Prof. Milazim Krasniqi/

1. Nuk ka gjëra ideale në jetën tonë reale. Duhet të mësohemi me idenë se nuk jemi të përkryer, por ta kemi synim përmirësimin e vazhdueshëm.

2. Nuk ka gati asnjë punë që mund ta kryejmë vetëm, prandaj duhet të kultivojmë raporte sa më të mira me njerëzit.

3. Më së shumti dhe në çdo rast na duhet ndihma e Zotit. Zoti u ofron ndihmë atyre që e kërkojnë, por që e kërkojnë sinqerisht dhe në mënyrën qysh Zoti e ka përcaktuar.

4. Familja ngritet me vështirësi, mund të prishet me lehtësi. Prandaj duhet shumë vëmendje, shumë kujdes, shumë durim, shumë dashuri.

5. Këshillat me ata që dijnë për problemet shoqërore janë obligim. Refuzimi i konsultimit ka rrezik që është egoizëm e mendjemadhësi, ndërsa egoizmi e mendjemadhësia shpiejnë në gabime.

6. Vdekja mund të vjen kur nuk e mendojmë, prandaj duhet të jemi gati çdo herë që të dalim nga kjo botë me bilanc sa më pozitiv e duke lënë një emër e kujtim të mirë.

Faton Bislimi/

Gjerësa fokusi i klasës sonë politike në Kosovë, tanimë është përqëndruar kryekëput në fushatën parazgjedhore, regjimi i Vuciqit fokusin e ka komplet në krijimin e një themeli të fuqishëm lobues në Washington, DC.

Deklaratat e fundit në dosjet FARA zbulojnë zhvillime shqetësuese të muajëve të fundit:

1. Më 15 nëntor 2024, Qeveria e Serbisë përmes të ngarkuarit me punë në ambasadën e vet në Washington, DC, Vladimir Maric, ka kontraktuar Matt Mowers nga Velcour, LLC, për të lobuar në Shtetet e Bashkuara për interesat e Serbisë, me një kosto prej $65,000 në muaj (plus shpenzimet shtesë); dhe

2. Pak më herët, më 27 shtator 2024, Millenium Team d.o.o., një korporatë e madhe serbe me lidhje direkte me Aleksandar Vuçiqin, ka kontraktuar firmën lobuese Steptoe për të njëjtin qëllim, nën petkun e angazhimit për EXPO 2027 në Beograd, për një kosto prej $200,000 në muaj (plus shpenzimet shtesë).

Këto nuk janë lëvizje rastësore. Matt Mowers, një aleat i njohur i Donald Trump, tregon qartë se Serbia po kërkon të rreshtohet me rrethin politik të Trumpit. Kjo është një përpjekje e mirëllogaritur për të siguruar favore që mund të avancojnë interesat e Serbisë në Ballkan—në kurriz të Kosovës, kryesisht.

Nuk duhet të harrojmë lidhjen e ngushtë të Millenium Team me Vuçiqin, regjimi i të cilit ka punuar vazhdimisht për të minuar pavarësinë dhe sovranitetin e Kosovës. Bashkëpronari i Millenium Team, Stojan Vujko, llogaritet si manjati i tenderave qeveritar në Serbi e vecanërisht edhe në Beograd. Kompania Millenium Team po ashtu llogaritet si njëra që ka fituar qindra miliona nga pushteti i Vuciqit. Përmes kontratës me Steptoe, Millenium Team ka siguruar edhe shërbimet e firmest jetër lobuese britanike Burstock, e cila ngërthen në stafin e vet menaxhues disa nga njerzit më të njohur të fushën e diplomacisë dhe sigurisë në Britaninë e Madhe. Pra, Serbia po prek direkt në dy vendet më miqësore dhe më përkrahëse të Kosovës – në SHBA e Britani të Madhe.

Me entitete të tilla që lobojnë në Washington, Serbia po pozicionohet për të ndikuar në politikën e jashtme amerikane në favorin e saj.

Kosova nuk mund ta ketë komoditetin të pretendojë se gjithëcka është në rregullë. Duhet të kuptojmë përmasat e këtij sfidimi dhe nevojën urgjente për të tejkaluar çdo mosmarrëveshje të brendshme politike. Tani, më shumë se kurrë, fokusi ynë i përbashkët duhet të jetë forcimi i marrëdhënieve tona në Washington dhe sigurimi që zëri i Kosovës të dëgjohet qartë dhe fuqishëm.

Nëse përvoja ime mbi dy-dekadëshe në Washington, DC, më ka mësuar dicka—atëherë, ju them me kompetencë se fitoret diplomatike nuk arrihen rastësisht—ato janë rezultat i përpjekjeve të vazhdueshme, partneriteteve strategjike dhe unitetit në qëllime. Le të bashkohemi për të mbrojtur përparimin që kemi arritur me shumë mund e sakrifice deri më tani, dhe për të siguruar një të ardhme më të ndritur për Kosovën.

Andaj, i bëj apel qeverisë së Kosovës dhe krejt akterëve politikë në vend, që së bashku, të qëndrojmë të fortë kundër agjendës së Serbisë dhe të vazhdojmë ta sforcojmë pozitën e vendit tonë në arenën globale.

E kam thënë shumë herë dhe po e përsëris: për mua shteti dhe kombi janë mbi gjithëcka tjetër. Tash është koha të bëjmë atë që duhet për vendin—të fuqizojmë tutje marrëdhënjet tona me SHBA-të, dhe assesi të mos lejojmë që Serbia të depërtojë në politikën e jashtme amerikane përmes ngritjes së propagandës së saj kundër Kosovës.

Enisa Murseli Gjokaj 

Abstract  

This study explores the migration experiences and evolving identities of Montenegrin women who  emigrated to the United States since 1970. Through personal narratives and interviews, it sheds  light on the unique challenges and triumphs faced by female emigrants in adapting to a new  cultural landscape while preserving their heritage. The study highlights themes of resilience,  identity transformation, and the influence of socio-political changes on their journeys. By sharing  diverse personal stories, it aims to provide a nuanced understanding of the intersection between  gender, migration, and identity within the Montenegrin diaspora. 

Introduction 

Migration is a profound and transformative experience that shapes the lives of individuals and  communities. For many women, the journey of emigration encompasses not only physical  relocation but also a complex process of identity formation and cultural adaptation. This research  delves into the narratives of Montenegrin women who migrated to the United States from 1970  onwards, a period marked by significant socio-political changes in Montenegro and broader global  dynamics. 

The decision to leave one’s home country is influenced by a multitude of factors, including  economic opportunities, educational aspirations, and in many cases there is a big question If she  was following her personal aspirations or her husband’s ambitions. For Montenegrin women, this  journey is often laden with additional challenges related to gender norms and expectations. As they  navigate new landscapes, these women experience a dual negotiation of identity—balancing the  preservation of their cultural roots while embracing the diverse opportunities available in their host  country. It is critical to recognize that women, including migrant women, are also powerful agents  and leaders in their families and communities, and at national and international level, providing  resources for their families, facilitating migration, and adapting during displacement (IOM 

2 

Migration)¹. 

This introduction sets the stage for examining the intersectionality of migration, gender, and  identity as articulated through personal stories. By highlighting the experiences of three  interviewed women from different backgrounds, the research aims to illustrate the rich tapestry of  their lives, capturing both the struggles and the triumphs they encounter along their paths.  Additionally, the research aims to contribute to a broader understanding of the Montenegrin  diaspora from and the inherent strength found in community and shared experiences. 

Through qualitative analysis and narrative methodology, this study will present the voices of  female emigrants Rabija, Marija and Julia, coming from different backgrounds situating their  stories within the larger context of migration literature. Ultimately, the research seeks to illuminate  the resilience of Montenegrin women and the ways in which their migration journeys redefine their  identities, enriching both their lives and the cultural landscapes of the United States, from New  York to Detroit. 

1. Access to education  

Understanding the educational experiences of women migrants during this time provides  valuable insight into the complexities of migration, gender roles, and access to education. 

Montenegro in the 1970s: 

When we talk about the status of educated girls in Montenegro during this period, which was part  of the former Yugoslavia, cannot forget to mention government’s efforts to improve education  access for women, including the elimination of illiteracy. In the interview with Rabije Cetkovic (1935),” Although her parents didn’t let her go to school, she taught herself to read and write.”  ⁱR.C. for the first time went to night school in Germany where she learned German, while her  husband had finished primary school, several years later she also got the driving license, during  waiting time for the invitation letter for USA. This should highlight cultural expectations and the  role of gender in education, while more women were enrolling in schools, societal norms often  prioritized domestic roles for women. This research is exploring how women migrants who left  Montenegro for the better life in USA, experienced education differently, particularly with respect    

¹https://environmentalmigration.iom.int/gender-migration-environment-and-climate-change

3 

to adapting to new educational systems and possible language barriers. In the interview with  Marija Ivezaj (1948), she started primary school but after the 4^th grade her parents didn’t let her to  continue.ⁱⁱ Right after marriage, they traveled to Rome, waiting the political asylum for USA in a  Red Cross camp for 8 months, where she learned to speak and read Italian. 

Regardless of region and the age, female migrants are becoming more educated since 1980.  Significantly, the increase in the migration of women is true among both the lesser-skilled and  highly-skilled, with more highly-skilled women emigrating from less economically developed  countries (Dumont, Martin, & Spielvogel, 2007)². Overall, women migrants from Montenegro  were more highly exploited due to lower wages and risky working conditions, just because of the  tradition that girls don’t need to go to school.  

USA in the 1970s: 

By examine the advancements in women’s education in the USA during the 1970s, including the  effects of the feminist movement, which advocated for gender equality in all areas, including  education. This research is discussing the rise of programs aimed at increasing female participation  in higher education and various fields traditionally dominated by men. Considering the experiences  of women migrants, many of whom came from various backgrounds, and their access to  educational opportunities in the USA, this includes challenges such as cultural adaptation,  discrimination, or the need to balance work and family responsibilities while pursuing education. 

By exploring differences in curricula and educational approaches. For instance, when Julia V.ⁱⁱⁱ emigrated to USA from Montenegro, she had finished only 4^th grade primary education, she still  was not 18 when she was searching a job in New York, and it was very hard for her to find a job  even as a cleaning lady. With help of the Montenegrin community in NY, she started working and  learning a language with her neighbors. She explains in that time NY needed a lot of workers  because of the Vietnam War situation, her husband finds a job as super (building supervisor) and  she was working as a housekeeper.  

But also, cultural attitudes toward women’s education influenced school enrollment, teaching  methods, and support for female students in both regions. How migration impacted the educational    

² Women on the Move:The Neglected Gender Dimension of the Brain Drain. Jean-Christophe Dumont,  John P. Martin, Gilles Spielvogel, July 2007

4 

opportunities of women. For example, did Montenegrin women who migrated to the USA have  better access to education? We will see throe answers of several interviewed migrants. How did  their previous educational experiences shape their journeys, or were they at all allowed to go to  school at all, as they are coming from very patriarchal societies. 

The importance of understanding the educational experiences of women migrants from  Montenegro in the context of global migration trends, we should know that even if they didn’t had  strong educational background, that didn’t stop them from learning and exploring the dream  country. By understanding of gender dynamics discussions on policies that promote equitable  educational opportunities for women worldwide, those women from our research are the first  generation of migrants homeschooled and then continuing further education in USA. Now they are  proud grandmas of doctors, engineers, police officers and science researchers.  

2. Women’s careers in the 1970s in Montenegro and the USA 

This period was marked by a growing awareness of women’s rights and the importance of  gender equality, though the realities of women’s careers differed significantly between the two  contexts. By examining the career opportunities for women in Montenegro alongside those in  the USA, especially for female migrants, we can gain insights into the challenges and  achievements faced by women during this transformative era. 

Women in Montenegro (1970s):  

The socio-economic landscape of Montenegro during the 1970s, emphasizes that Montenegro was  part of communist Yugoslavia. In that time government policies aimed to promote women’s  participation in the workforce, such as equal opportunity mandates and workplace rights, which  enabled many women to enter fields like education, healthcare, and industry. Highlighting the  traditional gender roles that often placed women in domestic or caregiving positions despite the  push for workforce participation. This explains that the best career for women in that time was to  be Good Wife- Good Mum, without asking them about their dreams or offering them to choose  between career and marriage. Transnational theory provides a framework for understanding how  the migration experience impacts identity. How the woman’s narrative reflects her navigation of  multiple identities as she integrates aspects of both her Montenegrin heritage and her new  American identity, shaping her educational aspirations and experiences. The research of the  women migrants from 1970 and 1980s begin to include women but did not cause a dramatic shift  in thinking why she emigrated, how immigration was explained or the consequences. One of the 

5 

central questions about women during this period was whether migration “modernized” women,  emancipating them their assumed traditional values and behaviors (Boyd &Grieco,2003)³. 

Women in the USA (1970s): 

Exploring the impact of the women’s liberation movement in the USA during the 1970s, which  fought for workplace equality, reproductive rights, and anti-discrimination laws. The increase in  female participation in higher education and professional fields, such as law, medicine, and  business. But also the emergence of legislation which prohibited discrimination based on sex in  federally funded education programs and activities, helping to open more career doors for women. Gender is deeply embedded in determining who moves, how those moves take place, and the  resultant futures of migrant women and families(Boyd &Grieco,2003)⁴. 

After moving in Detroit, USA, Rabije Cetkovic (1935) got employed in Chrysler factory together  with her husband, English wasn’t a barrier because the managers spoke German language. Rabije  C. says during her work in the factory, at the department of automotive lighting she learned  English, although many of her colleagues spoke all the Balkan languages. 

Marija Ivezaj (1948), during the interview stated that after arriving in USA, they lived in New  York, Chicago and Detroit. She started as a housekeeper in the building they lived and after  learning the language she got a job in a restaurant. She was and still is biggest support to her kids  and grandchildren for education and career development.  

While Julia Vukelj (1954) explains that for the first time in her life, when she was working with  her husband in one apartment in Manhattan she saw a man serving a woman, she felt cultural shock  when the men light his wife a cigar and fills her glass with whiskey while she is sitting on a sofa.  After that she said to her husband- from now on if you want water go and take it, if you want a  

³ Women and migration: Incorporating gender into international migration theory, M.Boyd and E.Grieco,  March 2003 

⁴ Women and migration: Incorporating gender into international migration theory, M.Boyd and E.Grieco,  March 2003

6 

lunch take it from the oven and put it on your plate, because all women should have equal rights  starting from their home, family.  

3. Language Barriers 

The language proficiency directly affected job opportunities for female migrants from  Montenegro. Many women may have faced challenges in securing jobs that matched their skills  and qualifications due to limited English proficiency. The types of jobs that female migrants  often settled for, which may have been lower-skilled or lower-paying positions depended due to  their inability to communicate effectively in English. 

While analyzing how language barriers hindered women’s access to educational opportunities and  vocational training programs that could have enabled them to advance in their careers. Some of the  women migrants from Montenegro may have been unable to enroll in English language courses or  professional development programs due to their limited language skills, but also because they had  

small kids, husbands working two jobs and no one to help them at home. One of the most  fundamental questions related to the study of women’s migration concerns the extent to which  women move across borders. The publication “Trends in Total Migrant Stock: The 2005 Revision  “(United Nations 2006) estimates that women represent half of the world’s migrant population in  2005- that is approximately 95milion women. Despite the increased interest in women migrants,  data on international migration remain surprisingly gender blind (Morrison, Schiff, Sjöblom,  2007)⁵. 

The language barriers affected social integration and community building. Limited English  proficiency leaded to social isolation, preventing female migrants from forming connections with  native-born Americans and other migrant communities. Marija Ivezaj says, she was only going out  in her community church, where she felt confident because everyone was understanding her. While  Rabije Cetkovic says, that a lot of people from Balkan worked in Chrysler factory, and they were  connected like a big family, but they faced misunderstanding in critical areas like healthcare access  and legal rights which further complicated their integration process. 

The language barriers might have affected the preservation of cultural identity among Montenegrin  women in the USA. For some, the challenge of learning English lead to a feeling of disconnection  

⁵ The International Migration of Women, Andrew R. Morrison, Maurice Schiff, Mirja Sjöblom · 2007

7 

from both their new environment and their native culture. 

In the interview with Julia Vukelj, she explains the role of Montenegrin communities and  organizations in New York, helping women and kids to overcome language barriers. Her kids  were taking Montenegrian lessons until secondary school. These communities often provide  resources, such as language classes and mentorship programs, to facilitate integration. Such  programs may have been crucial for helping Montenegrin women improve their language skills  and integrate into American society. 

In conclusion, language barriers served as a significant hurdle for Montenegrin female migrants in  the USA during the 1970s, impacting their employment opportunities, educational access, social  integration, and overall quality of life. Many women may have taken initiatives to learn English attending classes, through self-study together with the kids when they started school, or  participating in community events organized in churches or a mosque.  

4. Her Story: A Journey of Dreams and Decisions 

Let’s explore the intricate motivations behind a woman’s decision to migrate from Montenegro  to the USA. 

While interviewing those women I asked a lot of questions about her early life in Montenegro, her  family, education, and career ambitions. At that time, all the answers were the same: it’s was very  difficult for a girl to make her own decisions about her future, as most families determined whether  she would attend school and whom she would marry.  

Asking Marija.I noted, society norms and expectations regarding women’s role were challenging in  the 70tis, especially coming from a poor family in Montenegro, until she saw independent women  for the first time in USA.  

Exploring the role of husband in the decision-making process. When I asked Rabija C. did her  husband encouraged her to pursue her dreams, or was it primarily his career that initiated the  move? She said that in the beginning she was supporting him, because that’s how are the cultural  norms and what is expected from the wife, but when they sow western style both of them agreed  that she needs to attend night school, learn new language and prepare herself to start working. It  was very interesting, she explains when she was coming back home how other women and girls  were watching her, when she was telling that she went to school or got the driving license. Coming  from a very patriarchal society, which was rejecting equal structures, those ladies were the true  heroines. 

8 

I asked Julia V. if she was following her dream to migrate for better future of her husbands, and  she answers she was very young when she married 16y old girl in that time was not supposed to  have dreams just to follow her husband and to pray that everything will be ok. As some neighbors  and uncles migrated they were telling positive stories of the western world and how their life  improved and started better earning money than in Montenegro. The story of better life heard from  relatives and neighbors made Julia and her husband to immigrate, but and many more  Montenegrins to follow their path.  

Moreover, the study underscores the important role of community and social networks in  facilitating the integration process. The bonds formed with fellow emigrants and the support  received from local organizations played a crucial role in helping these women adapt to their new  environment. These connections not only provided practical assistance but also fostered a sense of  belonging and shared identity among the emigrants. 

Conclusion  

The narratives captured in this research highlight the complex interplay between migration and  identity experienced by women who moved from Montenegro to the USA since the 1970s.  Through personal interviews, this study sheds light on the diverse motivations that prompted these  women to leave their homeland—ranging from economic opportunities to the pursuit of personal  freedoms and escape from patriarchal constraints.  

The accounts reveal a rich tapestry of experiences, illustrating how these women navigated cultural  adjustments, language barriers, and the challenges of establishing new roots in a foreign land. What the three grandmas they have in common, is that they were very young when they left a very  traditional family and community in Montenegro, and they never stopped fighting for their rights,  encouraging the new generation that women have an important role in the society. A significant  theme emerging from the interviews is the resilience and strength that defined their journeys.  Rabija, Marija and Julia articulated how their experiences of migration reshaped their identities, 

9 

allowing them to embrace a hybrid cultural existence that honors both Montenegrin heritage and  American influences. 

In conclusion, the migration journey of women from Montenegro to the USA is not just a story of  relocation but a profound transformation of identity. This research contributes to a broader  understanding of the female experience in migration, emphasizing that the journey is as much  about personal growth and identity reconstruction as it is about physical movement. Future studies  should continue to explore these dynamics, particularly in relation to the evolving narratives of  subsequent generations and the ongoing impact of sociopolitical changes on migration patterns. 

ⁱ Cetkovic,Rabije. Emigrated in USA in Jun 1972. Personal interview. 25 August 2024. ⁱⁱ Ivezaj, Marija. Emigrated in USA in Apr 1969. Personal interview. 29 September 2024. ⁱⁱⁱ Vukelj,Julia, Emigrated in Jan 1970. Personal interview 14 November 2024. 

10 

Kadri Tarelli/

“Shqetësimi im nuk është nëse Zoti është në anën tonë; Shqetësimi im më i madh, është se a jemi ne në anën e Zotit, sepse Zoti gjithmonë ka të drejtë.” – Abraham Linkoln

Përjetime, kundërshti, qëndrime.

Para pak ditësh u ndodha në Tiranë, në përurimin e librit më të ri “Replika”, të studiuesit të njohur Uran Butka. Librin nuk munda ta marr atë ditë, kështu që Urani ma dërgoi në Durrës. Më duhet ta falënderoj dy herë, për librin dhe kujdesin për ta dërguar, lexuar e shijuar më nge.

“Polemika”, që unë e afroj me fjalën shqipe: rrahje mendimesh, mospajtim gjykimesh, apo kundërshti qëndrimesh, mes shkrimtarëve, krijuesve dhe veçanërisht mes studiuesve, sidomos në fushën e historisë, ku qëndrimet nuk përputhen. Gjykoj se, ca më shumë ndodh kur në mes qëndrojnë bindjet, opinionet, këndvështrimet dhe më keq akoma, interesat personale dhe kolektive, të cilat nuk duhet të jenë pjesë e historianëve. Po ja që ndodh, e duhet pranuar mes nesh.

Pavarësisht qasjeve, në shumicën e herëve kundërshtuese, rrahjen e mendimeve, ashtu si edhe autor Butka, e shoh si diçka pozitive dhe të dobishme, si një pasqyrë, ku secili mund të shikojë e ta peshojë veten, në raport me të drejtën dhe me të tjerët. Ai është i drejtpërdrejtë me lexuesin, duke u nisur nga parimi, se fjala duhet thënë ashtu si duhet dhe aty ku duhet. Jo vetëm për njohje, por më shumë për të ndriçuar të vërtetën e fshehur, shtrembëruar, apo të pluhurosur në dosjet e arkivave, njëkohësisht për ta përdorur pa u dridhur, në shkrimet dhe studimet historike. 

Është kjo edhe arsyeja që e vlerësoj së tepërmi autorin, i cili i ka grumbulluar në një libër, të gjitha shkrimet e bëra gjatë kohës. Madje që në ballinë vendos edhe temat e gjetura, në mënyrë që këndonjësi të ndihmohet dhe të ketë një njohje mbi përmbajtjen, pa qenë nevoja të pyesë apo të shfletojë faqet e librit. 

Kjo formë shkrimtarie e zgjedhur kështu, është një arsye më shumë për ta vlerësuar librin, pasi shkrimet që janë të shpërndara në shtypin e kohës, jo të gjithë lexuesit kanë pasur dhe kanë mundësi t’i ndjekin në përditësinë e tyre. Besoj se edhe këndonjësit e zellshëm, madje edhe shkruesit e tjerë, do gjykojnë kështu si unë, kur shprehem: “Shkrimet, edhe kur botohen, janë si kokrrat e grurit që shkoqen nga kalliri, disa harrohen, disa i hanë milingonat, shumë i kalb dheu, disa kanë fatin të futen në thesin apo “arkën e kujtesës”, që është libri, i cili më pas për t’i qëndruar kohës, futet në hambarin e madh të kulturës, që janë bibliotekat e të gjitha llojeve, deri te biblioteka kombëtare”.    

  Lexoj dhe i rilexoj pjesët e këtij libri të rëndë në peshë e mendim, (rreth 490 faqe) dhe më forcohet bindja, se: 

– Të nisësh të bësh replikë, së pari duhet të kesh mbushur mendjen se ke të drejtë. Dhe e drejta është me ty, kur ke njohje dhe sidomos dokumente.

– Të bësh replikë, duhet të matesh mirë. Vërtet e nis përplasjen, por duhet ta mbyllësh atë në formë shteruese, që personi përballë nuk gjen shteg të kundërpërgjigjet. Përjashtojmë sharlatanët që grijë sallatë, ndërsa keqdashësit shpifin edhe gjëra të paqena. 

– Të futesh në replikë, kërkon durim, përmbajtje dhe shumë guxim, pasi siç është bërë e modës, duke parë debate televizive, apo edhe shkrime gazete, ndodh që kur kundërshtari nuk ka ç’të thotë, pasi i “mbarojnë fishekët”, hidhet në akuza duke prekur jetën personale, që s’kanë lidhje me temën, madje për turpin e tyre dhe të studios televizive, fillojnë e nuk përjashtojnë të baltosin edhe pjesëtarë të familjes, etj, etj. Në këtë zallamahi të pështirë, futen e dhe politikanët, që pasi shahen me libër shtëpie, nuk habitemi t’i shohim bashkë duke u përqafuar, duke u puthur e lëpirë, sikur nuk ka ndodhur gjë. Madje kanë shpikur edhe një fjalë, që nuk pranon koment: “Kështu e do politika…….!”.

E njoh prej kohësh penën e autorit Butka, kështu më duhet të them se ai i ka të gjitha, si kulturën e të studiuarit, të gjykuarit e të shkruarit, ashtu edhe thesin plot me dokumente të mbledhura nga shtypi, nga librat, më së shumti nga arkivat, që i ka me shumë merak dhe, që i zbraz e i shkund, sa herë hyn në përplasje mbi tema historike.  

Nuk kam ndërmend t’i bëj analizë klasike të gjithë librit, pasi kështu veproj përgjithësisht, sepse është lexuesi që bën vlerësimin, kur ta mbarojë edhe faqen e fundit. Veç një fjalë më duhet ta them që në fillim: Është libri që nuk më lëshon nga dora, edhe kur lodhem apo nuk kam kohë të merrem me të. Këtu më duhet të shtoj, se ky libër në vetvete përmban një pasurinë dokumentare për t’u lakmuar. Dokumente të grumbulluara me shumë durim e kujdes, shumë prej tyre po i ndesh për herë të parë. Një arkiv i tërë, i shtrirë në kohë, më pas qepur aq hollë e bindshëm, pa qenë nevoja e fjalëve të tepërta, për të mos lënë shteg për ndërhyrje, hamendsime apo mëdyshje.

Në libër gjejmë mjaft tema të thukta për diskutim: “Kadareja i rrezikuar”. (Refleksione mbi ditarin sekret të E. Hoxhës), “Mustafa Gjinishi- tradhtar, dëshmor apo viktimë”, “Polemikë me Xhelal Gjeçovin, mbi kolaboracionizmin”, “Polemikë me ata historianë që e kanë trajtuar njëanshmërisht Kongresin e Përmetit”, “Një përgjigje për nostalgjikët e Fadil Hoxhës”, “Refleksion – A ishte terroriste shkencëtarja Sabiha Kasimati?”, etj, etj. Këtu do të ndeshim shumë ngjarje që kanë lënë gjurmë në historinë shqiptare, shumë prej tyre shoqëruar e përfunduar tragjikisht, e me plot dhimbje njerëzore. Dhe, ata që janë përgjegjës apo të përzierë në rrethana të caktuara, as nuk pendohen, as kërkojnë falje. Madje gjejnë vend dhe kohë të mburren se kanë vrarë, torturuar, ndëshkuar, poshtëruar dhe përbuzur pa shkak, shqiptarin “Armik”. Nuk çuditem! Po “Armik”, ndaj kujt? Ndaj popullit, Atdheut apo Partisë…..!? 

Kjo e fundit është marrëzi më vete, ta mendosh dhe tragjike ta jetosh, pasi qëllimisht gjatë luftës, u zgjodh e u hodh në sofrën tonë, si peshqesh dhe ushqim përçarës për gjithë kombin, “Ne dhe ata”. Askush nuk e mendonte se edhe pas kaq vjetësh në ndryshim sistemi, kjo farë e ndyrë e urrejtjes, na ka mbirë në derë dhe s’po e shkulim dot. Më keq akoma, kur ka gjetur vend dhe strehë te mendjet e ndritura e të ditura.

Nuk dua të ndalem këtu, pasi më pëlqen të ngulem te polemika me historianët tanë me emër të “Madh”, që siç del edhe në këtë libër voluminoz, shumë herë e shtrembërojnë, e masakrojnë, e fshehin qëllimisht historinë, por në dukje si pa dashje. Pse e bëjnë këtë? Më mirë e dinë ata vetë. Ndërsa unë po shtoj: “Kurdoherë, shkrimtari dhe studiuesi, flet e shkruan aq sa di dhe aq sa do!”. 

Në libër ndeshim shkrime të lehtë në përmbajtje, por që lëndojnë plagët e shpirtit, mjaftohem të përmend: 

– Përgjigje ndaj gazetarit, E. Kalo, që shkruan: “Keni qenë apo jeni bërë i persekutuar politik?”. Shkrim botuar te gazeta “Koha jonë”. 4 nëntor 1992. 

– Një polemikë e beftë me prokurorin Aranit Çerla. Kam përshtypjen se kjo përplasje fjalësh të çastit, mund të shkruhet më gjerë, si një novelë me kumt të hidhur.

Nëse do të më duhej të përmend të gjithë personazhet e librit, do të shtrëngohem të mbush faqe të tëra, kur edhe vetë bezdisem, pasi nuk i shtoj vlerë librit me përsëritjet e padobishme. Ndaj po ngulem pak mbi temën historike të përplasjes së shqiptarëve gjatë Luftës së II-të botërore, të njehur ndryshe, si Lufta antifashiste, Nacional-Çlirimtare. Mjaftohem të ndalem te shkrimi i gjatë: 

– “A ka kaluar Rubikonin, historiani Kristo Frashëri?” – Pyet Uran Butka. Lexoni dhe do të gjeni çudira. Së pari, nga dokumentet e shumta të hedhur në tavolinë. – “Me rënien e regjimit komunist Kristo Frashëri, – shkruan Butka,-  është i pari historian i brezit të vjetër, që kapërceu Rubikonin dhe arriti të pranonte disa të vërteta mbi luftën antifashiste, …… pra bëri një hap të duhur, por jo më tutje…..”, shkruan autori, Faqe 81-82

Lexoni ç’thotë, Tuk Jakova, faqe 96, Gogo Nushi, Faqe 96.

Fillimi dhe fundi i asaj zallamahie që përfshiu të gjithë shqiptarët. – “Në themel ishte çështja e pushtetit. Kështu lufta NÇl, e nisur si luftë patriotike dhe  antifashiste, duke u gërshetuar me detyrat e revolucionit komunist, për marrje e pushtetit me gjak, e humbi karakterin e saj fillestar……..! U shndërrua në Luftë civile”. Faqe 97. Temë e rrahur gjerësisht nga autori Butka, edhe në librin madhor “Lufta Civile në Shqipëri,1943-1945”.

Në takime me shkrimtarë dhe personalitete me  emër, që futen si pykë e kalbur në sinorët e historisë, e dëgjoj shpesh shprehjen, – “Tek ne nuk ka patur Luftë Civile”. Nuk e vlen të hysh në diskutim me ata, pasi nuk ndryshon gjë, por kur e thotë një historian i nivelit të Kristo Frashërit, duhet vënë duar në kokë. Lexoni vetë këto pak fjalë: Kristo Frashëri e mohon Luftën Civile. Atë e quan me termin “Luftë vëllavrasëse”, Faqe 98. 

Sa keq…..! Përplasja mes shqiptarëve nuk ishte, “Valle shpatash” në skenë koncertesh, as “Prerje e gishtit të vogël”, për të pirë gjak e për t’u bërë vëllezër, as “Grusht shteti”, kur një grup njerëzish, rrëzojnë një qeveri dhe marrin pushtetin. Ishte luftë që zgjati më shumë se një vit, Shtator 1943 – Nëntor 1944, ku u përfshinë mijëra luftëtarë dhe u vranë mijëra djem të rinj partizanë dhe nacionalistë. 

Kur këtë e thonë historianët tanë, si Uran Butka, disa nga ne kundërshtojnë, disa bëjnë sikur nuk e besojnë, disa “përdridhen” nga që nuk duan të besojnë…..! Kështu autori fton të huajt të na rrëfejnë, duke bërë pyetjen: – “Ç’thonë të huajt mbi luftën civile?”: 

Julian Emery shkruan: ….. “Kjo luftë civile nuk kishte asnjë lidhje me Çlirimin Kombëtar……. ishte për të ardhur keq që lufta civile kishte marrë përparësi mbi luftën për çlirim. Konferenca e Labinotit, 4-9 shtator, 1943, urdhëroi për nisjen e luftës së armatosu kundër Nacionalistëve dhe marrjen e pushtetit me çdo mënyrë, qysh gjatë luftës”. Faqe 98. 

Më tej: Kristo Frashëri mbeti besnik i të rënëve, 28.000. dëshmorë. Pse? – Kur dokumenti i këshillit të ministrave, viti 1945, shënon 2519 dëshmorë. Më vjen keq ta besoj, por ja që ndodh edhe kështu…..!

Autori bën edhe një pyetje të hidhur: – Krosto Frashëri, pse hesht për “Masakrën e Tivarit”, ku u vranë mijëra djem luftëtarë të çarmatosur, shkulur nga trojet e Dardanisë? – Pyetje e mbetur pa përgjigje……!!!

Në libër preket edhe një temë që vazhdon të hajë diskutim mes historianëve, që për fat të keq nuk shkulen nga llogoret e të shkuarës, siç është shkrimi: “Polemikë me Marenglen Kasmin, mbi marrëveshjen e Mukjes”. Një temë vërtet e nxehtë si atëherë edhe sot para 81 vjetësh.

Edhe unë jam në një mendje si autori Uran Butka, që e vlerësoj madhërisht “Mukjen”, këtë ngjarje kulmore në historinë tonë. Madje mund ta krahasojmë me “Lidhjen e Lezhës”, 1444, “Lidhjen Shqiptare të Prizrenit”, 1878, “Kongresin e Manastirit”, 1998, dhe “Shpalljen e Mëvetësisë”, 1912. Sepse “Marrëveshja” lindi si nevojë e kohës dhe u ndihmua edhe nga aleatët, për një luftë të përbashkët të të gjithë faktorëve shqiptarë”. – Thotë Butka. Por Fatkeqësisht u gris, u shkërmoq, u mallkua dhe me gjak u mbulua, nga drejtuesit e Luftës NÇl. Nëse do të zbatoheshin vendimet e saj, historia do të shkruhej ndryshe. Por,….. përvoja na mëson se, “Historia nuk bëhet me sikur…..!”.

Ja si shkruan Gjenerali Dejvis, në bisedë me E. Hoxhën: “Mendoja të ndaloja gjakderdhjen e popullit shqiptar, por nuk ia arrita. Dhe, këndej e tutje nuk do të përzihem në vëllavrasjen tuaj…..”. Faqe 170. 

Pasojat tragjike të ndarjes, atëherë me fillimin e luftës, fatkeqësisht ndjehen edhe sot e kësaj dite, në mjedisin tonë, në biseda të rëndomta, por edhe te historianët dhe politikanët, që ende i fryjnë atij zjarri “Ne dhe ata”.

Në fund po ndalem edhe tek shkrimi:  

“Pëllumb Xhufi, thërret në ndihmë fantazmën e Xhelal Staraveckës”. Shkrim, të cilin më vjen keq që po e lexoj për herë të parë. Them më vjen keq, pasi më duket e pabesueshme që një historian i përmasave të Pëllumb Xhufit, të ulet në prehrin e Xhelal Staraveckës, pasi siç po shoh, ai si njeri dhe shkrues kujtimesh, me përjashtim të përshkrimit realist të disa ngjarjeve, nuk ka parime, as bosht apo shtyllë kurrizore. Mjafton të kërkojmë përgjigjet e disa pyetjeve që autor Butka, i shtron në kuvend bisede: 

– Cili është i vërtetë: –  libri  “Torturë e Terror”, shkruar në vitin 1944, apo libri “Përpara gjyqit të historisë”, shkruar dorëshkrim më, 1966, dhe botuar në vitin 2012. Kë të besojmë, atë që u shkrua duke fërkuar duart në zjarrin e luftës ende të pa mbyllur, apo atë që u qullos duke u ngrohur pranë zjarrit, në Paris…!? Më tej vijojnë pyetjet për Xhelalin: – Pse i demaskoi si terroristë, udhëheqësit e luftës NÇL? – Pse dezertoi dhe e tradhtoi këtë luftë…? – Pse u kthye të luftonte me armë kundër saj….? – Pse më vonë u bashkua me Kolaboracionistët…..? Dhe më pas, – Pse dënohet nga drejtësia italiane për krimet e tij të luftës, si fillim “Me burgim të përjetshëm”, më pas me 10 vjet burg, në Itali….? Faqe 151. 

Besoj se nuk ka vend të presësh përgjigje. Një shkrimtar serioz që futet të shkruajë histori, e di mirë se libri historik nuk është telajo pikture, që mund ta bojatisësh sa herë sheh ëndrra të bukura apo të trishtuara. Shtesat dhe ndryshimet mund të bëhen për plotësim, kur ka dokumente të gjetura rishtas, si vlerë e shtuar për publikun. 

Në fund, duke bërë një përmbledhje të asaj që shkruhet në këtë libër, shtyhem të shtoj edhe pak fjalë: Uran Butka ka meritë që duhet vlerësuar, sepse libri është sa mësimor e njohës, aq edhe edukativ. Ndërkohë, gjithkush nga këndonjësit ve në kandar të gjykimit, të vërtetat që shfaq njëri dhe pretendimin që shpërfaq tjetri.

Urime dhe suksese, i nderuar z. Uran! Ky libër le të shërbejë si model i rrahjes së mendimeve, pa fyerje, pa ngritje zëri, pa sharje e baltosje të mendimtarit dhe mendimit ndryshe.

Jetë dhe Shëndet për libra të tjerë me po kaq vlerë……! 

Urime!

Kadri Tarelli

Vjeshta e tretë, 2024.

Berat Armagedoni/

Bedri Zyberaj, magjistër i letërsisë, nuk ka shkruar shumë libra me poezi dhe studime. Angazhimin ndër vite, për fatin e popullit dhe të kombit, e ka pasur qëllim jetësor në aktivitetin fizik dhe intelektual. Megjithatë, ato pak poezi që i ka shkruar, i ka shkruar bukur në gjuhën shqipe dhe, falë mikut të tij Iliaz Bobaj, me përkushtim të madh dhe kujdes të veçantë iu përkthyen në gjuhën greke.
Po çfarë është ky libër?
Është një përmbledhje pas një përzgjedhjeje poezish nga përkthyesi. Është botim paralele në gjuhën shqipe dhe greke. Është një botim që para lexuesve mat shijen e përzgjedhësit të poezive, gjithashtu mat njohurinë e tij për përkthim nga shqipja në greqishte. Dhe ata që i njohin këto dy gjuhë, duke i lexuar paralelisht pozitë në shqipe dhe greqishte, do të mund të bëjnë interpretime të përkthimit dhe të bukurkëngëtimit, duke shtruar pyetjet se a ka përkthyer apo ka përshtatur poezi Bobaj dhe a u ka ofruar lexuesve grekë një poet shqiptar që ka vlerë.
Vlerat e poezive të këtij libri janë matur në Kosovë, në Shqipëri, në Maqedoni të Veriut, në diasporë dhe kudo tjetër që flitet shqip dhe në disa gjuhë si anglisht, italisht, rumanisht, turqisht dhe arabisht përmes ndonjë cikli të veçantë në ndonjë përmbledhje të veçantë poezish shqipe apo portale që merren me letërsi dhe arte. Por, deri më tani, përgjithësisht ato janë janë matur dhe vlerësuar vetëm në gjuhën shqipe. Zyberaj shumë prej poezive të këtij libri i ka lexuar në orë letrare, shumë prej i ka botuar në revista, gazeta, medie elektronike dhe i ka përmbledhur në librat Dromca vitesh (1998) dhe Vdekje më të mirë nuk dua(2018) të botuara në Kosovë. Për disa prej tyre ka marrë çmime, për disa të tjera lëvdata. Rrugëtimi i tij prej poeti, ashtu si në fushën e studimeve, është pritur mjaft mirë, sa për shkak të motiveve dhe temave që ka trajtuar, po aq për shkak të sintaksës, semantikës, leksikologjisë…
Me qëllim, në fjalinë e parë të kësaj parathënie, kam shkruar se qëllim jetësor në aktivitetin fizik dhe intelektual Zyberaj ka pasur popullin dhe kombin. Kombi, populli i tij dhe fati i tij janë kudo në vargjet e këtij libri. Në këtë libër është edhe familja e tij. Është edhe shoqëria e tij e hershme dhe e vonë. E gjejmë edhe lirinë e një populli e të një kombi munguar kohë të gjatë, arritur me mund të madh dhe sakrifica të shumta. Gjejmë, përkrah lirisë, përkrah krenarisë dhe dashurisë për atdheun, thyerjen shpirtërore të poetit:Tani / Edhe me liri u ngimë, një lloj dëshpërimi i butë që ka peshë të madhe pas luftës, pasi që atë e përjeton një epror ushtrie në kohë lufte, që bëhet poet sapo heshtin armët pas luftës. Pavarësisht prej kalimit nga një gjendje emocionale në një tjetër, pas një realiteti të egër (robërisë) në një tjetër (demokracisë), e pas ëndrrave të bëra zhgjëndrra (lirisë) e çapitjeve për punë të mbara nga udhëheqësit e shtetit, Zyberaj poezive nuk u ngjet “dhëmbë” për kafshim të politikanëve, as nuk i bënë vargjet zinxhir për mbërthim të tyre. Ai, në këtë regjistër letrar poetik,vetëm i regjistron premtimet dhe dobësitë e tyre duke ua kujtuar përherë vuajtjen e gjatë të idealistëve të lirisë. Me këtë frymë duhet t’i lexoni poezitë e tij, me motive dhe tema për atdheun dhe kombin,për lirinë dhe robërinë, për ta kuptuar më mirë autorin, gjithashtu edhe Shën Pjetrat e brezit të tij.
Së këndejmi, kjo përmbledhje nuk ka vetëm vargje për atdheun. Me dashuri të madhe autori shkruan edhe për nënën, për miqtë, për mikeshat, veçan për ndonjë të dashur e për puthjet, për përqafimet, për miklimet, për shtrëngimet e për takimet me to.