Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Vipat shqiptarë dhe poetët shqiptarë

by

Nga Ilir Levonja/
Facebook-u na ka dhënë mundësi të mëdha. Të paktën në komunikim. Mirëpo në të njëjtën kohë na lë dhe disa pezme, ose shije jo të këndshme. Sidomos me rastin e vipave. Në fillim e nisin me një akaunt të thjesht. Pastaj në web me administrator e tjerë. Në të njëjtën kohë të kërkojnë t’i ndjekësh. Gjithmonë të kërkojnë por asnjëherë nuk të japin. Qoftë dhe për mirësjellje. Qoftë dhe për t’i thënë ndjekësve, njerëzve, një xhest të mirsjelljes. Si falenderim që i ndjekin. Nga ana tjetër më bën përshtypje, ose siç thashë edhe më sipër, pra më lë në pezm, më lë shije jo të këndshme. Kur veendosin nga një foto dhe një tekst të lëmuar poeti a shkrimtari të huaj. Sepse më duket vetja si ajo nëna e dhembshur që kujton bijët, bijat, këngët, apo përpjekjet e tyre për tu lartuar etj. Për të kapur aspiratat e memorjes së vendit të vet. Dhe rri e gjëmoj në heshtjen time…, u shuan poetët tanë, u shuan zërat tanë, u shuan fjalët plot metafor e mjalt metaforash të shpirtit poetik shqiptar? Nuk kam asgjë me të huajt. Dhe as që do e shkruaja këtë artikullopinion nëse në muret e tyre do gjeja tek-tuk, apo hera-herës një zë prej letërsisë shqipe. Asesi nuk do ndihesha. Por një herë nuk i pashë. Vetëm emra të huaj, biles në këtë modë është dhe ndërfutja e emrave aspak të dëgjuar, mjaft të jetë i huaj, sepse përmes kësaj strategjie u thua të tjerëve se je me kulturë të madhe. Në fakt je me kulturë megallomane, me atë soj lloji kulture që po ia bjerr shpirtin atij vendi sa gjysma e gishtit të vogël. Ndonjiherë marrin edhe fragment të tërë, ta zëmë nga një libër i zakonshëm, i një shkrimtari të huaj dhe e thyejnë copash duke e prurë si poezi të jashtëzakonshme. Thua se me metafora trëndafilash nuk ka poezi në letërsinë tonë. Ka sa të duash, me mijra ditë poezi. Po kështu nuk mund të tregohesh i kulturuar. Që ke kulturë të madhe. Përshembull, s’mund të tregohesh i kulturuar që ke kulturë të madhe, duke përcjellur vargje të Nexhip Ejupit. Lirikut nga Elbasani. Ndryshon puna me një emër si Çengizi. Nga Mongolia. Sipas vipave njerëzit çojnë mendjen atje dhe thonë, ka kulturë të madhe tjetri. (Çengizi është askushi, një trill.)
Para disa javëve botova një artikullopinion në lidhje me letërsinë në pluhur. Ja këtë desha të thoshja. Pluhurin që u hedhin vipat përditë e përditë, poetëve tanë. Kemi plot të tillë, poetë, plot zëra, plot shkrimtarë nga kultura e jonë…, që flejnë nën hirin e zjarrit të vipave. Dhe u kërkojnë like njerëzve. Dhe njerëzit vrapojnë. Ka kaq shumë emra sikur nga katër rreshta tu kujtojnë hera-herës, në ato faqet e tyre me administratorë. Që vetëm presin prej teje. Do e kishim më njerëzore këtë të përditshmen tonë. Por edhe vipat do të ishin vërtet vipa.
Gjithsesi, me që nuk e bëjnë ata …, po u sjell unë disa strofëza, thjesht për të prekur, shijuar, ndjerë vetveten. Pasi jemi shqiptarë për së pari.

a)

Bari ma tregoi ëndrrën e vet:
majat më të larta e hëngrën qiellin e zjarrtë
e shtegu i rrezeve kërkon veten në breg,
e bregu bregun pas bregut në breg.
(D.Mehmeti)
b)
Si t’ia bëjmë?
Dita na la
Iu prenë gjunjët e ra përmbys.
Ç’faj të lëmë?
Qielli u tha.
Ofshamën tënde në ç’det ta mbys?

(D. Gjergji)
c)
Ulu këtu, pranë meje,
të presim bashkë edhe një herë,
ardhjen e mëngjesit si atëhere;
bashkë të presim hapjen e qiellit,
te ndajme bashkë ardhjen e Diellit.
(A. Lifschin)

ç)
Ti ike e para
malli akuzon,
ndërsa dimri dorovit
furtunat me borë.
(B. Trebicka)

d)
Me kërkue është art si me puthë diellin
Me lundrue nëpër natën e braktisur, oh!
Nga hëna bythprapë e ngjyrat e errëta
O natë e vetmuar me sy gjysmëqorrë.
(N. Ukaj)

dh)
sa shumë që duheshim
atë mbrëmje me borë
si s’ta bëra me dorë
si s’ma bëre me dorë
kur luanim qiellorë
me djallëzoren ironi
si s’ma bëre me sy
si s’ta bëra me sy
(A. Gojçaj)
e)
Atëhere po largohem unë
dhe ngrihem, eci kuturu,
larg vendeve që vegimin tënd
m’a sjellin më pranë se kurrë.
(I. Kurti)

f)
I pashpirtë ky dimër edhe pse i butë
Pa cicërima e zogj nën çati,
Ngryset e gdhihet njeriu i urtë,
Ngrohur e ftohur me frymën e tij.
(J. Margjekaj)
g)
Ti hyn në të djeshmen time,
humb rrugën si ai që ka humbur kujtesën.
Unë hyj në të ardhmen tënde,
Humb rrugën si ai që në pyll s’ka kaluar asnjëherë.
Sa do doje të kishe në duar të djeshmen time!
Sa do të doja të kisha në duar të ardhmen tënde!
(Xh. Spahiu)
Dhe me që jemi në fund dimri, një tjetër zë brilant;
gj)
Po del dimni me shkop n’dorë,
Gjeth e bar i ka kositë:
Qet ballkoni pjalm me borë,
E plak-shkreta, tue mërdhitë,
I thot’ vedit me za pak:
– Struku, struku i shkreti plak.
(N. Mjeda)
E plot e plot të tjerë… Jetë e mirësi për ju zëra të bukur, ju drunjflorinj, gjethe art, e fruta plot nga letërsia jonë.

Një meshë për “alienin” e Poezisë Mbarëshqiptare

by

In memoriam, Frederik Rreshpjes/
Nga Përparim Hysi/
Dua të shpjegohem: jam mëdyshur e mëdyshur, në është “alien” Frederik RReshpja dhe përgjigja vjen vetvetiu: po “alien” ka qenë se nuk ka se si të jetë ndryshe. I shikon poezitë që na ka lënë si trashëgim dhe nuk ke se si mos mahnitesh. Të lënë me gojë të haptë se nuk gjen notë që ta vlerësosh. Njëra poezi më e bukur se tjetra. Dhe thotë diku “alieni” Frederik: – Unë shkruaj se jam i trishtuar. Pra, ky poet unik, sikur e shtrydh me duar trishtimin që kurrë nuk iu nda nga pas, si një atavizëm apo si një apendiks.
Çudia është se nga kjo “shtrydhje” vjen e buron një verë e pastër poezie, nga e cila nuk ndahesh dot.
***
Mos kujtoni se po shkruaj me apriori?! Pëprkundrazi. Do tentoj që t’u vë përbri këtij shkrimi modest, atë verën kristaline të poezisë aq të zgjedhur. Po kush mund të shkruaj kaq bukur? Kaq artistikisht si ai? Askurkush: nga poetët e sotëm dhe të djeshëm. Rreshpja vinte nga Shkodra, nga ky qytet-djepkulture, dhe qe si një vazhdimi bukur i një Fishte apo Mjede. Qe vazhdim i më të bukurit poet që patëm në vitet ’30-të; pra, vazhdim i Migjenit. Ai e ktheu poezinë në një “tempull” ku nuk mund të shkelnin të gjithë. E dinte mirëfilli vlerën si poet, por dinte të vlerësonte dhe të tjerët.
-A ka poetë të vërtetë në Shqipëri?- e pyesin në një intervistë.
-Pak. Shumë pak. Sadik Bejko dhe Faslli Haliti dinë të shkruajnë poezi. Dhe qëllon drejt e në shënjë: që të dy këta poetë aq të mirë, dolën me “ftomë në biografi”, siç do ta pësonte dhe i miri dhe i shënjti, Frederik RReshpja. Do provonte edhe më keq se ata që citova më lart: 17-vjet burg nuk janë pak. Këtë burg Rreshpja e bëri një pjesë në regjimin që iku dhe, ç’është më e keqja, u burgos dhe në kohën e demokracisë.
Dhe, kur e pyesnin se kush të futi në burg? Ai,pa u menduar gjatë, thoshte:- Shokët! Ata m’i vunë prangat. Shiko se si shkruan në një poezi:/ skllevër mosmirënjohës, ju deri dje/ te këmbët e diktatorit jeni shtrirë/ dhe me broncin e thyer/ do ngrini bust për diktatorët e rinj/. Është i drejtpërdrejtë dhe nuk lë vend për ekuivoke.

Mos qe pak i njëanshëm, Poeti? Sa kam vënë re unë (aq sa kam lexuar nga ai), ai, kur gjykon për poezinë apo për kolegët tek Lidhja e Shkirmtarëve, është shumë i kthjellët. Shprehet me superlativa për Dritëronë dhe di të vëjë pikat mbi i:- Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, është një mrekulli.

* * *
Para se të kaloj tek ndonjë përshtypje e veçantë për të, do t’u lutem lexuesëve që të shijojnë poezinë e këtij Poeti që unë e kam quajtur Princi i Lirikës Shqiptare:

Requem
Noton në përrua me gjethet mbështjellë
Një ditë e bukur vjeshte
Dhe shtërgët e fundit shkuan të ngrirë
Mbi sytë e verdhë në heshtje.

Ose…
Të prita, të prita
Derisa çelën kameliet e mortjes tek porta
Ti mblidhi dhe bëj një kurorë
Për mua që deri në vdekje të prita

Për gjithmonë
O ajër i mbrëmjes mbështillëm: erdhi ora të vdes përsëri
Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë det.
Dhe varkat e lotëve kanë për të ngecur në stere.

Shkoj dhe shirat po i lë të kyçura
Por do të kthehem përsëri në çdo stinë që dua.
Unë kam qenë trishtimi i botës
O ajër i mbrëmjes, mbështillëm! Erdhi ora të vdes përsëri.

Nëse ndaloj tek jo poezi, dua të theskoj qëllimin e këtij shkrimi modest. Rreshpja nuk vdiq. Rreshpja (më dridhet dora kur shkruaj kështu,se me aq emocione jam mbushur!)
ngordhi. Sado e ashpër e brutale është kjo folje, por është e vërtetë. Pa bukë, pa strehë, pa pension u la si një barbon që të këpuste shpirtin. Kam qenë në Florida atë kohë dhe e kam ndjekur fundin aq tragjik të këtij “ALIENI” të papërsëritshëm. Nga aq sa kam lexuar, më ka mbetur në kujtesë ç’ka lënë me shkrim, kompozitori i bukur austriak,Franc Shubert:e zezë mbi të bardhë:- Është e tmerrshme të vdesësh nga uria! Shuberti vdiq (ngordhi) më 19 shtator 1828, sapo kish mbushur 31-vjet. Rreshpja vdiq më 17 shkurt 2006. Qe, kur vdiq, 66-vjeç. Por delja e zezë,- thotë populli,- ngordh e zezë. Ky Poet kaq i lavdishëm,sa nuk ka shok në poezi, u varros vetëm nga dashamirët e tij që nuk iu ndanë në atë varfërinë proverbiale të tij. Sa më erdhi keq që vdiq (më keq se De Rada me cironkën e tymosur në xhep), aq u revoltova me pushtetarët. Rreshpja vdiq i varfër dhe i rrethuar nga miq të tillë, si: Moikom Zeqo, Shpëtim Kelmendi, Riza Lahi, Skënder Drini dhe plot dashamirë të poezisë së tij të bukur. Mes tjerash, shkrova poezi dhimbjeje për të, ku në “vija të trasha”, anatemoja ministrin e ç(kulturës- të asaj kohe). Ja se si i shkrova:

Iku Poeti i bukur dhe pas la një zbraztësirë të madhe
Braktisja e Poetit, për ju është veç turp!
Se ai qe Prici i Lirikës Shqiptare
Ministër i kulturës! Haje turpin me bukë.

Dhe ministri vërtet që e hëngri turpin me bukë. Ndodhi që në atë muaj të vdisninhe tri figura qëbënin nder vendit, si: Ibrahim Kodra, Kel Kodheli dhe Vath Korreshi, U bë një homazh me nismën e ministrit të ç(kulturës). Koncerti-homazh, sipas shënimeve që mbaja, është mbajtur më 28 shkurt 2006. Rreshpja u la “prapa listës” si ai personazhi butaforik e estradës së Fierit, Lipe Shtogu.

Ja se si i jam drejtuar që andej këtij mininistri-eunuk.

….. ndoshta, ende nuk e ke marr vesh
Se bashkë me ta, iku dhe RReshpja!
Mos kujto, ministër, se ende ka sylesh
Ndaj për këtë homazh, s’më rri mirë festja.

Si mund të harrohet një lirik aq i bukur
Që aq vjet të rinisë i kaloi në qeli
Ti nuk je ministër, por eunuk kungull
Kur anashkalon një Poet si ai?

Prapavija e kësaj “harrese” është e lexueshme
Se Liriku i Bukur qe opozitar
Zoti Ministër! Nuk ke bërë gjë më të turpshme
Ky qëndrim i yt: shpirtin ma kthen në acar!

28 shtator 2006.

Natyrisht,as ministri dhe askush nuk u skuq nga fjala ime. Të paturpët nuk kanë turp.
Dhe unë nuk rresht që të shkruaj e të shkruaj për të. Nesër ai ka ditën e tij. E meritonte një meshë, po se po, si një katolik i mirë që qe, por jam i sigurt: askush nuk do të kujtohet për të. Ministrat e kulturës zënë e dmonstrojnë focë, se, gjasme, po bëjnë risi apo thagma. Ai që zëvendësoj këtë për të cilin është poezia ime, bëri një punë të “paqme”: prishi klubin e LIdhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe “zografiti” me daltë një basoereliev ku evokonte veten si madei in kokë. Jo më vonë se sa dje, Kolec Traboini, e lakonte ministern e kulturës si “talebane”: prishi kinostudion,- thotë Traboini. Dhe mirë e ka. Po në fund të fundit, kush pyet për Poetët? Qeveritë venë e ikin dhe askush nuk kujdeset për krijuesit. Një Poet,- them unë,- ka vdekur, nëse lëpin jargët e pushtetit. Poeti është luftëtar dhe në opozitë me pushtetin. I tillë qe RReshpja. Ai që këndoi më bukur se kushdo:
… verës që shkoi/ kaloi një stap që u bë shelg tek përroi i vjetër. Ose kush më bukur se ai këndoi për dimrin: “Bie dëborë. Rënkojnë qerret e lodhura si një kor tragjedish antike/. Apo gjeni të gjashmin:/ luanët e thyer të fëmijërisë/ pinë ujë tek pusi i vjetër/ mbi zjarrin e trëndafilave/ ngroh duarët Saadiu me turbanin prej vese. Dhe mund të vazhdoja të shkruaj për të. Dhe, tek e mbyll, them: kurrë nuk është vonë që të vlerësohet ky Poet kaq i bukur. E pakta që mund të bëhet për të, të krijohet një çmim letrar me emrin: Frederik RReshpja. Kurrë nuk është vonë të ndreqësh, ç’është prishur në kurriz të tij. I paharruar qoftë kujtimi i tij!

Tiranë, 16 shkurt 2015

ZHITI – VISAR I LETËRSISË BASHKËKOHORE SHQIPTARE

by

“Jo të dish të bësh poezi pa jetën, por të sjellësh jetën me poezinë…”
Visar Zhiti/
Shkruan:EUGJEN MERLIKA/
Dy vite më parë Shtëpia botuese italiane Diana – edizioni vuri në qarkullim një libër me poezi të shkrimtarit Visar Zhiti, të titulluar “Confessione senza altari” (Rrëfim pa asnjë altar). Vëllimi është përgatitur për botim nga studjuesi i njohur i gjuhës shqipe, ish nxënës i të madhit Ernest Koliqi, Elio Miracco. Në libër poezitë jepen në origjinal dhe në përkthimin italisht të studjuesit të mësipërm. Vëllimi hapet me një parathënie të kritikut letrar të gazetës “Corriere della Sera”, Sebastiano Grasso, të titulluar “Soltanto poeta” (Vetëm poet). Pasohet nga një paraqitje e gjatë e shkrimtarit, veprës së tij dhe tematikës së poezive të vëllimit, e shkruar nga Dr.Miracco dhe e titulluar “La pena di vivere” (“Mundi i të jetuarit”). Vëllimi paraqet në fund të tij, si pasthënie, një shkrim të një tjetër kritiku italian, Giovanni Ruggiero me titullin “Zhiti e la letterattura bicefala” (“Zhiti dhe letërsia dykokëshe”). Ky vëllim është një sukses i mëtejshëm i poetit të mirënjohur shqiptar në Itali e në Evropë.
“Rrëfim pa asnjë altar” është një bisedë e gjatë e poetit me veten, në të cilën spikat prirja e njeriut për të vënë në pikpyetje gjithshka, të shkuarën dhe t’ardhmen, moralin dhe zgjedhjet e ndryshme në udhëkryqet e jetës, çastet sublime dhe ata të tmerrit, luftën e përherëshme mes dëshirave e mundësive, brishtësisë njerëzore e ëndrrave të parealizuara, gabimeve, fajeve, mëkateve, që janë elementë bashkudhëtarë të jetës njerëzore. Kjo bisedë vetmitare të cilën poeti e quan një “rrëfim në asnjë altar”, bashkon idealisht të gjithë njerëzit, zhduk dallimet në kombësitë, kulturat, besimet fetare e merr formën e një mbifeje që ka si shtylla mbajtëse dy koncepte të njohura – Liri e Drejtësi – që, për poetin, janë të vetmet që i shpëtojnë një bote mëkatesh e dyshimesh që nuk kursejnë as vetë diellin. Dhe ky kryen gabimin e përditshëm të perëndimit të tij, duke shkëmbyer jetën me vdekjen, natën me ditën, dritën me errësirën.
Poeti nis një rrugë të gjatë, një udhëtim që nuk njeh kufij kohorë e gjeografikë, por e gjen burimin e frymëzimit dhe arsyen e qënies në tokën e tij, në dukuritë e veçanta të saj, në një përvojë që bashkon fatin e saj me atë të birit vjershëtar. Poezitë e këtij libri janë ndalesa në pika të ndryshme të shtegtimit të fantazisë, që përshkon humnerat e pashembullta të një jete që ka zënë fill në një kohë të vështirë, në një Vend të trazuar nga ide vrastare që kanë kthyer njerëzit në hiena t’etura për gjak. Ky është Atdheu, katër vargje të një fuqie madhore nga nis rrugëtimi : “Atdheu : jeton me të vdekurit dhe vdes mes të gjallëve, ndonjëherë”.
Jeta dhe vdekja në vëndlindjen e poetit kanë humbur kuptimin e termave, janë kërleshur kaq shumë me njëra tjetrën, janë shkrirë në një qënie mitologjike, të llahtarëshme, që njëjtësohet me të dytën. Por nga ky atdhe kufomash ngrihet një zë që shkon kundër rrymës, që predikon dashurinë si shpëtimtare, dashurinë në kuptimin e gjërë të fjalës, atë që i kundërvihet botës së urrejtjes. Është zëri i brëndshëm i poetit që ushton edhe në kthetrat e qënies së llahtarëshme, që ndriçon edhe në errësirën më të kobshme, sepse për të “është e tmerrshme të gjesh kohë për urrejtjen”. Ai zë është linfa e jetës që rrjedh në damarët e tij, që i jep fuqinë për të dalë nga gërmadhat e për të shkuar përpara.
Visar Zhiti i përket atij brezi shqiptarësh që lindi dhe u rrit në diktaturën e cila mohoi çdo të drejtë njerëzore për shtetasit e saj. Atij vetë i u dhunua liria, u bë një nga viktimat e asaj vdekjeje të atdheut që, në shëmbjen e tij, rroposi gjithshka, të shkuarën dhe t’ardhmen, traditën dhe pritmërinë. Në këtë shkatërrim të përgjithshëm, në atë errësirë mbytëse, n’atë shkretëtirë asgjësuese vlerash e jetësh njerëzore, triumfon vetëm ëndrra e poetit, e ruajtur në thellësi të genit të qenies.
Udhëtimi i poetit mbi Pegasin e fantazisë e frymëzimit të saj kapërcen kohët e hapësirat. Ai kalon nga lashtësia e Egjyptit me sfinksat e tij të pazbërthyeshëm, simbole të mistereve të përjetëshme të krijesës njerëzore, tek arenat e gladiatorëve të Romës, me gjakun që thithet nga trupat e prerë të tyre prej “pleqve të shquar” e ndalet në legjendën e tiranit që luan shah mbi trupin e skllaves, diku në mbretëritë e Lindjes. Ai fluturim bashkon në një hark kohor të shkurtër, sa ç’është frymëzimi, përvojat shekullore të perandorive, qëndrat e pushteteve të mëdha, që poetit nuk i ngacmojnë zilinë për madhështinë e tyre, por krrupën për imoralitetin e tyre. Dhe historia vazhdon deri në ditët tona, të mbushura me terma të bukura që shoqëria bashkëkohore vazhdon të prodhojë me të tepër për të mbuluar, në një farë mënyre, mizorinë e lashtë të veshur me rroba të reja.
Në rrugëtimin e tij poetik që kalon nëpër qytetet e ndryshme t’Evropës, së zbuluar mbas një jete të kaluar në kafazin e hekurt të dhunës e padijes së regjimit lirivrasës së Vendit të tij, poeti njëjtësohet me vlerat e qytetërimit, të cilat i ka kultivuar thellë në botën e tij të mbrendëshme, qëndrim për të cilin i ka takuar të paguajë një çmim shumë të lartë.
Poezitë e Visar Zhitit vërtiten në shumë boshte, interesat e tij janë të gjëra e të shumanëshme. Hyjnë në to kultura, në shfaqjet e saj të ndryshme, spikasin personazhe si kompozitori Wagner, si shkencëtari Giordano Bruno, ndihen si pika riferimi Shekspiri, Gëteja. Si formim poeti është prodhim i leximeve të artit të madh, prandaj dhe poezia e tij ka frymëmarrje të gjërë, i shmanget provincializmit të mjedisit nga del, mbetet një pasuri që i kalon kufijtë e atdheut, kthehet në një dëshmi e mesazh të fuqishëm për popuj të tjerë, fillon të flasë e të kuptohet në gjuhë të tjera.
Në konceptimin 360° të botës e dukurive të saj gjejnë vënd në të dhe bimët dhe kafshët. Përbëjnë mjedisin që rrethon njeriun, simbas autorit qëndron shpesh më lart se ky i fundit, shfaq më pak hipokrizi e më shumë vlera.
“Njeriun sa pak e gjej tek njeriu
Prandaj u drejtohem pemëve
Mësoj nga heshtja plot me fruta….”
Është fillimi i një poezie që dëshmon besimin e autorit, jo më te të ngjajshmit e tij, por në natyrën e papërdhosur prej ligjeve të njerëzve. Në poezitë e këtij cikli gjejnë vënd lotët e kalit që përkulet para të burgosurit të vrarë nga roja në një kamp të punës së detyruar, një skenë e pakrahasueshme që nxjerr në pah mizorinë njerëzore përballë fisnikërisë së kafshës, dallëndyshet që, me cicërimat dhe foletë e tyre, paralajmërojnë fundin e dimrit, xhirafat, më të hijshmet e botës së kafshëve. Ka një vjershë të thurur për kopshtin zoologjik të Tiranës që mbyllet me fjalët : “Me lirinë e gjallë të të gjithëve Dhe un jam më i lirë.”
Nuk përballemi me një prirje të vonë romantike, as me një shfaqje të një mode që, në botën e sotme, gjen mjaft përkrahës. Është diçka më e thellë, ka në bazën e saj bindje të krijuara, si pasojë e të jetuarit në një rend gjërash, në të cilat të gjitha vlerat njerëzore janë asgjësuar, ku nuk shihet as hija më e zbehtë e një shoqërie që t’i afrohet sado pak dhe njerëzve të Neandertalit apo të Kromanjonit. Ky është burgu i regjimit enverist shqiptar, ku është mbyllur, në vitet më të mira të rinisë, poeti. Simbas akuzuesve të tij poeti Visar kishte shkruar poezi “hermetike” që “rrezikonin” pushtetin e popullit !?
Ajo botë e vogël në të cilën u lind e u rrit shkrimtari dhe ajo pjesa e saj më shprehëse e më përfaqësuese, në të cilën u mbyll forcërisht në një çast dramatik përcaktues të jetës, janë një realitet, përballë të cilit bota e kafshëve, xhungla me të gjitha veçoritë e rregullat e saj, ku zotëron ligji i më të fortit, mund të quhen modele morali për t’u marrë si shembull. Nëse rendi i vlerave është përmbysur në dobi të së keqes, nëse njerëzimi, në gjysmën e dytë të shekullit të atomit, polli përbindësha të pashembulltë, për nga mizoria e tyre, si komunizmi shqiptar, të mbijetuarit e atij proçesi historik kanë vetëm një detyrë : paditjen deri në imtësi t’atij sistemi, arkitektëve e zbatuesve të tij, si shprehje e një përvoje historike që meriton të mbyllet “në bodrumet e errëta të historisë”, siç shprehet autori.
Drama e brëndëshme e tij, ai proçes i gjatë shnjerëzimi që, me mjetet më të dhunëshme e më të pamoralëshme u ushtrua mbi të, ashtu sikurse mbi qindra e mijra bashkëvuajtës të tij për gjysëm shekulli është edhe boshti qëndror, filli drejtues i një veprimtarie letrare, që mbetet një nga dëshmitë më të fuqishme të një epoke të zezë, autorësia e së cilës i u ngarkua vetëm një njeriu. Ndërsa ajo shoqëri, në shumicën dërmuese të saj, edhe sot priret nga anashkalimi i përgjegjësive të përgjithëshme e të përveçme në tragjedinë më të madhe të kombit.
Poezitë që i kushtohen asaj periudhe të jetës, që lidhen me çastet e pafund të dhimbjeve, poshtërimeve, dhunës fizike e psikologjike, t’ushtruar në bazë të një strategjie të hartuar përsosmërisht në instanca të larta të krimit botëror, janë edhe pjesa më e qenësishme dhe më prekëse e vëllimit. Që nga “E shtuna e parë e arrestit” deri tek poezia e fundit e ciklit në këtë vëllim që titullohet me një pyetje “Ç’kohë është, e njeriut apo e skeletit të tij?”, lexuesit, si në një film të gjatë, i dalin parasysh skenat e një jete që e ka humbur edhe kuptimin e termit. Ajo vazhdimësi dukurish të jetës së qelisë apo të kampit, ato skena të mjedisit të jashtëm që rrethojnë në çdo çast përsiatjet e heshtura të poetit të prangosur, borërat e bardha që mbulojnë qetësisht të gjitha gjurmët, figura e një vajze mësuese që çdo ditë, larg telave të kampit, zgjon tek çdo banor i tij stimujt e jetës, mundi i përditshëm i punës së skllavit në minierë, vdekja që herë mbas here troket në derën e të burgosurvet, thesi i tyre në depo që mbetet simboli i së vetmes shenje të diçkaje të tyre, të privatësisë, mesazhi i një rrëkeje uji në qetësinë vdekëse të një vetmie në frontin e punës së galerisë, janë disa nga skenat e atij filmi rrënqethës që e bëjnë lexuesin bashkëjetues të fatit të autorit.
Por Visar Zhiti nuk është një fotograf i thjeshtë që filmon e shfaq çdo gjë që ndodh rreth tij, ai e shoqëron dëshminë e tij me bluarjen e mendimit, me përgjithësimin e tij, me padinë qytetare që e kthen atë në një tribun, jo vetëm të vetes, por të gjithë brezit të tij, kryesisht atij bashkëvuajtës.
Autori i “Rrëfim pa asnjë altar” është një poet i lindur. Ndoshta poezia e tij, për t’u kuptuar, në gjithë shtrirjen dhe thellësinë e saj, ka nevojë për një mundim të mëtejshëm. Por aty ku ai arrin maja të artit të tij janë ato rrjeshta që i kushtohen botës intime, në këtë vëllim e ndërthurur me tragjedinë e atdheut dhe me fatkeqësinë e vetë poetit. “Ditëlindja ime në qeli” është rrëfimi i një çasti të dhimshëm, një përsiatje e thellë e një gjëndjeje, në të cilën është përmbysur gjithshka, së bashku me vetë kuptimin e jetës, një vdekje klinike e autorit të cilit Zoti i dërgon si varkë shpëtimi talentin e tij, poezinë, (prostitutë dhe Shën Mëri) në vetminë e qelisë. Lexuesi normal i Evropës së sotme, ku futet dhe ai shqiptar, fatmirësisht i shkëputur nga yzengjitë e vlerësimit të artit të partisë, gjen në këtë lloj poezie një vërtetim të idesë se deri në ç’pikë njeriu krijon artin dhe, anasjelltas, deri ku arrin aftësia e këtij të fundit për të formuar vetë njeriun. Por asnjë prej këtyre lexuesve nuk mund të futet në shpirtin e vërtetë të krijimit poetik, në thelbin e gurit filozofal të saj, si ata njerëz që kanë patur fatkeqësinë të festojnë ditlindjet e tyre në vetminë e qelive t’akullta të hetuesive shqiptare…..
Në këtë kuadër, një vënd të veçantë në vëllim, zënë dy poezitë kushtuar prindërve, të titulluara “Perëndesha e mbrojtjes” dhe “Im atë i verbër”. Janë yjet më të ndritshëm të yllësisë poetike zhitiane, të denja për cilëndo firmë të poezisë botërore, dhe asaj më eprore. Nuk është thjesht dithirambi poetik i mirënjohjes për ata që e sollën në këtë jetë, është hymnizimi deri në ngazëllim i funksionit dhe rolit të gruas në jetën njerëzore, kryesisht në figurën e nënës, në të cilën ajo, sigurisht, meriton skeptrin e botës. Nuk po futem në ftillimin e imtë të këtyre perlave poetike shqiptare, nuk dua të prek, sado pak, shkëlqimin e tyre. Lexuesit i kumtoj me sinqeritet kënaqësinë e jashtzakonshme që kam provuar me leximin e tyre dhe mikut poet i shpreh falënderimin, besoj edhe n’emër të mijra bashkëvuajtësve, që ka ditur të përjetësojë, nëpërmjet vargjeve të tij, çastet tragjike të jetëve tona dhe flijimet sublime të nënave, grave e motrave tona, heroinat e vërteta të qëndresës shqiptare në gjysëm shekullin më të zi të historisë së këtij populli.
Diku më sipër vura në dukje se, në jetën e trazuar të shkrimtarit, triumfoi vetëm ëndrra e poetit. Analiza, qoftë edhe shkurt e përciptas si kjo e imja, e poezive të Visar Zhitit, nuk mund të anashkalojë një nga përbërësit e saj më të rëndësishëm : ëndrrën. Ka një lidhje organike, në gjithë personalitetin e tij, mes prodhimtarisë letrare e motiveve shtytëse të brëndëshme të saj. Me gjithë praninë e elementëve racionalë poezia e autorit tonë i përket më shumë gjinisë emotive, botës së ndjenjave të holla e të fantazisë së ndezur që, ndonjëherë krijon figura e koncepte, vështirësisht të kapshme për lexuesin e thjeshtë. Ajo botë nuk do të mund të jetonte e t’ishte prodhuese pa elementin kryesor themelor të saj, ëndrrën.
Vetë poeti, në vargjet e tij, ka dëshirë t’a theksojë këtë shtytëse e nxitëse të gjithësisë krijuese të tij. Madje ëndrra është diçka më tepër, është përbërësja më e rëndësishme e vetë qënies krijuese : “Njihuni me skeletin tim – Jam unë pa ëndërrat e mija”. Për të ëndërra është gjithshka, sinonim i vetë jetës, i ngrohtësisë, i dritës, i shpresës. “Ëndrrën t’a zhvesh që të më mbetej guri i ngrohtë i jetës…” Lexuesi e ka të vështirë të përcaktojë nëse poeti është prodhim i ëndrrave të tij, apo ëndrrat e kthyera në poezi janë thelbi qenësor i vetë veprës së tij. Klithma e dëshpërimit, që del nga thellësia e shpirtit në çastin më dramatik të jetës së tij, n’atë të arrestimit, pasqyrohet në një varg të vjershës së shkruar n’atë rast : “ do të rrëzohen ëndrrat “.
Është ky tmerri i shkrimtarit n’ata çaste, një gjë e pakuptueshme për vdekëtarë të thjeshtë n’ata kushte, por kjo është vlera e shtuar e artistit krijues, e cila i jep atij fuqinë, guximin dhe energjinë për të përballuar vite të tëra të një vegjetacioni në kufijtë e vdekjes. Ëndrra e shoqëroi e paprekur poetin në vështirësitë e panumurta të ditëve e netëve në minierat e Spaçit apo Qafë – Barit, në zonat e thella të nëntokës, ku ai mbushi e shtyu vagonat në dritën e një kandili, në temperatura të larta e në një ajër të ngarkuar me avuj uji e squfuri, në përplasjen me të ftohtit therës të maleve të Mirditës në dalje të galerisë. Ajo mbeti pasuria e vetme e tij në një mjedis ku i a kishin rrëmbyer të gjitha, ku ishte kthyer në një numur, i vlefshëm vetëm për të nxjerrë mineral, që shteti fuqiplotë i tiranëve do t’a përdorte për të mbajtur në këmbë “ekonominë” e tij të bunkerëve dhe të të paaftëve.
Në çastin kur makthi mbaron e poeti kthehet në jetën “normale”, ëndrra bëhet edhe më e rëndësishme, sepse do të jetë përsëri ajo që do t’a drejtojë ecjen e tij drejt objektivash të tjera, që për të janë ata të krijimtarisë artistike. Në këtë rast ajo merr funksionin e misionit që duhet të marrë përsipër “poeti i ëndrrave”, mbasi koha i ve mbi shpinë detyrën e përjetësimit letrar të një përvoje të hidhur, t’errët, tragjike, nëpër të cilën kaloi ai dhe shumë bashkatdhetarë të tij.
“ Do të marr prej dore ty ëndërr
Dhe do të shëtis zgjimeve të mija
si një i çmëndur”
Kjo është besojma e re e shkrimtarit, i vetëdijshëm se tashmë jeta e tij nuk i përket vetëm vetes apo familjes, i përket edhe një shoqërie që pret prej pendës së tij vepra që do të përjetësojnë bëmat e asaj epoke historike plot vdekje, dhimbje, mohim lirish e të drejtash, padrejtësi e dhunë të çdo forme. Vëllimi “Rrëfim në asnjë altar” i qëndron besnik këtij misioni të shkrimtarit. Vlerësimi që i bëhet nga kritika e një Vendi që mbahet si djepi i poezisë, është mjaft shpresëdhënëse.
Kritiku Ennio Grasso pohon në gazetën “La voce” (Zëri), të 29 janarit 2013, në lidhje me botimin e librit të Visar Zhitit se “pa dyshim është ndër më të mëdhenjtë poetë evropianë në mënyrë absolute”, ndërsa kritiku Giovanni Ruggiero, në shtyllat e “Avvenire” (E ardhmja) shprehet : “Poeti konsiderohet në atdhe e jashtë tij, si zëri më i fuqishëm i gjithë poezisë bashkëkohore shqiptare…” Më poshtë vazhdon : “Mesazhi poetik i Zhitit universalizohet dhe kalon kufijtë gjeografikë të dhimbjes shqiptare. Poeti është dëshmitar i vuajtjeve të njerëzimit, sepse këto i shkaktojnë më shumë dhimbje se çështja e tij vetiake.” Ndërsa studjuesi i njohur i botës shqiptare, Robert Elsie, e përkufizon kështu : “Visar Zhiti është shkrimtari shqiptar, jeta dhe vepra e të cilit janë pasqyra më e mirë e historisë së kombit të tij…”
Këta janë disa nga vlerësimet për shkrimtarin tonë. Përkthimi dhe botimi i veprave të tij në Evropë e më gjërë, njohja dhe përhapja e tyre sa më shumë n’opinionin publik e artdashës të botës, vlerësimi në rritje i meritave të tij në fushën e letrave, na bëjnë t’a shohim me optimizëm përfaqësimin e populliti tonë në fushën e kulturës botërore dhe shpresën që, në galerinë e kandidatëve për Çmimin Nobel për letërsinë, krahas I. Kadaresë të rrjeshtohet edhe emri i nderuar i Visar Zhitit.

Shkurt 2015 Eugjen Merlika

NUSE E PANUSËRUAR

by

NGA EGLANTINA MANDIA*/
KTHIMI/
1.Aeroplani u ngrit nga aeroporti i Romës./
“Lamtumirë!” – i tha Musinea vjeshtës së vonë të tokës italiane. E verdha, kafeja, gjelbërimi i venitur, qytetet e mëdha dhe të vogla, deti. Deti në atë anë e në këtë anë. Rrotullimi i aeroplanit mbi Tirren, drejt Adriatikut. Gjithçka mori përmasa qiellore. Re, re, re, vetëm re.
Një ajsberg i bardhë që shpërndan shtëllunga. Shtëllungat prekin krahët e aeroplanit dhe cekin dritaret e vogla ku ka mbështetur ballin Musinea. Gjithsecili ka një vend, të mbushur me gjakun e me kujtimet e të parëve. Është një ndjenjë që s’përshkruhet me fjalë. Është më afër dhimbjes e mallit për rrugët, drurët, shtëpitë njerëzit. Ajo mban brenda dashuritë, zhgënjimet, ëndrrat, shpresat dhe thirrjen e Poetit: “Jam një shkëndijë prej qielli/Dhe një drudhëzë prej dielli/
Edhe në qiej fluturoj”.
Nuk donte të mendonte veçanërisht për zhgënjimet. Ia kishte vrarë shpirtin e saj të bukur pabesia e A.H. dhe G. K. Saliere të ndjenjës së saj të pastër. Saliere shpirtvrarës. Ajo donte t’i fshinte përgjithmonë nga jeta e saj, sepse donte të shihte në çdo shpirt njerëzor “një drudhëzë prej dielli”. Për hir të Salierëve që thithin si hiena “shkëndijën prej qielli”, për ta mbuluar me terr, nuk do ta humbiste, s’donte në asnjë mënyrë, ta humbiste vizionin e saj të dritës. Duhej fshirë nga shpirti çdo dashuri, që s’ është dashuri dhe çdo miqësi, që s’ka qenë kurrë e tillë.
Lamtumirë dhe ju Salierë! Prehuni në qetësinë tuaj, në ferrin tuaj! Digjuni aty e bëhuni hi! Lamtumirë, përgjithmonë! Në pleqëri do të dukeni, si shtriga nga ai helm, që vlon në shpirtin tuaj smirëzi.
Nëpërmjet reve, nën trysninë e akullnajës së kaltër, dolën majat e maleve dhe kreshtat e zbardhura nga dëbora e Tomorrit. Të ashpër, hijerëndë, aq të varfër e të vetmuar, sa të zë frika e vetmisë kur shfaqen aq befasisht, para syve të mbushur me lot trishtimi për tokën tënde, aq afër e aq larg botës.
Musinenë po e brente padurimi për të zbritur sa më parë në Aeroportin e Tiranës. Në Tiranën konkrete e reale, jo ashtu siç dukej nga lart, një qytezë kartoni me shtëpi kukullash dhe ushtarë prej plumbi. U drodh e tëra, kur vuri këmbën në tokën e saj.
O Zot, o Zot! Përse iu duk, sikur i doli para nënua plakë krahëhapur e i thirri: “Mirësevjen në dheun tënë, o e Bukur e dheut!”
Dhe Musinea e vogël, pyet: “Përse i thonë Bukur e dheut?”
“Dheu tënë me të bukura ushqehet, ndaj dhe është më i bukuri vend mbi dhe”.
Musinea ishte aq e malluar. Mezi priste të mbërrinin në shtëpi. Megjithëse ishte me të vëllezërit, Vesimin dhe Muntazin, s’po i durohej të shihte anenë e Karolinën, kanakaren e saj. Kishin afro dy vjet pa u parë. Më në fund ishin në shtëpi. Babai iu duk i mpakur, i tretur. Po plakej Reshati dhe Hanushja e shtrenjtë.
Karolina iu hodh në qafë. Musinea nuk i gëzohej dot.
“Qenke rritur, qenke bërë e madhe! Po më këput krahët”, – i thoshte, duke e puthur me mall.
E mësuar për afro katër vjet me vetminë e dhomës në Romë, ditët e para e ndjeu veten si mysafire në shtëpinë e madhe, ku banonin të gjithë, edhe Muntazi me nusen e re, Ixhlain. Njerëzit hynin e dilnin nëpër dhomat e tyre dhe i kujtonin shtëpinë e madhe të fëminisë në Gjirokastër, veçse rolet ishin ndërruar. Nënua plakë ishte bërë Hanushea me të cilën s’ngopej së fjalosuri, sikur donte të shlyejë ankthin e netëve të ëndrrave të zeza në Romë, ku e shihte të vdekur e zgjohej e llahtarisur.
Vetëm pas një jave, filloi të mësohej të hapte dollapët e të merrte diçka për të ngrënë në shtëpinë e vet. S’kishte më çelësa, s’kishte më portierë. Megjithatë, Musinesë i dukej se kishte shumë zhurmë e gjallëri në shtëpi. Shpesh, tërhiqej për të mos humbur kohë për të punuar apo për të lexuar dhe harrohej në punë, harronte, që ishte e rrethuar me njerëz. Gjatë ditës rregullonte dhomat, pa e pasur mendjen, si përherë dhe pastaj me libër në dorë zbriste për të ngrënë apo ngjitej në dhomën e saj, ulej mbi krevat, ku lexonte e shkruante. Hanushea i thërriste: “Po ç’bën aty moj e bekuar?” Musinea zgjohej si nga gjumi : “Ç’ka ndodhur ane?”
“Po ti e mbarove atë të shkretë shkollë moj bijë!” “Prit, prit kam shumë punë. Vërtet e mora një diplomë, po unë sapo kam filluar të shkruaj, Hanushe. Dhe të shkruash është një punë shumë, shumë e vështirë, ta dish”.
Kishte filluar të ftohtit. Në darkë ndiznin zjarrin. Musinea ulej përballë oxhakut dhe vështronte flakët dhe drurët që digjeshin. I kujtohej fëmijëria në Gjirokastër, anës vatrës, kur tregonin përralla e luanin është një e ç’ është një”. Njëherë ishte ulur në divan e duke shfletuar një libër në një gjuhë të panjohur, shikonte me adhurim figurat e një qyteti të madh dhe shtëpitë e larta, të gjitha të bukura. Kushedi a do të kishte mundësi t’i shihte? Sa e lumtur do të ishte!” Dhe ja, pas kaq vitesh i ishte plotësuar dëshira, por s’pati qenë kurrë aq e bukur, siç e kishte krijuar në fantazinë fëminore.
“Musine, – e pyeste Hanushea, – Ç’ke pësuar? Ç’të ka mbetur atje, në viset e huaja, mendja apo shpirti?”
Syrit të Hanushes zor se i shpëtoje.
Musinea ia kishte përsëritur aq e aq herë vetes, se ishte shëruar nga ndjenja e dashurisë, por boshllëku ishte i tulatur atje, thellë.
– Si të dukem ane? – e pyeste për të ndërruar fjalë.
– Mos më hidh degë më degë, biro! – i thoshte Hanushea, duke e parë me dyshim
– Kjo punë që bëj unë ane, kërkon edhe mendjen, edhe shpirtin edhe gjithë jetën e Musinesë, andaj mos u merakos fare për mua!”.
Musinea shkonte çdo ditë në bibliotekë. Shkruante. Mbushte blloqet me shënime. Ishte futur në laboratorin krijues të shkrimtarit që është si pëlhura e Penelopës. Një punë pa anë e pa fund. Ai laborator s’pushon as natën, as ditën. E dinte që tani s’kishte më shpëtim nga vetvetja. Redaktonte “Kujtimet e jetës universitare”. Plotësonte punimin e diplomës për Naim Frashërin. Dëshironte ta kthente nga një tezë diplome, në një vepër me përmasat e Poetit Kombëtar. E dinte që edhe sikur t’i kushtonte tërë jetën, zor se do t’ia dilte mbanë të jepte atë që dëshironte për figurën e tij. Kishte studiuar me mijëra e mijëra faqe. Kishte tani qindra skeda e shënime.
Ishte e lumtur që Lumo Skëndo ia vlerësoi punimin e diplomës që ia pati dërguar nga Italia dhe e dëgjoi me kujdes porosinë e tij, për ta thelluar dhe botuar në të ardhmen, që të mos mbetej e varrosur në arkivin e Universitetit të Romës. E gjithë kjo e punë e rrëmbente Musinenë dhe s’merrte vesh asgjë veç ndonjë lajmi që dëgjonte në radio. Kjo zhytje në punë ia bënte jetën të plotë dhe shpesh i fluturonin ditët pa i ndjerë fare. Ashtu e izoluar, ndjente çastin e krijimit dhe shkëputjes nga bota. Duke qenë krejtësisht e dhënë në këto çaste thellohej në vetvete dhe mendimet i merrnin formë e ngjyra aq të larmishme e befasuese, shpirti i mbushej me ngazëllim të përhershëm e përtëritës. Ajo ndjenjë aq e çuditshme e shtynte të thoshte me zë të lartë: “E sheh Musine, se baza e zhvillimit të mendimit njerëzor, i ka rrënjët te vuajtja dhe te fatkeqësitë? Është kjo pra, arsyeja që lumturia është aq fluturake. E njeriu vrapon përherë në kërkim të lumturisë së tij të humbur. E sa më tepër vrapon drejt saj, aq më larg ikën ajo prej tij”.
Vetmia e mendimit. Thellimi në përsiatjet, po i sillte për herë të parë Musinesë qetësinë, ekuilibrin, pavarësinë e mendimit.
“Ekzistenca është tepër e thjeshtë”, përsëriste. “Kush do të luftojë duhet të bëjë dallimin e filozofimit dhe fantazisë që është mashtruese. Ajo i tall të gjithë, i vë në lojë naivët që kërkojnë lajle-lulet e jetës, me mendjelehtësinë vezulluese e ngushëlluese njëkohësisht”. Me gjithë gjendjen e saj shpirtërore, Musinea përpiqej të thellohej për të shijuar plotësisht magjinë që fisnikëron shpirtrat.
“E kërkojmë lirinë jashtë vetes, ndërsa e kemi brenda shpirtit. “E kërkojmë lumturinë jashtë vetes, ndërsa ajo e ka burimin në zemrën e secilit. Pra, njeriu është një ekstazë hyjnore sa për dhimbjen danteske aq edhe për dritën e qiririt Naimjan.Ndoshta kjo është arsyeja që pasionohet në sende pa shpirt, si puna dhe paraja, sepse ato janë të vetmet që mund t’i sundojë vetë, sepse njeriu predikon që po lufton për të mirën e të tjerëve, por në të vërtetë vetëm konservon personalitetin e vet e sa më tepër moshohet, aq më egoist bëhet. Kjo është dhe arsyeja që shumë fytyra të bukura marrin maskën e ferrit të përjetshëm”.
“Ja pra, Musine, iu fute këtij pasioni për të shkruar. Ta dish, që s’ke më shpëtim”.
Filloi të mbledhë këngë popullore tiranase. Kur donte të çlodhje, shkonte te fqinjët e saj, një familje e qetë. Nusja i jepte fëmijës të pijë dhe i këndonte ninullën. Vajza qëndiste dhe e moshuara punonte në vegjë, ndërsa vajzat e tjera, që mblidheshin, duke kaluar oborret deriçkë më deriçkë, punonin e këndonin. Një popull që ka aq vajza e aq gra pas mureve me shpirt të përmalluar e fin si në Gjirokastrën e saj, këndon:
“Florinjtë e gjirit t’u derdhë
Del nusja t’i përmbledhë
T’i shkojë vargje në qafë
Të dalë zonja në dasmë
Të thotë cila është ajo
E bukur e dheut – o
Ili i Skënderbeut – o”.
Dalëngadalë po ravijëzohej në konturet më të plota libri i saj madhor i së Bukurës së dheut, sepse “Dheu tënë me të bukura ushqehet”. Në shpirtin dhe trurin e saj po ngrihej ndërtesa e jetës nëpërmjet imazhit të asaj dasme që derdhej në qytetin e fëmijërisë, Gjirokastrës. Edhe në çastet kur vdekja ishte më e pranishme (e gjithë bota e çmendur ishte futur në luftë), ishte dasma ajo që do ta ripërtërinte jetën.
Mendimet i buisnin në shpirt, ndërsa kthehej duke ecur në këmbë nëpër rrugët e Tiranës, që i dukeshin të bukura, megjithëse s’ishin aq të pastra e balta të ngjitej në këpucë. Kishte shumë fëmijë të veshur keq e gra e burra me kostume karakteristike tiranase të zbardhëllyera.
Intermexo:
1 janar 1942
Fort e ndershmja Zonjusha Musine Kokalari,
Në numrin që vjen revista ‘Shkëndija” dëshiron të nisë një veprimtari të re në fushën e kulturës shqiptare, ku jo vetëm letërsia ka me qenë e zhvilluese, porse edhe artet qofshin figurative, qofshin muzikore, qofshin dekorative.
Për t’ia arritur qëllimit që na intereson e të thellohen sa më tepër prirjet e ndryshme artistike-kulturore, kemi vendosur me iu drejtue shkrimtarëve dhe intelektualëve të vjetër e të rinj, tue u caktua pak a shumë subjektet mbi të cilat do të kenë mirësinë të bashkëpunojnë. Për zotërinë tuej kemi mendue të na shkruani 6 artikuj me subjekte të ndryshme letrare. Artikujt s’do të jenë më të shkurtër se tri faqe, as më të gjatë se pesë faqe. Secili ka me u shpërblye me 50 fr. Shqiptare.
Do të ishim mirënjohës të na jepnit një përgjigje rreth kohës q’i do t’Ju nevojitet për kryemjen e këtij bashkëpunimi.
Me nderime
Ernest Koliqi.
Romë, 20.11. 1942
E dashur Musine,
Mora letrën dhe u gëzova që jeni mirë. Dhe këtej mirë jemi. Me Vesimin u takova. Vajtëm te Massimo D’Azikov dhe hëngrëm darkë së bashku me Torin (Hektorin), tani ka shkuar në Bolonjë dhe tha se do të kthehej. Po të dërgoj fustanin. Besoj se të pëlqen. Mua më pëlqeu shumë. Fletoren së bashku me certifikatën po t’i dërgoj me Vesimin. S’pata kohë t’i marr tani sepse pasnesër kam provimet, më 24, 25 deri më 4 mars. Si vete ti? Mos u mërzit! Ne të kemi zili që mbarove. Margës iu mërzit jeta nga provimet. Tërë ditën bëjmë muhabet , 3-4 herë sa u mërzit edhe zonja e shtëpisë. Zonjën e shtëpisë e kemi shumë të bukur. Ka një shtëpi aq luksoze, sa u hutova fare. Marga ka bërë be që nuk ikën nga Roma pa bërë disa fotografi në sallonin e zonjës sime.Torit i pëlqen shtëpia. “U, tha “Kjo e ka më të mirë se tonën!”Me latinishten s’kam filluar. Do të filloj me Muscolinin, se ay i jep grupit shqiptar. Zonja Russo është e mirë. Nuk e di se ç’i hipën ndonjëherë që s’më sheh dot me sy. Pardje më telefonoi , më thirri t’i shoh radion e re që bleu tashti. Mora letër nga shtëpia. Puna e pensionit u rregullua. Të bëjmë varrin e babait. Kur ta shoh të mbaruar do të jem e qetë. Sa herë të kujtoj Musine. U mësova me ty gjatë gjithë kohës dhe e ndjej mungesën tënde për shumë gjëra. Pas provimeve do të të shkruaj më gjatë. Të gjithëve të fala.
Torin e kemi fare mirë.
Të puth me mall
Elima
Shkup, 2 shkurt 1942
E dashur Musine,
Letrën më datë 6 e mora dhe u gëzova që jeni mirë. Edhe unë këtu jam mirë dhe pres letra nga ju, sidomos mbi gjendjen e babait. A u kthye Vesimi nga Bari? Pas dy jave do të nisem për në Tiranë. I thuaj Lumo Skëndos se librat që kërkonte nuk mund t’i gjej këtu, mbasi të gjitha botimet në sërbisht, janë zhdukur. Dy muaj më parë i dërgova një statistikë të myslimanëve të Shkupit.
P.S. Më 8 mars 1942 të bësh gati pasaportën në qoftë se ke vendosur të vish, duhet të marrësh vizë nga Konsullata Bullgare.
Të përqafoj me mall
Yt vëlla, Hamiti
Sigurisht, të gjithë në shtëpi u gëzuan nga letra e Hamitit. Aq e aq vite i larguar nga shtëpia e tani vetëm letrat ishin fjalët e mallit e të gazit për Hanushenë e për Reshatin.
Shtëpia ishte e madhe. Burrat punonin. Dy breza juristësh, ndërsa Vesimi punonte me librarinë “Venus”. Musinea filloi përpjekjet për një punë si mësuese e gjuhës në shkollën, ku kishte marrë maturën. Kishin kaluar pesë vjet që atëherë, plot pesë vjet. Atëherë ishte 20 vjeç dhe tani, po mbushte 25 vjeç. Dhe ishte muaji shkurt, muaji i saj. Tirana ishte si gjithnjë e zgjuar nga gjumi, si e hutuar nga sythet që rrinë gati për shpërthim dhe limfa e jetës, do t’ju japë gaz akacieve dhe palmave të përjetshme të oborrit të shkollës. Do të takonte mësuesit e saj, që i kishte dashur dhe i kishte nderuar. Ende i kishte ruajtur në bllok porositë e tyre.
“Njeriu ka mundum me i shërbye njerëzimit atëherë, kur ka ndi gëzimin me punën e tij që ka bamun. Ti çdo herë kapërtheje gëzimin kur s’e nxen ndonji send a mendim të ri dhe mos u idhno kurrë ndonjëherë pse do të duket sikur harrove disa të nxanë me të para. Pse kjo është e natyrshme madje, e nevojshme”.
Ahmet Gashi.
“Duaji gjithnji të mirat dhe sendet e bukura sepse ato vetëm të kënaqin shpirtin”.
Kristina Koljaka.
Po hynte në oborrin e shkollës, që po i dukej i trishtuar, veçanërisht korridoret me dërrasa që gërvinin: “Gër, gër”.Vajzat me përparëse të zeza e jaka të bardha, e shihnin me sy kureshtarë.
Dikur Qemal Stafa i kishte dërguar me anën e Ganimet Gilanit, një porosi që të fillonin punën për përhapjen e ideve komuniste në atë shkollë. Shkolla ishte regjur nën peshën e kohës. Sytë e vajzës e shihnin me dyshim. Shpirti ishte i turbullt dhe kërkonte LIRI.
Si do të vente halli i LIRISË së Shqipërisë?
Ajo e dinte se shkruante e shkruante për të shpërthyer atë tharm të shpirtit që Shqipëria të ishte e lirë, por tani shkonte në shkollë me diplomën me vete, për të kërkuar për të filluar punë aty.
Dhe kishte një pengim në grykë, sepse po i dukej krejt e huaj shkolla e saj. Kishte edhe një dridhje në shpirt. Cilin do të takonte të parin nëpër shkallët që kërcisnin “shtrak e shtruk’?
Dyert e larta të klasave. Dritaret. Asaj i pëlqente të zinte vendet pranë dritareve. Të shihte zogjtë, si fluturonin degë më degë, të shihte shiun dhe borën e rrallë në Tiranë. T’u shpinte konviktorëve byrek nga të Anesë, me peta të holla. Dhe aty, në atë bankë kishte ndenjur katër vjet me Salierin. Dhe e kishte dashur atë shoqe banke aq shumë, e i kish besuar “drudhëzën e dritës” së shpirtit, kurse ajo e kishte përgjuar. Ajo e kishte urryer, duke “e dashur”. Kishte ndjekur jetën e saj si ajo hiena, që ndjek prenë e vet, për t’i gjetur çastin, që ta presë në besë. Dhe e kish prerë në besë. Këtu është një popull i tërë: i prerë në besë. Edhe Selfixhea është burgosur në Shkodër. E kishte marrë malli për miken e saj të zemrës, për shoqen e saj të letrave. dhe për atë verë, atë stinë të paharruar të kujtimeve të tyre.
Po, kishin kaluar pesë vjet. E megjithatë, ajo do të qe një STINE E PAHARRUAR, për krijuesen. Çdo skicë e shkruar në ato rubrika, ku Musine ishte ende MUZA, s’ishin gjë tjetër veçse thirrje të shpirtit të pastër, të brezit të viteve ’30. Dhe ishte pikërisht viti 1936 kur Qemal Stafa, i rrëmbyer nga idetë e komunizmit, i dërgonte asaj kërkesën e parë për bashkëpunim. Dhe ishte pikërisht ai vit që në Rusi kishin filluar gjyqet. Burgjet dhe vrasjet po dilnin mbi sipërfaqen e detit të madh dhe të paanë rus. Ajo nuk donte një Shqipëri të ardhme me burgje. Fashizmin e kishte pare dhe jetuar në Romë. Ishte një përbindësh, që ushqehej me mish njeriu. Ishte kafsha që sundonte njeriun. Kafsha. Zot e ruaj njeriun nga kafshërimi. Shpëtoje Shqipërinë tonë nga fati i zi. Vërtet, cili do të qe fati i Shqipërisë? Selfixhea ishte burgosur në Shkodër. sepse ishte në ballë të një demonstrate antifashiste. Ajo kishte qenë në shtëpinë e prindërve të Selfixhesë. Ishin të dëshpëruar, sepse prisnin një gjyq ushtarak për antifashistët.
Ndërsa ajo po ngjiste shkallët e korridorit të errët të shkollës, një grup vajzash shpejtuan të dalin. Dikush thirri: “Shpejt, shpejt Ramize!” Ajo që e thirrën Ramize, kaloi si furtunë nëpër shkallë dhe u gjend gati pa frymë në katin e dytë, ballë për ballë Babametos, që tashmë ishte zbardhur.
“Shpejt, shpejt, Ramize!”
Musinesë i bëri përshtypje fytyra e skuqur nga vrapi i asaj vajze dhe flokët ngjyrë të përshkëndritur lajthie. E tëra dukej si një fishekzjarr, që zbriste nga qielli, si një meteor, si një kometë, që lëshon mijëra vjet dritë, edhe pasi shuhet. Ai ishte vetëm një çast. Vajza i kërkoi falje: “Ju lutem profesor…” Dhe ndjeu mbi supe dorën e hollë, të rreshkur dhe sytë e butë, të ngrohtë që e vështronin me dyshim. “Vrapo, se po u pret Z!”
“E di, e di.”
“Dhe herë tjetër mos bëni kaq zhurmë. bija ime”.
“Po. Po, keni të drejtë”, – tha Ramizea dhe u bë erë.Vetëm atëherë Babametua pa Musinenë.
“Musine – thirri, Musine, ç’e papritur e bukur, për këtë ditë! Eja Musine. Të falënderoj! Të falënderojmë, që të dy me Ahmetin, për librin “Siç më thotë nënua plakë”. Eja bija ime. Ç’e mirë të solli?”
Musinea i shpjegoi kërkesën për të hyrë në punë. Kishte ardhur të përgatitej, për të dhënë provimin, që kërkohej. Kishte ardhur të merrte materialet e nevojshme. Kishte ardhur të takohej edhe me profesorët e saj të respektuar.
Babametua ngazëllente. “E di që kam një orë pushim? Eja në sallën e mësuesve! Mund të flasim lirisht”.
Musinea hyri në sallën e mësuesve. Tani që kishte rënë zilja, kudo ishte qetësi. Qetësi. Salla dukej e madhe dhe e ftohtë, megjithëse dera me xhama e ballkonit do të qe plotësisht e mjaftueshme për dritë. Shermasheku e mbulonte ballkonin dhe dritaret. Ajo dredhëzë po ia zinte frymën dritës. Babametua hapi çelësin e dritës elektrike. Dhe ngriti supet. “Pa hë, ç’po bën tani? Si është Reshati me shëndet?” “Jemi të shqetësuar. Nuk po bën përpjetë!”
“I thuaj të mos dorëzohet kapedan Reshati!” Baba i lumtur është Reshati me tre djem si diva e një vajzë shkrimtare. Më pëlqeu shumë shkrimi i Poradecit për librin tënd. Si e quante intriganten? “Meduzë!” Ruaju nga Meduzat, Musine, bija ime! Çdo kokë e kanë të helmatisur.”
Musinea e ndjeu shpirtin të lehtësuar gjatë gjithë kohës, që bisedoi me profesorin e saj të dashur.
“Të shohësh Ahmetin dhe Kristinën, sa do të gëzohen kur të të shohin. Një shkrimtare nga vajzat tona? E di ç’është? Është një Sevasti Dako, për përparimin e vajzës shqiptare. Dhe nga shkolla e Sevastisë e Parashqevisë, po vilen frytet e para. Ç’fryte të ëmbla!”
“Ndoshta s’janë aq të ëmbla, profesor. Ndoshta janë si frytet e vendeve të nxehta mbuluar me gjemba e gjembaçë”, qeshi Musinea.
Babametua qeshi. Ai qeshte shumë bukur, me gjithë shpirt dhe fytyra i merrte dritën e shpirtit të mirë. Dritën e butësisë së shpirtit. Dhe gjyzlyqet gjithnjë ia zmadhonin sytë gështenjë, aq inteligjentë e gazmorë.
Sapo hyri në derën e shtëpisë dëgjoi breshërinë e Anesë: “Eja bilo në vete, hir në udhën e perëndisë, se nga këndimet s’kren gjë. U, pika burrit që do të marrë, lumi shtëpisë që do të të presë! Edhe Hamitit i kulluan sitë mbi libra. Po na, se do verboheni me këto këndime, sikur janë këndime të Kuranit”.
“E di që Hamiti po bën një punë të madhe për të gjithë shqiptarët? Për ne, moj Ane, kjo është më tepër se të gjitha këndimet e Kuranit. Mos e zemëro me mua. S’jam e zonja për të bërë palë, as për të qëndisur në makinën “Singer”, po për të shtypur libra, që të rrëfejnë jetën tonë, këngët, gjëmat e dasmat. Dasmat e të gjitha çupave, që kur qetë edhe ti e nëna jote, çupëza të njoma, dasmën tonë gjirokastrite. Ajo dasmë, që na ka mbajtur jetën gjallë.
Intermexo: Bari 20.6.1942
E dashur Musine,
Letrën që më dërgove nga Shkupi, e mora. Lum si ti, që shëtit botën me kaq lehtësi! Si t’u duk Shkupi? I bukur apo një deziluzion? Shkove për të pushuar apo për të parë vëllanë? Gjithë këtë vit ç’ke bërë? A ke gjetur ndonjë lloj pune që të të pëlqejë? A janë me konkurs edhe aty? Ç’po shkruan?Je gjithnjë nervoze. Unë të kujtoj gjithnjë të shqetësuar. Dhe ti i kujton vitet, që jetuam bashkë. Ç’kohë të këqia. Nuk më ngjan e vërtetë, që shpëtuam nga Universiteti, që tani më duket aq larg. Nga Roma kam vetëm kujtime të hidhura. E di që po bëj konkurs? Mos qesh. Janë 754 veta, që do të dalin nga 7500. Një betejë e vërtetë. Kështu që jam e detyruar të studioj si asnjëherë, e në qoftë se nuk fitoj do të qaj pak, po do të kem mësuar diçka për veten time.
LINA DE CRISTOFOR”
3-DITAR-
Tiranë, 22.06.1942
“Sot është e hënë. Dita e parë e javës. Nuk bën shumë ngrohtë. Mezi u ngrita në mëngjes. Oh duart që më dhembin. Pse jam kaq e këputur. Në drekë mbarova librin “Le chemin du bonheur” të Pauchet. Bravo Musine, ke nisur nga mbarësitë! Të shohim nëse do t’i lesh rregullat. Dyshoj. Pas dreke o Zot ç’shi. Bie me forcë, koha u bë e errët. Më duket se jam në dimër.
Ora gjashtë me Ixhlalin dhe Hektorin shkuam në koncert. M’u preh shpirti nga muzika. Ishte Sonata nën dritën e hënës e Bethovenit.
E martë, 3 qershor
Atë mëngjes fillova uLa defanca pur la system nerveux”, të Dr. Martin du Thae. Shi-shi. Më duket se e vura në vijë punën. Do të shëroj nervat, siç duket. Shumë të shkatërruara i kam. Më dhembin damarët e duarve. Pas dreke, në spital te Kolea. Më dha këshilla për gjuhën e frazeologjinë shqipe. Më vonë i këndova vitin e dytë të “Kujtimeve universitare”. I pëlqeu. Le të shpresojmë kështu deri në fund. Më tha, midis kujtimeve të tu çdo njeri do të gjejë diçka të tijën. Rreth dhjetës, u ktheva në këmbë. Prehem kur eci dhe kur marr frymë thellë. Më duket sikur…
* SONATA E HENES-
PJESA V

MJESHTRI I MADH I FOTOGRAFISE, GJON MILI ISHTE VATRAN

by

*31 VJET NGA SHUARJA E GJON MILIT, MJESHTRI TE MADH TË FOTOGRAFISË BOTËRORE , VATRANIT QË PUNOI mË SHUMË SE NJË DEKADE NË RADHËT E VATRËS/
*Mjeshtri i madh i fotografisë Botërore, vecanërisht asaj artistike, shqiptari i shquar Gjon Mili, erdhi në SHBA më 1923, i sponsorizuar nga dajua i tij, Kocho Chekani. Ai ra në kontakt me Faik Konicën dhe vatranët e tjerë sapo shkeli në Amerikë. /
*E kujtojmë me rastin e 14 Shkurtit, ditës së ndarjes nga jeta, atë që i dha emër Kombit Shqiptar përmes fotografisë./
* Gjon Mili ishte për një mandate arkëtar I Federatës VATRA./
Nju Jork, 14 Shkurt- Si Sot 31 vite të shkuara, ndërroi jetë mjeshtri më i madh i fotografisë, vecanërisht asaj artistike, dhe i pari përdorues i flashit elektronik në fundvitet ‘30,(1937) shqiptari me famë botërore, Gjon Mili.
Ai u shua pas një sëmundje të rëndë të mushkërive, që për shkak të rëndimit nuk arriti ta kapërcente. Dha shpirt në Courtland Garden, në Stamford, Connecticut. Shërbimet mortore u kryen në Manhattan, qendra metropolitane e famshme në të gjithë botën, vecanërisht për galeritë dhe muzetë, ku Mili kishte shkëlqyer, duke punuar gati katër dekada për revistën e njohur”LIFE”.
Atë të premte shkurti të vitit 1984, në shtëpinë mortore Frank E. Campbell, në 81 Street dhe Madison Avenue, ne Manhattan-NY, kishte fare pak shqiptarë. Vlen të përmendet mikja e tij, zonja e Vatrës, kryetarja degës së për Nju Jork –Nju Xhersi dhe zëvendës/kryetare e Federatës, gazetarja dhe Shkrimtarja Nexhmije Zajmi, që ishte një nga shqiptarët e pakta që nuk I ishte ndarë deri në castet e fundit të jetës.
Po përse u ndodhën aq pak shqiptar rreth arkivolit të mjeshtrit, ndërkohë që në dekadën e parë të ardhjes së tij në Amerikë, i riu Gjon Mili kishte shpenzuar shumë kohë për cështjen Kombëtare dhe qe me aq krenari e kishte përdorur emrin e vet shqiptr GJON?!
Mili, i inkuadruar në rradhët e Vatrës, ishte një ambasador energjik i cështjes Shqiptare. Nga viti 1923 e deri në mesin e viteve ’30, atë e gjejmë nëpër shumë veprimtari të Vatrës, herë si vatran i thjesht, herë si arkëtar i përgjithshëm i Federatës Vatrës, herë veprimtar i Kryqit të Kuq Shqiptar, herë kryetar apo sekretar I mbledhjeve të Vatrës, degës 42 në Pistburgh në PA, herë si reporter, herë shoqërues i artistëve të famshëm amerikanë miq të Shqipërisë, që jepnin koncerte nëpër shtete të Amerikës me repertor shqiptar etj.
Në specialen që do të botohet në Diellin e printuar përgatitur nga editori, ju do të njiheni me jetën me detaje të Gjon Milit, kujtimet e tij për të atin, që sic shkruante Mili ishte me sjellje prej aristokrati te lindur, por që u nda nga jeta shpejt(1917), duke e lënë jetim Gjonin adoleshent, për nënën e tij Viktori, që kishte studiuar për mësuese, për martesën me ndërmjetës të prindërve te tij, për xhaxhanë Hristo, për motrën Costanca e vëllanë Vasil, për dajon Kocho, që e sponsorizoi udhëtimin e tij në SHBA, për njohjen me Faik Konizën dhe vatranët, miqësia me kryetarin e Vatrës dhe editorin e mesviteve ’20, Aqile Tasi, letërkëmbimi me Kryetarin e Vatrës të viteve ’60 Kristo Thanas, kontributi në gazetën Dielli(Theksojmë se Gjon Mili nuk ka qenë as kryetar I degës së Vatrës dhe as editor I Diellit, sic shkruajnë artikullshkrues në shtypin e Tiranës, po ashtu nuk ka shkruar tregime ne gazeten Dielli, sic kumton një tjetër, ai në përgjithësi ka përkthyer nga rumanishtja, në rastin konkret dy përralla, njërën prej të cilave e huazoi revista Studenti, që dilte në Torino, por pa i marr leje autorit, gjë që u kritikua ashpër nga Dielli, më vonë botoi korrespondenca, kronika të shkurtëra, letra, por jo gjini a zhanre të tjerë. Në shkrim do të sillen copëza nga jeta e Gjon Milit, nga Bukureshti në Pensilvany, nga Bostoni në NJ, ku ai pat ngritë edhe një studio në një kishë të braktisur në Montclair, NJ, nga kujtimet per djegiene studios, ku ai humbi 2 te tretat e arkivit dhe leterkembimin….
Na ndiqni në Diellin e printuar….