç’na duhet ta ngasim arën me tre qe! Ne edhe me dy e nuk e ngasim dot, se thjesht përtojmë! Po më tej? Më thoshte njëherë i madhi Vehxhi Buaraja, kur po shëtisnim në parkun «Dëshmorët e Kombit» bashkë me të vyerin Ahmet Kondo, se kjo katedrale është prishur si të thuash punë inati, pasi trupat fashiste donin të hynin në qytet me arrogancë ushtarake dhe prepotencë pushtuese. Sikur të luhej një film. Regjisori, domethënë gjenerali, donte që kalonin lirshëm në qytet. Me sa duket punë besëtytnie. Dhe ia arritën, pa pyetur as për arkitektë dhe as për vendas. Qytetarët e mbanin kokën dy herë ulur: e para pushtimi dhe e dyta rrënimi i kishës-katedrale, e simbolit të tyre. Do të ishte gjë e çmuar jeta e saj prej shenjtoreje. Sepse vend i shenjtë është edhe sot, por mungon i shenjtëruari dhe ky është jo muri dhe fasada po gjithë ngrehina madhështore, ashtu se e projekton vërtet mendja e njeriut të shëndetshëm. Dhe mos harroni, nuk është shpella e Memecit të Dines që dilte në bulevard me dyzet langonjtë e tij për t’i dhënë mend njerëzisë me ato ulërima «Aaaaa!». Aleksudhi, mitropoliti që ka lënë histori, duke na përshkruar me rrënjë e degë gjithë hapësirën e sundimit të tij, teksa shkruante në Akropol apo në Katedralen e madhe në Kala, atë që e përndrit emri i madh i Onufrit, ikona e ikonabërësve, legjenda e ikonografisë. S’ka teka mendjelehta, as gjynahe të shpirtëzuara, as rrugë të djallit, as edhe mallkime ogurzeza. Ka vetëm përshpirtje të ndjera, zemërgjera dhe me aq ashk perëndie sa humbet kuptimi i çdo gjëje të mefshët e të gabuar. Njeriu kur lutet nuk humbet asgjë: edhe gjarpri kthen rrugën, i largohet, me sa duket e ndien thellë edhe ajo qenie që lutjes nuk i bëhet dot ballë, ligësitë largohen vetiu dhe vihen për të ecur mbarë. E liga mbetet diku tjetër, por jo ballas, ka frikë. Atëherë le të lutemi ta ngremë këtë shenjtor të ri, me themelet e të vjetrit, aty ku është, mbështetur në shkëmb, se aty pulson zemra. Dhe zemra që pulson në shkëmb s’ka vdekje kurrë. Po ja që tritoli e shembi, ashtu si mund të shembë ky tritol edhe «Qemal Stafën», në vend që ta dekorojë, ta lyejë, ta mirëmbajë, t’ia heqë plasaritjet, rrudhat e ta bëjë dhëndër të qytetërimit. Po gjërat e reja le të ngrihen! Edhe stadiumi i ri le të bëhet në krah të shëtitores së re, në Qytetin e Ri, në Tiranën e shek. XXI. E, pra, miq, ja tek vijmë sërish tek Shpëtimtarja jonë, te Shenjtorja jonë, te Katedralja e Vjetër e Shën Mërisë. Ajo do të ribëhet në këto fillime të shekullit që jetojmë. Sepse edhe kjo ka domethënien e vet. Mendo sa afër rri me Shën Mëhillin! Mendo se është ndërtesa e parë e Mangalemit të madhërishëm dhe puqet me murin si brezare që rrokte muret e kishës-simbol të qytetit. Kisha e udhëtarëve u lante sytë besimtarëve, u jepte shpresë udhëtarëve, priste krahëhapur edhe bujtësit, miqtë që shkelnin në Berat, si kishte përqafuar udhëtarët e mëdhenj, siç kishte marrë në krahë fëmijët, për t’i bërë ballë Shën Spiridonit në Goricë, mureve të bekuar të shtëpive të traditës, engjëllit mbrojtës të Kalasë kur zbrisnin grarí e burra në «tunelin» e mbuluar nga Tabia në Osum, nën strehët e saj, për të mbushur ujë. Dikush nga udhëtarët e mëdhenj e quajti frëngjí të Urës së Goricës dhe ndoshta të tillë e pa kurdoherë edhe Kurt Pasha prandaj dhe ia besoi kurbanin kësaj kishe për të ndërtuar ujëmbajtëset që do të ngjiteshin në Kështjellë…

Dialogu me Thoma Jançen kishte natyrë tjetër, por m’u desh t’i thosha se ai e kishte kunguar penën me intervistën me Kadarenë, kurse unë do t’i lutesha që ta bekoja penën me gjakun e kësaj kishe. S’ka kërkesë më të hollë, sepse të gjithë andej vijmë, prej atij gjaku jemi. E di pse kemi ardhur ne, pyeste një nga regjisorët e një televizioni, më duket se Marini, po edhe Roland Gjoza po të kishte ardhur, sepse djalë me gjak Berati është, përsëri nuk do ta çmoja aq, sepse më vjen inat që e ka lënë pas dore këtë kishë, katedralen e Shën Mërisë! Dhe kush pa, ai që gjeti dhe i përuroi Shtatë rrugët e mrekullueshme që të çojnë në Mangalem, ai që shkroi elegjinë e famshme të Tavaneve të Beratit. Nuk e harroj dot. Koha, kjo shenjtore e fuqishme dhe zemërgjerë, ajo ka për t’i vënë gurët në vend. Sepse, siç edhe e kam thënë edhe diku tjetër, «treni elektrik» do të ngjitet në katakombet shkallare të ujit të pijshëm nga kisha e re e Shën Mërisë në burgun e Tabies së Kalasë! Dhe sytë, ndërkaq do t’i mbajë aty te sheshi i Shën Mëhillit ku ashensori nuk do të gjejë derman duke ngjitur dhe zbritur njerëz, turistë të huaj e të vendit, që nxitimthi të pushtojnë Kalanë, pikërisht atë Kala që nuk e pushtoi dot Hygo de Syli i anzhuinëve të Napolit, për të zbythur së andejmi bizantinët dhe qytetarët. Te kisha e Shën Mëhillit më bëhet sikur shoh Mim Kumatin që ecte përkulur duke marrë frymë me supa e duke përkëdhelur bllokun e kuq që dilte paksa në xhepin e përparmë të xhaketës prej kadifeje dhe, gjithaq, duke murmuritur një këngë kineze, për ne të tjerët pa kuptim. Kisha vajtur njëherë për të çuar në Shën Mëhill Sokol Prognin, mikun tim aktor, me që vinte nga Alpet dhe kërkonte pa prerë të njihte nga afër Beratin e mistereve. Dhe një nga pesë misteret e mëdha i ruante të fshehura në rrënojat e dhuruara nga fashistët, të cilët donin hapësirë. Mbaj mend që edhe Sokolit dhe Nikolla Lenës ua kam treguar këto mistere që mbartte kjo kishë. Mbi të gjithë ishte guri në shkëmb për ritet e domosdoshme. «Zemra në shkëmb.» E kam dëgjuar edhe nga dr. Ymer Dishnica, e kam lexuar edhe në shënimet e shkruara me ngut prej Xhevdet Dëshnicës, e kam gjetur si frymë edhe te ditari i Eftihim Xhiblatit. Misteri i dytë ishte klasa ku bëhej mësim, e cila herë bëhej sallë për meshë dhe pastaj shndërrohej në klasë mësimi për të vegjlit. Misteri i tretë ishte kambanorja e veçantë e ardhur nga shqiptarët e Kostandinopojës. Nuk kam gjetur dot shënime të veçanta, por Eftihimi thotë se ajo kishte shkronja dhe një tingull të allasojtë, saqë edhe pse e ndërtuar në ngushticë tingujt i shpërndante edhe drejt Shpiragut edhe drejt Tomorit. Kurse misteri i katërt ishin muret e skalitur brenda faqeve të kishës, të kishin një vendosje të fshehtë të cilën edhe mitropoliti nuk e dinte saktë. Më në fund bën ballë e fshehta e fundit, e pesta, që kishte të bënte me ujin, pusi me shkallë që zbriste nga Kalaja dhe futej deri në buronjat e Osumit. Ky mister përshkruhet nga udhëtarë të asaj kohe, kronikanë osmanë dhe personazhe historikë të qytetit. Thonë se Andrea I Muzaka, gjëmëmadhi i historisë së qytetit dhe të krejt Myzeqesë dhe ç’mbetej nga Dasaretia e dikurshme deri në Kostur, është kunguar dhe ka marrë uratën në këtë kishë të udhëtarëve dhe të miqve të qytetit.

Këtu e merr fjalën historia, që shkruhet sipas oreksit, histori që e filmojnë regjisorët, duke e aktualizuar në filma sa për të bërë një dokumentar dhe kaq. Për kë bëhet filmi? Cili televizion do ta ketë porositur vallë? Sikur nuk shkulen nga nervoziteti edhe ata që filmat i kanë lënë pengje në TV shqiptar.

Ta bënin amerikanët?

Jo, jo, rusët, se ata kanë marrë përsipër, përmes shoqatash të ortodoksëve kalarinj për të ndërtuar kishat e Kalasë! Dyzet kisha dhe tridhjetë e nëntë shtëpitë e Kalasë!

Vërtet, thua? S’më besohet që të bëjnë detyrat që ka lënë Puzanova, shenjtorja historiane dhe arkeologe ruse që e ka tretur talentin e saj në Berat!

Ka vend, si jo, përgjigjet një i tretë, teksa kërkonte Kuvendin e Qelqët të Telelkave, diku nga fundi i Mangalemit lindor. Më duket me këtë përcaktim sikur Mangalemi është një kontinent. Pse, nuk e ditkeni që Mangalemi është sa një kontinent?!

Mos more! Kush?

Po Mangalemi, pra?

Dhe Kalaja, ku mbeti?

Sa ngutesh, more bir, Magalemi një herë, që fillon tek Shën Mëria e Urës së Goricës dhe mbaron te shtëpia e Kom Picinanes! Pastaj Kalaja. A do ngjitemi nga Shën Mëhilli në Tabie me ashensor? Po? Atëherë pse ankoheni!…

Plakat e jetës do të vijnë në sheshin e ngushtë të kishës për të prerë shiritin kuq e bardhë të përurimit. Se këto vendet e ngushta bëjnë gjëra të mëdha! Ta dini prej meje. Plakat e jetës me nga një dhemb tipik në gojë qeshnin dhe zbulonin floririn e vetëm në gojë për të përtypur gjithë dynjanë…

E fshiva një pikë lot. Nuk thahet më loti tjetër? T’ia vinim flakën njëherë këtij shkëmbi, pa le të digjemi edhe vetë… Punë e madhe fort! Ec e shuaje zjarrin e shkëmbit ku osmanlliu i parë zbriti dhe thirri «Çekbení!» për të njoftuar ushtrinë e madhe të sulltanit që të vinte fshehtas dhe të gjente në gjumë Skënderbeun, ashtu siç e gjeti në të vërtetë. Dhe ky është një nga 999 misteret e pakrahasueshme të Beratit magjik!…

Unë me besim të plotë po hedh gurin e themelit. Më ndiqni! Amen!

Tiranë, më 29.04.2016

NË SHPAT, ME FTESË TË ‘‘ ONUFRIT ’’

April 29, 2016 by dgreca

NGA PËLLUMB GORICA/

Me dëshirën e hershme, por disi të vonuar, një ditë udhëtuam për në Gjinar, të Shpatit, trevën më të njohur të Elbasanit, me miqtë e mi, të rinj e të vjetër në moshë. Mbresat e këtij udhëtimi spontan filluan të na pushtojnë në çdo kilometër që ne ngjiteshim drejt Gjinarit, pikësynimit tonë, të cilat shumoheshin në mënyrë progresive. Ato filluan të bëhen pjesë e qenies dhe shpirtit tonë. Janë të panumërta dhe njëra më befasuese se tjetra, por unë po përmend ato që mendoj se do të flenë gjatë në kujtesën tonë, për vite të tëra. Po ia le lexuesit të përjetojë më interesantet në këtë udhëpërshkrim. Por sado të shkruaj unë, që t’i shijosh dhe të lumturohesh nga këto mrekulli e natyrës, duhet të shkelësh edhe ti lexues në Shpat, midis kodrave, të mbushura me gjelbërim, të dëgjosh këngën e zogjve, që hidhen nga njëra pishë te tjetra, duke e mbushur peisazhin me zëra mahnitës. Këto ndjesi i përjeton ai që e shkel këtë rrugë çdo ditë, e ka thithur ajrin e pastër dhe aromën e pishave, por sidomos më shumë ai që vjen për herë të parë këtu. Flladi i freskët dhe dehës, t’i çlodh sytë nga gjelbërimi i dendur dhe zemra do të zgjerohet nga kënaqësia e peisazhit.

Për Shpatin është shkruar dhe folur shumë, por, kur gjendesh aty, kur e prek dhe e shijon me të gjitha shqisat, mëson shumë gjëra interesante. Si një eksplorues i peisazheve dhe historisë, gjatë udhëtimeve të mia hulumtoj për vendet të veçanta. Shpati, kjo perlë e veçantë në llojin e saj, është një trevë mjaft e pasur me burime natyrore, e cila ka kushte të rralla për zhvillimin e turizmit malor. Këtë përfitim ia mundëson brezi pyjor mjaft i pasur i pishave të larta e të dendura. Aroma e rrëshirës së tyre ndihet kilometra larg dhe me një efekt të fuqishëm kurimi. Nga largësia e viteve na vijnë histori të lashta që lidhen me Shpatin me karakteristika të spikatura historike dhe kulturore. Historia e Shpatit e vulosur nga dëshmitarët e kohërave, ndërtimet e lashtësisë, kala, kisha, rrugëkalime të vjetra, dokumentet arkivore, njihet edhe nga dimensioni i legjendave. Ngjarjet e shumta kanë shpërndarë mugëtirën e kohërave dhe e kanë bërë të njohur Shpatin për trimërinë, patriotizmin, traditat dhe dëshirën e madhe për dije e kulturë e një vitalitet të banorëve gjatë gjithë shekujve, duke i dhënë impulse gjithfarsoj mbijetesës së tyre. Ndaj nuk mund të vazhdoj të shkruaj më tej, pa i përmendur ato qoftë edhe përciptazi. Me emrin e Shpatit lidhen figura historike dhe të artit në kohëra si: Prijësi Gjorg Golemi, Onufri, Nikolla i biri i Onufrit, Konstandin Shpataraku, Petro Petroshi, Isuf Qosja, këngën e të cilit plaku takie-bardhë nga Sulova, Hamit Miraka, e këndonte gjithmonë në konakun e tij, e sidomos kur i vinin miq nga Shpati. Shpatarakët janë njerëz fisnik, të çiltër, të dashur, gazmorë dhe të mençur. Ata trashëgojnë cilësi tepër të rralla njerëzore si: mikpritja, bujaria, organizimi i mirë i ceremonive dasmore, apo rasteve të fatkeqësive familjare etj. Ndaj ndjen simpati për Shpatin e njerëzit bujar, punëtor, të këngës, të valles, të librit e të konakut…

Ne nuk i përfillëm vështirësitë e rrugës, e cila derdhonte shpateve të kodrave, duke u bërë bashkudhëtare me ne, sepse fantazia jonë na tërhiqte atje, në Gjinarin turistik. Një shoku ynë poet dikur, pasi arriti me stërmundim në Gjinar, fshihu djersët dhe me të qeshur na tha se, këtu në këtë parajsë erdha nëpërmjet ferrit, por tani po e shoh se ia paska vlejtur. Dhe s’kishte faj: Rruga e gjatë dhe tepër e lodhshme i stërmundonte udhëtarët. Por kohët ndryshuan dhe rruga e shtruar vitet e fundit e ka bërë më të lehtë ardhjen këtu. Kodrat e sistemuara me vreshta e ullinj të veshura me petkun e gjelbër, sigurisht, të lënë përshtypjen e përkujdesjes së banorëve ndaj tokës dhe pemëve frutore. Mushkëritë tona filluan të mbushen me ajër të pastër dhe sytë me gjelbërimin e pafund të kodrave në të dy anët e rrugës. Qielli i kthjellët, lartësitë malore dhe flladi i lehtë i mëngjesit e lehtësonte më shumë udhëtimin për të na mundësuar edhe shijimin e kënaqësisë së peisazheve interesante. Tingujt e këngëve elbasanase përhapeshin nga buzët e Albert Tafanit, i cili i valëviste ato, me një drithërimë të veçantë, teksa buronin nga kasetofoni i makinës së Bardhit. Si në ekran i kalojmë me radhë vendbanimet, duke kthyer kokën sa në një anë në tjetrën, për të mos na shpëtuar pa parë asnjë grimë të kësaj bukurie rurale. Çajmë përmes Hajdaranit, lëmë mënjanë Mlizën, që për nga pozicioni i relievit të le mbresa me ndërtimet e reja e të shumta, dy e trekatëshe. Askush nuk mund t’i rezistojë një kënaqësie të tillë tunduese si kjo, e cila shtohej, kur nga lart vështronim qytetin e lashtë dhe modern të Elbasanit, lumin Shkumbin, malin e Krrabës, që janë sfondi i kësaj panorame. Pa kaluar shumë ja ku na shfaqet me gjithë pamjen e tij Shelcani, në shpatull të Shpatit historik, sikur të nanurisej i shtrirë në prehërin e kodrave dhe nën hijen e pemëve të gjelbërta. Por, ajo që përveç panoramës e bën atë më interesant dhe më të dëgjuar në Shqipëri, është Kisha qindravjeçare e Shën Nikollit, e veçantë në llojin e vet, e cila njihet me emrin, e Onufrit, ikonografit më të madh të shekullit XVI. Kjo kishë është befasuese për vizitorët, sepse në mënyrë të pavetëdijshme të krijon një kënaqësi estetike dhe admirim të veçantë. Askush nga ata që kalojnë pragun e saj nuk mund të mos mbetet i shokuar dhe i mahnitur kur përballet me dorën mjeshtërore të piktorit, Onufrit të madh.
Vazhdojmë rrugën drejt lartësive të Shpatit. Tutje, në largësi, nën velin e shtëllungave të bardha të reve,vështrimi të përplaset mbi peizazhin e papërsëritshëm të malit Bukanik, një bukuri e gjelbër, që kërleshet çdo mëngjes, para se rrezet e diellit të përflakin majën e tij, me mjegullën e dendur. Në shpatet e thepisura veriore të tij ende ka pllaska të bardha bore, sikur shpina e një qeni laraman. Të duket se ky mal ka marrë bekimin nga Zoti për të qenë përjetësisht i gjelbër, i mbuluar me pisha, duke krijuar kurorën e mrekullueshme të kësaj krahine, e cilësuar edhe si mushkëria e qytetit të Elbasanit. Nga aty të ulet në pëllëmbën e dorës një pjesë të fshatrave të Shpatit: Lleshani,Valshi, Selta, Shelcani, Probati, Derstila, Gjinari … Po nga aty, tek kjo pikë natyrore vrojtimi vështron deri tutje Tomorricën, Vërçën, Sulovën, Dumrenë, dhe malet: Tomorrin, Valamaren. Shpiragun … Pas dredhave të shumta të rrugës kalojmë Lleshanin e njohur me krenarinë e dikurshme e të fshehur në legjenda. Mes nesh endet fjala rreth një kalaje antike, por të rrënuar tërsisht. Arbeni, poeti vendas dhe njohës i historive të Shpatit, nis e tregon për kalanë e Lleshanit, të ndërtuar në një majë shkëmbore të thepisur, rreth 1200 metra të lartë. Vendi ku ndodhet kjo kala është një fakt që vërteton lashtësinë e këtyre territoreve. Disa metra larg rrugës, në krah të majtë ndodhet një pemë madhështor (dushk), monument natyror i mbrojtur nga shteti. Nuk mund të vazhdosh më tej pa e vështruar disa minuta kurorën e tij madhështore të mbushur me histori interesante. Dhe biseda jonë fokusohet në histori të thëna e stërthëna, por ne na vjen mirë të përsëritim atë që e tregon Arbeni, sigurisht të dëgjuar nga të moshuarit: “Thonë se Dushku i Lleshanit është mbi 700 vjeçar. Një fëmijë i vogël (djalë apo vajzë, legjenda nuk e përcakton), mbytet nga një lende dushku (frut). Ai vdiq, dhe u varros këtu, ku pas disa muajsh mbin një bimë dushku , e cila nga viti në vit hodhi shtat dhe rreth tij u hapën varre të tjerë. Ndaj ka mbetur edhe si vend i shenjtë.” Si kujtim të ardhjes tonë, pranë këtij dushku madhështor, Verjoni propozoi të bëjmë fotografi. Dhe kështu bëjmë. Herë-herë gëlonin bisedat tona gazmore. Secili tregon prej tyre. Shumë të bukura. Qeshim dhe vetëm qeshim. Ndaj dhe këto çaste gëzimi lenë mbresa e frymëzimi ndër ne.
Pasi lëmë pas këtë monument natyror, duke dredhuar rrugën, para syve të shfaqet Gjinari i shtrirë nën këmbët e malit të Bukanikut. Ai është një vendbanim me histori në përpjekjet për liri e arsim. Peisazhi i tij me të vërtet i bukur. Ajri i pastër, gjelbërimi, e maja e malit, kanë krijuar këtu një peizazh magjepsës, por është akoma një perlë thuajse e harruar. Dikur para 20 vitesh, jo vetëm në muajt e verës, por edhe vjeshtë e dimër, Gjinari mbushej aq shumë me të ardhur nga Elbasani, Tirana, Durrësi. Dhe ngjante me një qytezë të begatë, të mbushur me të gjitha të mirat. Ato pak gabina prej druri ofronin mundësi të shumta pushimi dhe gëlonin nga zërat gazmorë. Tranzicioni i stërzgjatur i shkatërroi, dhe sot tek – tuk dallohen skeletet e tyre të kalbëzuara si rrënoja lufte. Gjithandej turizmi po kthehet në biznesin fitimprurës, ndërsa këtu ai ndihet pak. Kjo është pasojë e mungesës së investimeve që janë fare të vogla. Këtu i kalojnë pushimet shumë pak familje, të strehuara në shtëpitë e banorëve, kryesisht nga Elbasani dhe Tirana. Ringjallja e turizmit, aty këtu me pak bar- kafe dhe restorante si një mundësi e madhe që u ka falur natyra, në Gjinar, duhet të shfrytëzohet akoma më shumë. Por kjo duhet bërë dhe mbështetur nga të gjithë. Ajo mund të kthehet në një vend ç’lodhës me pak punë. Nuk mjaftojnë kronikat e pakta të TV me reklama promovuese, shkrime gazete, e as fotot e peisazheve të Shpatit, që postohen në rrjetet sociale të komunikimit, por kërkohet një strategji për zhvillimin e turizmit, me krijim të kushteve më të përshtatshme për pushime ditore, por edhe të gjata, nga drejtuesit e pushtetit, që më së shumti janë të fjetur në ide konkrete. Kjo patjetër do të sjell më shumë vizitorë nga e gjithë Shqipëria dhe më gjerë. Ky udhëpërshkrim ndoshta do të tregojë një farë interesimi, që të pushojnë sa më shumë në këtë perlë të harruar. Duhet përgëzuar vlera artistike e Ardjan Bërdufit, fotografit të kësaj treve, si një promovues i turizmit në Shpat. Të bën përshtypje fjala e tij e thjeshtë.

– Ajo që bëj është një pasion për të treguar peisazhin dhe etnokulturën, që ka Shpati. Promovimi e zhvillimi i tij ndihmon banorët në rritjen e të ardhurave. Ndaj, duhen ftuar sa më shumë vizitorë, por që kërkohen investime, që të hapen sa më shumë vende pune. Asgjë nuk vjen nga qielli, por së bashku të ndërtojmë të ardhmen, dhe ka shumë faktorë që ndikojnë në ecjen përpara kundrejt llogjikës së interesave politike.

-Ne kemi peisazhe të bukura dhe kur ato vizitohen ndihem mire” – të thotë ai.

“Unë personalisht ftoj vizitorët, se do të ndihen të mrekulluar mes bukurisë malore dhe njerzore të Shpatit, në monumentet e natyrës së tij, siç janë Dushku i Lleshanit, Kanionet e Valshit, Pishat e Bukanikut, kishat e Shelcanit dhe e Valshit, etj. Në Shpat kostumet popullore, apo punimet e dorës, që janë karakteristikë, po evidentohen jo vetëm në festat familjare, por edhe në manifestimet kulturore. Këtu në Gjinar çdo fillim qershori organizohet festa “Miqtë e malit”. Vizitorët në Shpat kanë mundësi të shijojnë shumëllojshmërinë e produkteve bujqësore – blektorale dhe cilësinë e tyre Bio. Mirsevini në Gjinar, Shpat, Elbasan, Albania!”
Qëndrimi ynë në Shpat është i shkurtër. Duke u larguar nga panorama pamore e tij, nën soditjen e perëndimit të diellit, në këto lartësi, përjetuam kënaqësi të veçantë. Dielli ndriçonte mbi çdo gjë, mbi ndërtesat, malin e mbuluar nga pishat ku flladi lozte ëmbëlsisht, duke bërë tejet të gëzueshme ardhjen tonë, dhe mundësinë për t’i soditur ato. Sa e bukur e qetësuese për shpirtin kjo pamje. E të gjitha këto s’janë gjë tjetër veçse pjesë e një peizazhi interesant, një perlë të harruar. Mrekullia e peizazhit të fton ta vizitosh përsëri.

VINÇENC PRENNUSHI-POETI I PAHARRUAR ATDHETAR

April 29, 2016 by dgreca

JETA DHE VEPRA/

Me rastin e nëshkrimit nga Papa Françesku i dekretit me të cilin shpallen të Lum Shërbëtori i Hyjit, Vinçenc Prennushi, i Urdhërit të Fretërve të Vegjël dhe 37 shokë martirë, të vrarë ndërmjet viteve 1945-1974, gjatë regjimit komunist./

Nga Agim Xh. Dëshnica/

Në librin ”Historia e Letërsisë Shqiptare”-1983, poeti Vinçenc Prenushi, i cili mbylli sytë si shenjt në hetusinë komuniste, përmendet kalimthi vetëm me dy rreshta cinike: “Ndër vjershëtorët klerikalë dhe publicistët më agresivë ishte edhe Vinçenc Prenushi, poet i dobët sentimental e fetar.” Sigurisht nga kritikë të atillë që ngrinin në qiell vjershat për dikatorët gjakatar e për bomba e flamuj të kuq, nuk mund të shpresohej për vlerësimin shkencor të poezive me zanafillë qysh nga Naimi e Fishta.

Po kush qe ky poet, ”agresiv e sentimental”? Ky poet i frymëzuar, që i këndonte vështrimit të dashur të nënës, lirisë njerëzore, atdheut, kënaqësisë e larmisë së luleve, hijeshisë së pyjeve dhe vezullimit të yjeve? Veçse, pa dashka të ashquajturit kritikë letrarë duke e cilësuar sentimental, këtë predikues mbresëlënës të besimit ndaj Zotit, thanë një të vërtetë, se çfarë duhet të ketë një poet: shpirtin e ndjeshëm, që nuk pajtohet me asnjë sjellje agresive. Vinçenc Prennushi, ky shërbëtor i Hyjit, me shkrime e ligjërata edukoi ndër vite disa breza besimtarësh.

Çfarë veprash na la ky poet e atdhetar martir?

Vinçenc Prennushi njihet tashmë për një varg aftësish, poet lirik, shkrimtar, dramaturg, përkthyes, folklorist, publicist, filozof teolog e peshkop françeskan. Prennushi. u lind më 4 shtator 1885 në Shkodër. Mësimet e para i mori në vendlindje në shkollën françeskane dhe i vazhdoi në seminarin e Troshanit. Më 1908 kreu studimet për teologji e filozofi në Insbruk të Austrisë dhe u shugurua meshtar i Urdhërit Françeskan me emrin At Vinçenci. Qysh në ato kohë u njoh me disa gjuhë dhe me kulturën europiane. sidomos atë gjermane. Pas pëfundimit të studimeve kthehet në atdhe dhe emrohet drejtor i Kolegjit Françeskan në Shkodër. Aty bashkëpunon me shkrime në revistën “Hylli i Dritës” dhe merr pjesë në themelimin e Komsisë Letrare Shqipe. Më 1911, boton në Sarajevë vëllimin “Kangë popullore gegnishte” -Veri, Kosovë, Shqipni e Mesme-. Më 1918, botoi “Fjala e Zotit” dhe “Grueja shqyptare”. Qysh në moshë të re u shqua me poezitë e përkryera lirike në vëllimin “Gjethe e lule”, botuar në viti 1921. Gjithkush teksa lexon këto poezi të krijuara thuajse njëqind vjet më parë, dëgjon kumbimin e shqipes së pastër e të bukur, melodi, sa të ëmbël po aq ritmike, të përshkuar nga një tis i këndshëm melakonie djaloshare kohësh romantike. Nga pena e Prennushit kanë dalë edhe krijimet “E tradhtuemja”, “Guri i mshehtë e fort i çmueshëm”, drama, “Prej robnie në liri” etj. Më 1924, si një nga veprimtarët në shërbim të demokracisë botoi broshurën, “Ndër lamijet e demokracisë së vërtetë”. Ndër përkthimet e Prennushit njihen romanet “Kuo Vadis” nga Henrik Sienkeviç, “Burgjet e mia” nga Silvio Peliko, “Fabiola” nga N. P. Uiseman. Gjithashtu ka përkthyer vepra nga Fridrik Vilhelm Veber, Fransua Rene Shatobrian, Aleksandër Manxoni, etj. Në vitet 1921-1924, drejtoi revistën “Hylli i Dritës”, gjithashtu të përkohëshmen “Zani i Shna Ndohut”. Bashkëpunoi me gazetat “Posta e Shqipnisë” dhe “Ora e Maleve”. Me 26 libra teologjike për shërbesat fetare ai arriti të emërohej arkipeshkëv i Durrësi dhe i Tiranës.

Vinçenc Prennushi, është nderuar qysh në vitet e krjimtarisë nga poetë e shkrimtarë, si At Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Faik Konica, Luigj Gurakuqi, Kristo Floqi, Marin Sirdani, Ernest Koliqi, Stefan Shundi; nga arbërshët Zef Skiroi e Gaetano Petrota; nga albanologët Maksimilian Lambertz, Fulvio Kordigjano, etj. Sado në vitet e mohimit të vlerave kombëtare, u orvatën të zhvlerësonin veprën e tij, ai mbeti i paharruar. Pas shembjes së diktaturës komuniste, jeta e vepra e tij u njoh më gjerë e më thellë, nga shkrimet e një vargu të gjatë shkrimtarësh e dijetarës të kulturës, si Arshi Pipa, Pjetër Pepa, Aurel Plasari, Gjergj Zheji, Rudolf Marku. Robert Elsie, etj.

Më 1941 Stefan Shundi shkruante : ”Prennushi njihet si kangatari i ambëlsisë dhe i melankolisë, e me të vërtetë ndër të gjitha poezitë e tija kumbuon nji jeh i kandshëm dhe nji ushtimë zynmnuese, në dashtë të këndojë atdhen e bukurit e tija, në dashtë të vargnojë mysteret e besimit…”

Arshi Pipa në kujtimet e veta na bën të ditur, se: “politika Imzotit nuk i pëlqente dhe ma shpesh kuvendojshim mbi gjana të tjera, mbi letërsi, mbi gjana të së kaluemes, mbi përvoja vetiake të ndryshme. Me të tjerët Imzoti ishte shumë i ndalun dhe çelte gojën për me dhanë ndonji këshillë, edhe atëherë kur ishte i pyetun, ose për me ngushëllue me fjalë të buta zemrat e vuejtuna të njerëzve. Fort rrallë tregonte ndonji ndodhi të jetës së vet, ndonji anekdotë ose nji fakt historik, dhe gadi gjithmonë me qëllim edukativ. Atëherë gjithë dhoma e vështronte në nji heshtje njimend fetare. Flitte thjeshtë, në mënyrë qi me e kuptue edhe fshatarët. Ndante me ma të vorfënt atë pak gjellë qi nji plakë e përshpirtshme i binte kur kishte. Rrinte, ndonjiherë me orë, në vendin e vet pa folë, me kqyrjen e tretun përtej dritares. Mbas gjasë atëherë lutej. Ishte i butë me shpirt të paqëm, thellë i devotshëm, i kushtuem kryekput misionit të vet kishtar, në kuadrin e të cilit dinte me pajtue, me nji urtësi te bindshme, dashunin e vet për Atdheun dhe shijen për letërsinë. Buzëqeshun në të folun, zemërgjanë ndër gjykime, i qetë e i sigurtë në besimin e vet të patrandshëm, por jo i mbyllun ndaj shekullit, madje fort i kuptueshëm për nevojat dhe të metat e njerëzve. Imzot Prennushi të bante shpejt për vete. Mbasi qemë afrue mjaft, un i lypa leje ta thirrsha Pater Vinçenc: titulli i françeskanit të dikurshëm më tingëllonte ma për zemër në ato kushte të trishtueshme, ku dallimet mes njerëzve nuk mund të ishin veçse të rendit moral. Dinjiteti kishtar i Vinçenc Prennushit, i kombinuem me vlerën e tij letrare dhe i kqyrun nën prizmën e atdhetarizmit shqiptar, i jep fytyrës së tij nji randësi madhore në radhët e përfaqësuesve të Kombit.”

Ndëshkimi mizor dhe rikthimi i shenjtë i poetit.

Më 1947, ky njeri i mirë e poet i paharruar dënohet me njëzet vjet burg, pa asnjë faj nga gjyqi komunist pa ligje, por pas torturash çnjerzore ndërroi jetë më 19 mars 1949. Veçse siç ndodh shpesh kohët ndryshuan dhe emri i tij u përmend përsëri me zë më të lartë në tërë trojet shqiptare dhe jashtë tyre. Më 8 maj të vitit 1993 u shpall “Martir i Demokracisë”. Lajmi ngazëllyes për firmosjen nga Papa Francesku i dekretit me të cilin shpallen të Lum Shërbëtori i Hyjit, Vinçenc Prennushi, i Urdhërit të Fretërve të Vegjël dhe 37 shokë martirë, të vrarë gjatë regjimit komunist eshtë një ngjarje e madhe historike, se veprat e tyre jetojnë dhe i shërbejnë shoqërisë shqiptare dhe të vërtetës së munguar, duke hedhur poshtë tërë vendimet e gjyqeve barbare dhe qindra sajesa e kundërthënie të letërsisë soc-realiste dhe historianëve me prirje të majta.

Poezi e prozë nga poeti Vinçenc Prenushi.

Ndryshe nga çfarë shkruhet në librin “Historia e Letërsisë Shqiptar” 1983, japim nga ky poet lirik me kulturë të gjerë, vargje dhe prozë të një ndjesie e bukurie të rrallë në letërsinë shqiptarë. Ato zgjojnë ndjenjat e dlira njerëzore, krenarinë kombëtare, kujtimet për nënën, ftojnë lexuesit në hijen e freskinë e pyllit, pranë lumit, të dëgjojnë zogjtë tek cicërojnë dhe mbi Cukal të sodisin yjet lart.

VINÇENC PRENNUSHI
NANA

M’i kande hyjt, qi ndrisin
Aq bukur atje n’qiell;
I due lulet e kandshme,
Kur njomshem çilin n’Priell.

Knaqem sa herë m’bjen zogun
Me e ndie pyllës tuj vallzue.
A i ve un veshin prronit,
Kah rrshet, tuj gurgullue.

Por lulet aq s’i due
S’i due aq hyjt vizluesa,
As m’knaqë blerimi i tokeve,
Me sa janë zogj kënduesa,

Sa m’knaqë perherë mue nana:
Virtytesh nji pasqyrë,
Nuk ka nevojë me m’folun,
Kam mjaft kur ajo më kqyrë.

KUQ E ZI (28 nanduer)
Fishkllon veri, ushton duhija,
Bjeshkët për rreth mbushen me borë:
Por kjo stinë për ne â me orë,
Qysh se i lule me rrit desht:
Rriti lulen kuq e zi,
Qi â ma e bukra e ksajë Shqipni.

Ngjyra e sajë, njomsi prendvere,
Përtrin viset e Shqipnis;
Lule â kjo, lule lirike,
Qi ne nderën n’vend na e çon,
T’falem, lule kuq e zi,
Si ty s’rritë mâ kjo Shqipni.

Kuq si gjaku, si përhera
N’dej t’Shqiptarve idhtë pat vlue,
Zi si futa, qi pat mlue
Njat anmik qi me e njoft s’desht.
T’falem, lule kuq e zi,
S’t’ka kush, jo, posë ksajë Shqipni.

Ty t’bajnë burra nder lamije,
Vashvet parzmat jau stolise;
Je nderue nder kombe e fise,
Si dhanti e t’Naltit Zot.
Shejtë â lulja kuq e zi
E â ma e çmueshmja e ksajë Shqipni.

N’çdo kremtim, n’gzime kombtare
Mbledhë Shqiptari çetë mas çetë,
Gjallnim s’ka, nuk nep shej jete,
Kur ket lule ngjet s’e shef.
Rrnoftë, pra, lulja kuq e zi
Qi â ma e hiejshmja e ksajë Shqipni.

Rueje, pra, Shqipni fatlume,
Ket dhantin e t’Përgjithmonit,
Afer lterit, afer fronit,
Ndër dit‘ gzimit e n’mjerim,
Rueje lulen kuq e zi
Qi s’ka shoqen n’ket Shqipni.

USHTARI I VOGEL

Veshë e njeshë kshtu si ushtar,
Si ushtar e si Shqiptar,
Shpatë per bri e pushkë nder duer,
Me i rresht çmime në krahnuer,
M’ndieni, burra, n’po u tham:
Kqyrni se sa i bukur jam
A thue vjen per mue kurr ditë,
E kto armë, qi shof tuj ndritë.
Njekto armë, qi sot un bari,
T’i shti n’punë si i shtjen Shqiptari;
T’i shti n’punë per me qindrue
Per vend t’em, p’r Atdhe t’bekue?

T’ishem sot n’ushtri me tjerë,
Me korrë kishem nam e nderë;
Punë fort t’mdha kishem me krye,
Edhe anmiqt kishem me i thye:
Me qindresë e dalë-kadalë
General kishem me dalë.

General! s’a’ punë me luejtë:
Me ra n’luftë edhe me muejtë;
Me drejtue gjith at ushtri,
Veshë e njeshë per bukuri.
Por ç’dobi, se ndodha i vogel,
As s’di ç’ujë e ban ket gogel.

Njizet vjet kishem me dashtë,
E atëherë kend s’kishem me drashtë:
Me m’ndigiue kish’ gjith ushtrija;
Me m’permendë kish’ gjith Shqipnija;
N’luft un kish’ me ra si rrfe,
Gjall a dekë, veç per Atdhe.

Nji ditë baba bisedote
E ne djelmve kshtu na thote:
Për ke dekë bjen për atdhe,
Mos t’thonë diq, por t’thonë ka le.
Edhe unë pra, sado qi fmi,
Me dekë kishem per Shqipni.

Por ma parë un due me mujtë,
Due me i pa anmiqt të prujtë,
E: masi, me ndimë të Zotit,
T’siguroj tokët e Kastriotit,
Edhe anmiqt un do t’i fali,
Mjaft qi t’më thonë: Rrnoftë generali.

General! s’a’ punë me luejtë:
Me ra n’luftë edhe me muejtë,
Me drejtue gjith at ushtri;
Veshë e njeshë per bukuri.
Por ç’dobi se ndodha i vogel
e s’di ç’ujë e ban ket gogel.

PYLLI
Pylli asht si nji vegël muzikore e pamasë e gjethët e landët e tija, të mëdha e të vogla, me at rendimin e tyne të panjehun janë si fijet e njaj harpe, qi të prekuna porsa, losin menjiherë e napin gjithfarë kumbimesh, prej ma të lehtave deri në ma të fuqishmet.

Kalon nji fllad e pylli fshan nepër gjethë qi dridhen. Ulen flatrat e erës e përkasin majet, përshkohen nepër degë e të fshamet shëndrrohen në nji gjamë. Shton era, losin gjethët e lehtas edhe trupi i landëvet. Pylli shungullon gjithkah e ndihet nji zhurmë, si krizëm e largët e njaj lumi qi shkon qetsisht tue u dikue. Po era nuk ndalet e tue marrë fuqi përherë ma të madhe, bashkohet me stuhi, e cila shpejt do të veten: nisë lufta e elementevet t’ajrit, men era, e nji trumbë e mnershme i mbulon landët deri në rrajë. Asht çasi ma i kobshëmi e pyllin e njofim n’atë kohë porsi nji përbindsh të vërtetë që na paraqet të tanë egërsimin e natyrës pse, si t’ishte në rrezik me u mekë prej nji pshtjellimi të jashtzakonshëm, trandet, përkulet fishkullon, vret me atë furi qi ka deti, kur gjindet në tallaz.

Mnera qi të shtjen pylli kah vrret, furija me të cilën shpërvilet gjith ajo mblojë prej ere, ato degë qi hidhen e përdridhen, si krahët e njaj përbindshi qi asht kah mbaron, të lidhin, të pengojnë, të bajnë aq për vedi, sa mos me kenë njeriu ma i zoti me mendue kurrgja tjetër. Natyrës për rreth i këputet zani e rrin tue u dridhë, gadi si të pritte me pa se si do të marrë fund ajo luftë elementesh. Kuj i shkon mendja n’ato çase te miqt e pyllit, te zogjt e malit? Mshehë nën proje të ndonjij dege, ata struken, të tanë droje, as nuk u del ma kanga. Mbi ato maje n’atë kohë zotnon vetëm shtërgata, me ato gjamët e mnershme të vetat. Njaj qi përshkon me mend n’ato çase qetsin që pak parandej mbretnonte gjithkund nepër pyll, kur ushtojshin tjera zane, sa shndrimin kishte me vu re! Por, a nuk ndodhë të thesh krejt njashtu edhe për at pyll epshesh të mbrapshta, qi asht zemra e njeriut, kur ven para rryma e mnis, tue e ba me kalue prej dashtnije në smirë, prej qetsije në furi, prej idylit në tragjedi?

Edhe ky pshtjellim pylli e ka bukurin e vet bukuri e vrashtë sa të thuesh, qi tue lanë njerin pezull në shpirt, në vend që me e qetsue e turbullon, e ban me dishrue që të mbarojë sa ma parë ajo poterë. E mbarimi vjen përnjimend e aq ma shpejt sa i ma i mnershëm të ket qenë pshtjellimi.

A nye i zymët resh shkon tue u shgatrrue, pran shiu, men era… Zogjt ndër degë, të siguruem, qesin prap kryet e nisin me vallzue. Mnija e furija mbaruen me njaq, e në pyll kthen edhe nji herë qetsija e paqja.

* * *

E ç’farë paqe ndër dite të kthejllta!

Duhet me pa pyllin ndër orë të kullueta të mëngjesit, kur rrezet e para të diellit nisin me u përshkue nepër degë të shpeshta të landvet, njat herë kur pikat e vesës, shtri mbi gjethe vizlijnë si t’ishin gurë të çmueshëm; e degë e trup e blerime të gjitha hapin gjithkah një erë balçmi, më nji që vala e kulluet e kronit merr teposhtën tue gurgullue; gjithkund freski e hije të qeta, ku mjedrra e erëkandshme, dredhëza e shijshme, përzi me lulet e shen Gjergjit e me sherbelë lidhin ma së miri me valle të gëzueshme të zogjve gjithfarësh.

Asht gjith nji symfoni, që t’i mbush ndiesit me nji gëzim të shëndoshët e të kulluet; që të balçmon shpirtin e të nep rasë me shijue njat poezi të hyjnueshme me të cilën natyra virgjin e pat gjithherë në zakon me u folë njerzvet. Symfoni jonesh të kandshme përnjiherë e të fuqishme, që marrin shkas nepër landë a por edhe fill prej landve të madhnueshme: ah, shpardhe, bung, hale, arrnë, tis, etj.

Këto janë ato landë që i bajnë hijet e Cukalit aq të pëlqyeshme e që kanë nji fuqi aq të bindueshme me ngreh zemrën e çdo shtegtari. Ai shtat i gjanë e i naltë, kapë e shtërngue për dhe a por për nji curr me rrajë të veta, kush e din se sa qinda vjetshe i ban me kenë ato landë kreshniket e pamujshme në luftim me erë. Njato landë, po thom, të cilat edhe mbasi t’i ket rrëxue spata, mund i shofim të nguluna në det mbi ndonji ani, ase kthye e ba rrema, kah i ndihmojnë voztarit me ça valët shkumbuese. Ato landë rreshtue aq shpesh mbi maje ase brijavet të malit, vendue në mes të grykavet t’ashpra, janë me trup të vetin mburojë e sigurtë për sa e sa krahina, tue ruejtë dhen, që mos të shkapërderdhet prej rrymës s’ujit, a por edhe tue kullue ajrin e tue i ba të shëndoshta viset të gjitha ku këto ngrehin shtatin e madhnueshëm të vetin e hapen degësh.