Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

LIRIA IME

by

Nga Marjana Bulku/ New York/
Atyre nuk ju pëlqen liria ime. Kurrë nuk ju ka pëlqyer…As kur isha në bankat e shkollës,as kur duhej të isha e lirë për të zgjedhur një profesion që garantonte të ardhmen,as kur ajo(liria )u legalizua edhe në kushtetutë. Nuk ju ka pëlqyer kurrë liria e një njeriu të mirë, të drejtë ,korrekt, sepse…po sikur të krijoheshin shumë të tillë pastaj!!! Cfarë të bënin me ta?! E për cfarë mund t’ju duheshin fundja?Po sikur mijëra shpirtra të lirë të vrarë për një fjalë goje,për një dëshirë të pamundur,për një ëndërr të ndaluar të rebeloheshin nga mungesa e gjatë e lirisë e të kërkonin shpagim?!
Liri?
Ndoshta e kane urryer konceptin e lirisë, fundja nuk kanë pasur asgjë kundra meje,teje,jush, atyre shumë si unë që lirinë – rregull e kanë kyc në jetën e tyre shpirtërore, familjare, shoqërore.
Nuk ju pëlqeu liria ime për të ndërtuar me djersë me nder, me pastërti.
Nuk ju pëlqeu liria ime për ti thënë të vërtetat,për ti mbrojtur ato.
Nuk ju pëlqeu liria ime për tu kujdesur për njeriun në nevojë, për atë që kërkon një dorë ndihme e kujdesi.
Liria ime është e drejta ime për të dëgjuar atë që flet drejt dhe shtrembër, atë që hesht dhe fshihet, atë që shpif dhe gënjen…Jam e lirë që për sejcilin të duartrokas, flas, mbështes, kundërshtoj, shmang.
Kjo është LIRIA ime që edhe nëse nuk ju pëlqen, ajo është sa shpirtrore, aq edhe deklarative , sa e dukshme aq edhe e pashpallur ,por përherë prezente si ajri që na ushqen me jëtë.
Liria ime!!!…Mos ndoshta i bënte të tjerët të ndjeheshin më të lirë ,prandaj dhe nuk duhej njohur,pranuar,respektuar.Ma mohuan lirinë. Ma shanë, dhunuan, deformuan m’u përpara syve të mij dhe mijopisë së tyre. Më thanë se nuk kam të drejtë të jem, të kem ,të mund.
Në fakt liria ime kishte dhe ka në thelb njeriun, jetën,pastërtinë morale, familjare,mendore,ka në thelb edukimin e vlerave më të mira nga familja ,shkolla, shoqëria.Liria ime ëndërronte ,por nuk mbeti vetëm një ëndërr. Përmes punës ne ndërtuam atë që kishim ëndërruar. Dhe produkti i ëndrrës tonë është atje, syzgjuar ,i pagjumë nga braktisja, i pasigurt nga largësitë që distanca mjergullon.
Ti trembesh Lirisë është njësoj si të kesh frikë nga jeta ,nga kjo dhuratë e bukur që kërkon përkujdesje e dashuri që në embrion. Ta duash lirinë, ta shpjegosh se si ajo vjen në jetë dhe se si kërkon vazhdimisht përkujdesje dhe përgjegjësi është mision jo misionarësh por dinjitarësh që jeta skalit me prova dhe sprova.
Lirisë mund t’i trembesh kur nuk e njeh atë, kur je rritur me mllefin e një urrejtje të pa kuptimtë dhe frikën që të nxit ankthi përndjekës i gabimeve të pafund në fshehtësi dhe joliri. Gjithcka e bukur lind nga liria: Vargu,fjala,harmonia,dashuria,jeta,respekti,mirenjohja. Eshtë kahu tjetër cdo medaljeje.
Eshtë shumë e shtrenjtë ,aq sa nuk blihet as në treg dhe as në panaire. Eshtë si një thesar i trashëguar brezash…Prandaj luftohet për të. Kronologjitë historike dëshmojnë se e drejta e mohuar padrejtësisht kur fitohet quhet LIRI.
Atyre nuk ju pëlqente liria ime për të besuar në një Zot, duke respektuar besimin e tjetrit, pa e përbuzur atë, pa ia imponuar të mijat principe, pa dhunuar të tyret ,përvecse në rastet kur ato janë perverse dhe kundërshtimi është detyrim lirie.
Ka disa Liri që trembin.Ka disa joliri që bashkëjetojnë me njeriun C’paradoks !
Liria ime nuk më tremb, ajo robëron ligësinë, padrejtësinë.Ajo ndërton besimin, shpresën.
Eshtë e bukur liria ime!Ajo nuk dhunon,as përcudnon,përkundrazi u shpall luftë atyre sepse liria ime është e jetës liri.
Marjana Bulku (gusht 2014)

NGA PATRIOTËT MË MENDJE NDRITUR QË KA QITË NDONJËHERË KOMBI SHQIPTAR

by

Nga Frank Shkreli/
Javën e parë të Korrikut pata nderin të merrja pjesë nëpromovimin e librit, “Enciklopedi Antologjike e Mendimit Shqiptar, 1807-1957, libër ky i botuar në tre vëllime, i studiuesit Ndriçim Kulla. Është ky një botim shumë i dobishëm dhe i rëndësishëm për brezin e tashëm dhe brezat e ardhëshëm të shqiptarëve, sepse vëllimet janë një përmbledhje e mendimeve të nja 75 intelektualëve të kombit shqiptar të periudhës që mbulon sepse shumë prej tyre ishin të ndaluar nga regjimi komunist.Vepra e Zotit Kulla është botuar nga Shtëpia Botuese, “Plejad.Është me rëndësi dhe tepër e dobishme botimi i këtyre vëllimeve në këtë kohë, sepse këta intelektualë patriotë, ndërkohë që Shqipëria siguroi kohët e fundit statusin e kandidatit, pothuaj të gjithë dëshmojnë se shqiptarët e kanë vendin aty, në Europë, shpirtërisht dhe gjeografikisht. Të gjitha shkrimet e tyre në gazeta dhe revista të kohës kur jetonin, i përkasin brezave të shqiptarëve që mund të thuhet se ishin të pafat, dhe të cilët megjithë virtytet e tyre të larta patriotike dhe intelektuale, jetuan dhe vuajtën, ndërkohë që shumë prej tyre e pësuan keq, madje edhe me jetë për qëndrimet e tyre, gjatë periudhave historike të cilat qenë orëzeza për kombin shqiptar, siç ishte regjimi brutal komunist i gjysëm shekullit të kaluar. Shumë prej tyre, fatkeqsisht u zhdukën nga regjimi komunist si përfaqsues të mendimit të pavarur dhe si mbështetës të fjalës së lire.Siç mund të shihet nga mendimet e tyre të përfaqësuara në këto vëllime, dhe ndonëse jetuan dhe vepruan në tallazet më të vështira të historisë kombëtare –ata ishin ndër atdhetarët më të spikatur dhe njëkohësishtata ishin në radhët e disa prej mbrojtësve më të dalluar të idealeve dhe të interesave kombëtare të shqiptarëvetë të gjitha kohërave.Ishin këta të cilët promovuan idealet dhe vlerat e përbashkëta të të gjithë shqiptarëve, ndërkohë që frymëzimi i të cilëve çoi më në fund edhe në pavarësinë e shqiptarëve. Megjithëse shumë prej tyre jetuan dhe vepruan jashtë atdheut, shpesh të ndjekur e të përbuzur, megjithëkëte ata kurrë nuk e ndërprenë veprimtarinë e tyre në të mirën e kombit shqiptar.
Për t’i nderuar si të tillë,si fëner të dijës kombëtare, si burra dhe largpamës që ishin, në promovimin e kësaj enciklopedie mendimesh shqiptare, mori pjesë edhe Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Zoti Bujar Nishani, përfshirë ndër të tjerë edhe Zotin Bujar Leskaj, Kryetari i Këshillit të Lartë të Shtetit, si dhe një numër personalitetetsh të ndryshme nga jeta kulturore dhe akademike, studiues, gazetarë dhe publicistë.
Në fillim të ceremonisë sëpromovimit, Presidenti Nishani vlerësoi veprën tre-vëllimore të studiesit Ndriçim Kulla, si përfaqsuesi më i lartë i shtetit, duke thënë se botimi është ndër më të rëndësishmet e viteve të fundit, i cili për nga rëndësia, “me siguri shënon një gur kilometrik në rrugën e editorisëshqipe”, duke shtuar se, “për herë të parë, në një përmbledhje të shkëlqyer i jepen lexuesit shqiptar në mënyrë të sintetizuar, fragmente të çmuara të 75 intelektualëve të ndritur në të gjitha fazat e jetës disa shekullore të mendimit të inteligjencës së shqiptarëve.”
Telashet historike të kombit shqiptar nuk e lënë atë kurrë rehat, aty në trojet e veta. Duke folur për këtë dhe për kontributin që kanë dhënë intelektualët shqiptarë në mbijetesën e kombit, si dhe për fatin e keq të këtyre breznive të pa fat, Presidenti Nishani theksoi se fati i keq i gjeopolitikës i përplasi gjithmonë në ballafaqime tragjike me perandoritë dhe barbaritë e kohës dhe shtoi se, “Ata nuk patën luksin që të shijonin intervale të gjata lirie e begatie, por dijtën që të ruanin instinktin e mbijetesës, madje edhe në vitet më të errëta”. “Në këtë panoramë të tentativës së përhershme për eliminim kombëtar, duke filluar aty nga fundi i Mesjetës” tha Zoti Nishani,“nisën të ndriçojnë disa yje të rralla mendimi, të cilat artikuluan për herë të parë në shqip vetëdijen e ekzistencës sonë.Ne duhet t’u jemi përherë në jetë mirënjohës Buzukut, Bogdanit, Budit, e të tjerve, që janë pionerët, me të cilët zë fill potenciali shprehës i mendimit shqip”, përfundoi vlerësimin e tij Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Zoti Bujar Nishani.
Këto tre vëllime, siç thotë edhe Profesor Ksenofon Krisafi në vlerësimine tij –studiuesi Ndriçim Kulla, këtyre simboleve të shënjta të mendimit shqiptar u ka ndërtuar, sipas tij, një “muze në kuptimin figurativ të fjalës, në formën e një botimi përmbledhës, kishte trokitur ora që ata, të grupuar në eksponentët e një krestomacie, t’i flisnin njëri-tjetrit dhe të komunikonin kronologjikisht, që lexuesi ta shijonte të plotë mozaikun shumëngjyrësh të mendimit shqiptar në çdo etapë, që kur nisi të kultivohej ai”.
Përfaqsuesit e këtyre mendimeve, ose më mirë të themi testamentet e disa prej më të ndriturve të mendimit shqiptar, sipas tre vëllimeve të “Enciklopedisë Antologjike e Mendimit Shqiptar 1807-1957” të studiuesit Ndriçim Kulla, janë këta: Gjon Gazulli, Marlin Barleti, Engjëll Mashi, Xhuzepe Krispi, Vincenso Dorsa, Dhimitër Kamarda, Jeronim De Rada, Elena Gjika, Hasan Tahsini, Zef Jubani, Jani Vreto, Vaso Pasha, Sami Frashëri, Shahin Kolonja, Ismail Qemali, Mithat Frashëri, At Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, Dom Lazër Shantoja, At Ambroz Malaskaj, Visarion Xhuvani, Faik Konica, Kostë Çekrezi, Kristo Dako, I Përndershmi Fan Stilian Noli, Eqërem bej Vlora, Branko Merxhani, At Anton Harapi, Mehdi Frashëri, Krist Maloki, At Xhiuseppe (Zef) Valentini, Profesor Ernest Koliqi, Gaetano Petrotta, Karl Gurakuqi, Jorgji Meksi, Vangjel Kola, Tajar Zavalani, Nebil Çika, Hafiz Ali Kraja, Ismet Toto, Safet Butka, Nonda Bulka, Sejfulla Malishova, Zef Mala, At Gjon Shllaku, At Benedikt Dema, At Donat Kurti, Stavro Skëndi, Arshi Pipa, Isuf Luzaj, At Marian Serdani, Filip Fishta, Profesor Eqrem Çabej, Athanas Gegaj, Ilo Mitkë Qafzezi, Dhimitër Shuteriqi, Kristo Floqi, Mustafa Kruja, Osman Myderizi, Zef Mark Harapi, At Shtjefën Gjeçovi, Dom Nikoll Gazulli, At Bernadin Palaj, Dom Gaspër Gurakuqi, Jakov Milaj, Dom Ndoc Suma, Gjon Kasmi, Mitrush Kuteli, At Justin Rrota, Mati Logoreci, Profesor Martin Camaj, Namik Resuli, Selman Riza, Aleksandër Xhuvani, ndër të tjerë.
Është kjo një listë që të bën të pyetësh vetveten, se cili do të kishte qenë fati i Shqipërisë dhe i Shqiptarëve po të kishin mbizotëruar mendimet e këtyre patriotëve. Si do ishte sot Shqipëria dhe shqiptarët nëse në shekullin e kaluar do të kishin fituar pikëpamjet e tyre pro-perëndimore? A e humbi luftën ajka e kulturës dhe e mendimit shqiptar që paraqitet në këtë Enciklopedi në krahasim me një ideologji sllavo-aziatike, apo pikëpamjet e tyre janë gjithnjë frymëzuese për brezat e sotëm dhe të ardhëshëm të kombit shqiptar?
Më kujtohet me një rast, kur isha si refugjat në Romë, më 1970, duke biseduar me Profesor Ernest Koliqin mbi humbjen e nacionalizimit shqiptar dhe mbi fitoren e komunistëve në Shqipëri dhe në Europën Lindore, si dhe për fatin me të cilin u përballuan intelektualët e përndjekur siç ishte ai, si rrjedhim i fitores së komunizmit në kontinentin europian. Profesori i nderuar, i cili radhitet me plot të drejtë në listën e mendimtarëve të Enciklopedisë së përgatitur nga Ndriçim Kulla, dhe i cili njihet përveë tjerash për kontributin e tij në hapjen e shkollave të para shqipe anë e mbanë trojeve të kombit shqiptar, tha me optimizëm: Edhe Gjergj Kastrioti – Skënderbe humbi mbasi habiti botën me luftën dhe fitoret e tija kundër osmanëve. Megjithëkëtë, vepra e heroit kombëtar, tha Profesor Koliqi, nuk u shua.Përkundrazi, shtoi ai, ajo sot e asaj dite vazhdon të lëshojë rreze dritë gjithnjë e më tepër. Kështu, përfundoi ai, humbjet tona do të jenë të përkohshme, pasi mendimet dhe ideologjia e patriotëve të vëretetë do të këthehen përsëri në dobi të atdheut, jetën dhe veprat e tyre, të cilit ata ia kushtuan.
Ndriçim Kulla
Kështu mendon edhe autori i “Enciklopedisë Antologjike e Mendimit Shqiptar, 1897-1957”, Zoti Ndriçim Kulla, i cili shprehet se kjo përmbledhje e mendimit shqiptar, duhet të ketë kontribuar edhe në “baticën e mendimit demokratik” të 20-viteve të fundit në Shqipëridhe si e tillë, shprehet autori, duke shërbyer si pararëndsja më e denjë dhe më e përpiktë, do të dijë të marrë mendimet shqiptare të pasqyruara në këto vëllime, “të cilat kanë hedhur filiza të shëndetshëm gjatë këryre viteve, për t’i lartuar ato në pemë të mëdha e të patundura, duke u bazuar në udhëheqjen shpirtërore, morale dhe ideore të këtyre shëmbujve të mëdhej….për të ndërtuar një Shqipëri tjetër…të dijës e të përparimit.”
Ky do të ishte nderimi më i madh ndaj këtyre apostujve të kombit që kanë dalur ndonjëherë nga gjiri i Shqipërisë dhe i kombit shqiptar.I këtyre mendje ndriturve dhe njëherazi edhe kundërshtarëve më të flakët të atyre që donin të shuanin dhe të mohonin traditat më të shëndosha shqiptare. Ndriçim Kulla ka dhënë një kontribut shumë të vlefshëm në panteonin e mendimit shqiptar duke e përmbledhur në një botim të vetëm pasqyrimin e vërtetë të karakteristikave të përbashkëta të të gjithë shqiptarëve dhe të gjitha kohërave, duke na kujtuar se na ishte njëherë Shqipëria e vlerave.

Mithat Frashëri: “Partia ime është Shqipëria”

by

NGA ANTON ÇEFA*/
Njerëzit e mëdhenj shpesh e bëjnë veten të paharrueshëm edhe vetëm me një fjalë, një porosi, një thirrje, duke mbetur kështu të përjetshëm në kujtesën kombëtare.
Mithat Frashërin e kujtojmë kështu me sentencën e famshme “Partia ime është Shqipëria”. Një devizë që të merr sytë me dritën e idealit dhe të ngrohë me afshin e dashurisë për Atdheun. Flakërimë e vetëtimtë ndërgjegjeje kombëtare dhe zjarr i pashuar atdhetarizmi. Sado ta mbulojë hiri i murmë i kohës, do të përshkënditë gjithnjë si shpuzë e zjarrtë.
Shqipërinë e krijuan njerëzit e mëdhenj si Mithati. Ajo ka qenë me fat. Nuk i kanë munguar kurrë. Shqipërinë e kanë prishur njerëzit e vegjël. Edhe këtu ka qenë me “fat”. Nuk i kanë munguar kurrë. Përkundrazi, i ka pasur me tepri. Edhe sot e kësaj dite prishanakët vazhdojnë zanatin e tyre të përjetshëm.
Në ato kohë kur Shqipërisë i mungonte çdo gjë, edhe vetvetja, kur ideja kombëtare në hauzin e errët e kaotik të kohës përpëlitej në dhimbjet e lindjes, kur kultura qe veç djerrinë e asgjë më shumë dhe kur organizmit politik shtetëror i kishte humbur emri prej shekujsh, Zoti i fali asaj, ndër të tjerë, edhe treshen e vëllezërve frashëriotë: Abdylin për t’i vënë themelet shtetit, Samiun për të ravijëzuar platformën ideologjike të lëvizjes kombëtare dhe Naimin për të ndezur flakëzën e qiriut të fjalës, flakëz fjale e flakëz shpirti, dhe për të kultivuar përmes saj farën e edukatës kombëtare.
Mithati qe i vetëm. Duhej të kryente detyrat e të treve. Dhe i kreu. Qe i fundit. Duhej t’i kryente një herë e mirë. Dhe u përpoq tërë jetën pa kursyer asgjë. Me fjalë, si ideator i Shqipërisë së qytetëruar; me vepra, si demiurg i saj. Ai botoi një bibliotekë të tërë shkencore duke na mësuar të lexojmë abetaren e vetes, të kohërave dhe të popujve, shkroi një letërsi të tërë artistike, duke na shpirtësuar me frymën e shenjtë të idealit dhe të dashurisë dhe, kur Shqipëria rrezikohej të humbte në vorbullën tejet të trazuar e tejet të përgjakshme të Luftës së Dytë Botërore, i dha asaj alternativën e shpëtimit.
“Partia ime është Shqipëria”. Me këto fjalë mua dhe ju na troket në kujtesë dhe do të na trokasë gjithnjë, ai Mithati, filizi i fundit i trungut frashëriot, atij trungu që i dha aq rrënjë truallit tonë dhe aq e aq degë qiellit tonë. Ndoshta sepse në ato fjalë, më shumë se kudo tjetër, përmblidhet jeta e tij, ideali dhe dashuria, puna dhe veprat.
U lind 125 vjet më parë. Nuk dua t’ia kujtoi vdekjen. Qe e errët. E errët, siç janë vdekjet që vijnë nga duar diktaturash. Jo pak njerëz të ndritshëm kanë vdekje të errëta.
“Partia ime është Shqipëria”. Ky qe ideali i jetës së tij. E lindi dhe e tharmoi që në fëmijëri të hershme, nën ndikimin e baba Abdylit, e urtësoi dhe e pasuroi me porositë e xhaxha Samiut dhe e shpirtësoi e i dha flatra me frymën e xhaxha Naimit. E leçiti me dritë në Manastir për t’i dhënë shkronjat alfabetit të gjuhës dhe abetares së atdhetarizmit, e shpalli me bujë në Vlorë, në atë më të bardhën ditë të 28-ës, përkrah Babait të Kombit dhe e mbrojti gjithnjë e gjithkund. Për hir të tij, iu kundërvu edhe Plakut, kur Janina rrezikohej prej të huajve, ashtu siç u rrezikua. Kështu iu duk, kështu e pleqëroi dhe kështu e veproi.
Dhe, më së fundi, e ngriti si një armë shpëtimtare, kur atdheu ra rishtas nën thundrën e të huajit. E ngriti si alternativën më të ndershme, kur të tjerë, të kulluar a të turbullt, i nënshtroheshin armikut me motivin për t’i shkyer një thelë sado të vogël për atdheun – duke folur për ata të shëndoshët, – a për të xhvatur sa më shumë për vete, a edhe thjesht për lakmira kolltukësh dhe kotësirash; dhe të tjerë, prishanakë të çmendur, që futeshin qorrazi a edhe syhapur në luftë, nën flamurin e turpshëm të ideologjisë së një Internacionaleje pansllaviste, për ta kthyer atë në një kasaphanë vëllavrasëse.
Në atë gjendje të tallazitur udhëkryqi për fatet e Shqipërisë dhe të kombit – sepse ai gjithnjë mendoi e punoi jo vetëm për gjysmështetin, por për shtetin shqiptar të të gjitha trojeve të veta – si një tribun i vërtetë, zgjodhi atë më të ndershmën rrugë, atë të bashkimit kombëtar, larg dasisë, kundër pasioneve egoiste që sjellin vetëm koncepte, qëndrime dhe institucione dasie.
U bë prijës i rinisë, i popullit, pa e lënë për asnjë moment rolin e mësuesit, të edukatorit. Dhe rinia e admiroi dhe i shkoi pas.
I armatosur me kulturat e qytetërimet e Lindjes e të Perëndimit, i rrahur me përvojat e jetës e të punës së dy botëve, në krahë politike dhe diplomacie, dhe i pajisur me një mendje të shëndoshë, me një zemër të madhe dhe me një vullnet të çeliktë, ai, dishepulli i idealeve demokratike, ai demokrati i vërtetë nuk krijoi parti, siç pritej, sado që e njihte aq mirë shkencën e demokracisë dhe gramatikat e partive, por krijoi një organizatë. Paradoks? – Jo, nuk ishte kohë paradoksesh. Ishte shtjellë ideali dhe domosdoshmëri, nevojë e kohës.
Përballë të huajit, populli është e duhet të jetë një. Vetëm një, i bashkuar; prandej ai duhej rreshtuar në një organizatë, siç është rreshtuar gjithnjë, kur në qiellin kombëtar kanë vetëtuar kërcnueshëm flakët kobndjellëse të rrezikut.
E krijoi dhe e drejtoi. Në fillim, në ditët e para të errësirës së huaj, si një rezistencë e gjithmbarshme sabotimesh e protestash dhe, në një fazë të dytë, si një luftë e armatosur çetash e më vonë njësitesh më të mëdha luftarake.
Komunistët hodhën baltë mbi të; po, a mbulohet ari me baltë? E quajtën “një nga përfaqësuesit kryesorë të reaksionit në Shqipëri, intelektual liberal, pseudopatriot e tradhtar” 1), etj., etj. Dokrra! Gjykimin e artë e jep historia. Ndërsa ata përfunduan në fëlliqësitë e plehrave, qelbësirat e të cilave po na zënë hundët edhe po na ndotin mushkëritë sot e kësaj dite, e nuk dihet se deri kur, historia e ngriti atë në piedestalin e Heroit Kombëtar. Qoftë i qetë në lavdinë e vet! Atdheu do të ketë nevojë gjithnjë për shpirtin e tij, për fjalën dhe veprën e tij; por atdheu është ende i sëmurë dhe nuk kujtohet se duhet t’i japë dy metër vend për t’i pushuar eshtërat e shenjta.
Pse të mos e themi: pati edhe një “dobësi”: nuk mundi ta ngrejë dorën në luftën vëllavrasëse të imponuar nga komunistët. Kjo “hije” e ndriçon edhe më tepër madhështinë e personalitetit të tij. Si për të vërtetuar atë që thuhet shpesh: “Përjashtimi përforcon rregullin”. Më vjen mbarë këtu t’u kujtoj lexuesve një bisedë mes Hasan Dostit, mikut dhe krahut të djathtë të Mithatit, dhe Mustafa Gjinishit, fill mbas mohimit të Mukjes dhe shndërrimit të luftës çlirimtare në luftë për pushtet nga ana e komunistëve:
“Dosti: kush do të fitojë?
Gjinishi: Po të bashkohemi, do të fitojë Shqipëria.
Dosti: Po të mos bashkohemi, do të fitoni ju, sepse ju e dini dobësinë tonë, që ne nuk mund t’ju konsiderojmë armiq dhe t’ju luftojmë në mënyrë të paskrupullt ashtu siç na luftoni ju.
Gjinishi: po fituat ju, jam i sigurt se nuk do të më hyjë gjemb në këmbë, përndryshe s’dihet si do të vejë fati yt dhe imi bashkë.” 2). Dhe dihet se si shkuan fatet e të dyve.
Natyrisht, në kushtet që po jetojmë, do të ishte paradoksale të pretendonim prej politikanëve dhe diplomatëve tanë të sotëm të bëjnë të tyren thirrjen frashëriote “Partia ime është Shqipëria”, por na vret në shpirt nëse nuk u kërkojmë ose së paku nëse nuk u kujtojmë që në veprimtarinë e tyre të mos nisen nga thirrje te kundërta.

Referenca

1. Akademia e Shkencave e RPSSH: “Fjalori enciklopedik shqiptar”, Tiranë 1985, f. 289
2. Dashnor Kaloçi: “Hasan Dosti-Historia e vërtetë si u formua Balli Kombëtar”, nga interneti.
* Në përkujtim të 125-vjetorit të lindjes
*BOTUAR NE “DIELLI” VITI 2005, NR. 2
Ne Foto:Mithat Frasheri ne moshen e rinise

“Dostojevski” i letërsisë shqipe

by

Nga Reshat Kripa/
Ata kishin një dëshirë, një pasion aq të madh për të shkruar atë që mendonin, atë që ëndërronin, atë që dëshironin. Por a mund të shkruheshin ato që buronin nga zemrat, që frymëzoheshin nga mendimet e lira, që shprehnin ndjenjat e shpirtrave të tyre të pastër. Ndodhte shpesh herë që dora i hidhte këto shkrime në letër. Autori i tyre i lexonte dhe i rilexonte pa guxuar t’ia tregonte kujt, me përjashtim të ndonjë miku shumë të afërt. Kështu ato mbetën “Kangë të pakëndueme“, me të cilat kënaqej vetëm autori i tyre dhe prisnin një ditë “Me shpërthy dhe me u këndu pa frikë e pa zori“.
Talentet e mëdhaja i rezistuan, çuditërisht, shtrëngimeve në format nga më të ndryshmet. Ata më stoikët pranuan më mirë plumbat në gjokset e tyre se sa lirinë e dhunuar. Do të përmendja këtu emrat e paharruar të Dom Ngre Zadesë, Trifon Xhagjikës, Vilson Blloshmit, Genc Lekës, Havzi Nelës e të tjerë. Martirë të tjerë provuan prangat e hekurta në vend të nënshtrimit. Nuk do t’i përmend emrat e tyre pasi ata janë të shumtë dhe do të duheshin faqe të tëra për t’i përmbledhur në një shkrim. Megjithatë ata shkruan. Shkruan me gjakun e tyre në muret e qelive ku i përplasën egërsisht. Shkruan për atdheun e robëruar, për lirinë, për dashurinë. Shkruan për dhimbjen, për mallin, për shpresën. Shkruan për gjithçka. Në shkrimet e tyre ndihej besimi për të ardhmen edhe atëhere kur shumëkush e kishte humbur atë.
Por kishte edhe nje kategori tjetër që shkruante. Kjo kategori i përket atyre të përmendur në paragrafin e parë të këtij shkrimi. Ata nuk bënë kurrë art të imponuar, duke marrë me vete edhe pasojat. Arti i tyre kishte brenda vetes të koncentruar një kod të brendshëm të demokracisë, lirisë dhe bukurisë njerëzore. Brenda veprave të tyre, nëpërmjet alegorizimeve apo formave të tjera artistike indirekte, jepeshin mesazhe të qarta të domosdoshmërisë së mendimit të lirë. Në to shkruhej për atdheun e robëruar, për lirinë, për dashurinë. Shkruhej për dhimbjen, për mallin, për shpresën, për gjithçka. Në shkrimet e tyre sundonte besimi për të ardhmen, edhe atëhere kur shumëkush e kishte humbur atë. Autorët e këtyre shkrimeve nuk u bënë kurrë servile dhe hipokritë, nuk u bënë kurrë lakej oborri si shume prej bashkohësve të tyre që i thurrnin lavde sistemit të dështuar totalitar e që, edhe sot e kësaj dite, nuk kemi dëgjuar asnjerin prej tyre t’i flakë tutje këto të ashtuquajtura vepra të “realizmit socialist” por, në të kundërt, këlthasin kundër njeri tjetrit se dikush paska qenë shkrimtar disident dhe dikush tjetër jo. Këto janë klithma hienash të dështuara. Ata janë si kentaurët e dikurshëm, simbol të dhunës dhe çfrenimit. Ata janë hije që nuk duken, por janë kudo dhe kur shfaqen sjellin fatkeqësi.
Në të kundërt me këta që përshkova më sipër, ngrihet lart figura e një disidenti të vërtetë, një intelektuali të shquar, që kishte dëshirë për të punuar, por që e detyruan të punonte si një punëtor i thjeshtë krahu, që kishte dëshirë për të jetuar, por nuk e linin as për të jetuar, sepse edhe jeta u lejohej vetëm servilve apo sharlatanëve të regjimit. Kush ishte ky titan? Ishte ai që qysh në moshën e rinisë rrëmbeu armën për lirinë e vëndit. U rreshtua në rradhët e Lëvizjes Nacionalçlirimtare qysh në fillimet e para të saj por nuk kaloi shumë kohë, në pranverën e vitit 1944, u bind se kjo luftë ishte tradhëtuar nga Partia Komuniste Shqiptare dhe e denoncoi atë si vegël të Partisë Komuniste Jugosllave. Largohet nga Shqipëria për studime në Austri por, në vitin 1946, e therret zëri i atdheut. Kthehet por arrestohet menjeherë. Për mungesë faktesh lirohet përsëri dhe detyrohet të bëjë punë të rëndomta. Në vitin 1960 internohet në ishullin e Manastirit në Zvërnec të Vlorës, ku qëndron për pesë vjet. Kjo është edhe periudha e krijimtarisë së tij më të shkëlqyer letrare. Ndërroi jetë në janarin e vitit 1977, si pasojë e një ataku kardiak që i erdhi pasi u detyrua, si hamall që punonte, të shkarkojë një kamion.
Ky ishte “Dostojevski” i letërsisë shqiptare, Agron Çorati. Për të folur për personalitetin dhe botën shpirtërore të tij dhe personazheve të veprave, mendoj se e ka më të lehtë ai që i ka përjetuar vetë ngjarjet që përshkruan. Them se e ka më të lehtë, pasi duke qenë vetë një Faik apo një Ninetë mund të kuptosh më mirë rënien morale të intelektualit nën presionin fizik, apo nëpërmjet fyerjes dhe denigrimit të ushtruar nga një pjesë e shoqërisë mbi pjesën tjetër të saj. Duhet të kesh qenë vetë një Mirë apo një Linë, një Lilianë apo një Zeliha për të kuptuar më mirë se çdo të thotë të të vriten ëndërrat rinore, apo të biesh shpirtërisht kur sapo ke filluar të hysh në jetë.
Autori shkruan:
‘’ Mjerë ata që kanë qënë të gjallë dhe kanë vdekur gjatë atyre dekadave! ‘’
Vini veshin, ai thotë ‘’ të gjallë ‘’, mbasi jo të gjithë që jetojnë në këtë tokë janë të gjallë. Shumica e njerëzve të kësaj bote vijnë dhe ikin si hije. Të paktë janë ata që lenë gjurmë. Një ndër ta ishte edhe Agroni.
Lexoj krijimtarinë e tij, librin me tregime “Miqtë e babait” dhe romanet “Në kërkim të vetvetes”, “Njeriu i ri”, “Liliana” dhe romanin në dy vëllime “Klasa e tetë” dhe “Njerëz të shprishur”. Vini veshin! Këto vepra janë shkruar në një perioudhë 12 vjeçare, 1963-1975. Çfarë mund të ishte bërë ky njeri në kushte normale? Ai mund të ishte bërë gjithçka. Me karakterin që kishte ai mund të arrinte majat më të larta. Por sistemi i kishte prerë rrugët e krijimtarisë së lirë.
Ai nuk pranonte kurrë të bënte art të imponuar. Karakteri i tij nuk e lejonte që t’i thurrte ‘’Hosana Barabajt‘’. Dora e tij mund të shkruante vetem ato që i diktonte zemra dhe jo diktati i të tjerëve. Dalja në dritë e veprave të tij e vërteton këtë.
Agronin e mundonte rruga pa krye në të cilën kishte hyrë atdheu. Atë e preokuponte e ardhmja e tij. Por më tepër e shqetësonte brezi i ri që po rritej pa principe dhe moral. Ai e dinte se ky brez i ri, i ashtuquajturi ‘Njeri i ri socialist‘’ do të bëhej në të ardhshmen një faturë e rëndë, të cilën do t’i duhej ta paguante kombi. Ja se si shkruan ai :
‘’Njeri i ri! Njeri i ri! Paske shumë frikë të flasësh për atë që ke brënda! Pa dil në shkretëtirë, ngjitju malit më të lartë, aty ku nuk të dëgjon njeri e villi të gjitha, çirru e thuaj një herë me zë të lartë, ato që prej shumë vitesh po i ndrydh me forcë! Mos ki frikë nga vdekja! Ç’qënke bërë kështu mor njeri i ri, Adami i brezave të ardhshëm?‘’
Duke lexuar veprat e Agron Çoratit, nuk ka se si të mos prekesh nga ndjenjat e shprehura në to. Të duket sikur ke të bësh me një autor të afirmuar. Në veprat e tij secili nga ne do të gjejë diçka nga jeta e vet. Duke i lexuar secili prej nesh do të bashkëjetojë me autorin për ato që shkruan. Dhe kjo për arsyen e vetme se ai ato i ka mbijetuar vetë mbi shpatullat e tij. Heronjtë kryesorë të veprave janë persona realë, miq të ngushtë që shiheshin shpesh të shëtisnin së bashku në bulevardin e qytetit dhe të hidhnin ndonjë gotë në lokalet e mbushura nga tymi i duhanit. Atë e shqetësonte e ardhmja e personazheve të tij. Ai jetonte së bashku me ta. Ai vuante së bashku me ta. Vuante pasi e shihte se këta personazhe të tipit të Fatosit, Besnikut, Piros, Vanit, pjella të të ashtuquajturit ”Njeriu i ri”, do të ishin kthyer në vrasës profesionistë kontrabandistë, trafikantë, politikanë të paskrupull në të ardhmen e vendit.
Ja se si shkruan ai për njerin nga personazhet e romanit, “Në kërkim të vetvetes”, Foton:
“Në kohët e lira kishte filluar përsëri të shkruante Sa të ndryshme nga shkrimet e tij të para, ku çdo gjë përfundonte me plotësimin e ëndrrave!… Sa të ndryshme nga shkrimet e mëvonshme, ku heronjtë nuk merreshin me ëndrra, por vetëm me aksion e luftë. Kurse tani s’kishte më heronj, as ëndërrimtar kotësirash…Personazhet e tij tani përmbyseshin. Kërkonin të futeshin diku thellë në brendësinë e sendeve e të ndjenjave, e aty humbisnin e hutoheshin. Ata gjithmonë vuanin. Në fillim tërhiqeshin nga patosi i jetës, pastaj thyheshin…Nuk mund te kishte fitimtarë. Vetë vdekja, kjo dhunti e natyrës, tregonte se ngadhnjimi nuk ishte njerëzor”.
Të tillë janë edhe personazhet e romanit në dy vëllime. Të trembëdhjetë maturantët e gjimnazit të Tiranës ëndërronin për një Shqipëri të lirë, europiane. Ata kishin idealet e tyre, ëndrrat e tyre. Ndaj hidhen të gjithë në luftën për liri. Midis tyre, Agimi, që, pa i thënë askush, mban një fjalim të zjarrtë në demostratë. Kjo gjë i kushton internimin në Itali. Por, çuditërisht, atje ai arrin të përfundojë shkollën e lartë dhe të diplomohet mjek. Si ka mundësi, do të pyesni ju, që kjo të ndodhë në Italinë fashiste? Unë do t’iu përgjigjem me një pyetje tjetër: Si ka mundësi që në “Shqipërinë Socialiste” një të internuari i ishte ndaluar edhe të mendonte? Por, ja që paska patur mundësi! Kjo është diferenca ndërmjet dy sistemeve totalitare. Ju bëni vetëm krahasimin.
Së fundi, Agimi kthehet në atdhe dhe sheh se si po zbatohej e famshmja “Luftë e klasave”. Sheh se ajo po zbatohej edhe me shokët apo shoqet e klasës së tij. Diziluzionohet nga kjo gjë dhe shndërrohet në “Njerëz të shprishur”, siç do ta quante librin e dytë të romanit autori. Pranon të nëshkruajë deklaratën e bashkëpunimit me Sigurimin e Shtetit të servirur nga shoku i tij, Vani. Ja disa fragmente nga dialogu me Pirron mbi torturat që zhvilloheshin në qelitë e sigurimit:
“Kishim një të burgosur në birucat e drejtorisë. Ndenji afro një vit në atë birucë. Gjatë atij viti mund ta kemi totruruar qindra herë. Edhe unë vetë. I futeshim në birucë…Ai sapo hynte drita nga dera e hapur, mbulonte sytë e “bëhej gati”. E kupton se ç’do të thotë “bëhej gati”? Ishte mësuar aq shumë me torturat tona, sa që nuk donte të humbiste kohë…Na dukej sikur na përqeshte. Nga inati e torturonim më shumë. Ai lëshonte ndonjë “oh” e asgjë më tepër. Nuk fliste…Nga urrejtja e torturoja më shumë. Ai na përbuzte ne, që ishim zotërit dhe padronët e tij. Mund të bënim me të ç’të donim, mund edhe ta vrisnim, t’ia bënim mishin copa-copa, apo ta varnim. E megjithatë, ai na përbuzte në mënyrën më përçmuese”.
Këto fjalë i thoshte Piroja, shoku i tij, që ishte shndërruar në një satana.
Karakterin e Agimit e kanë pothuajse të gjithë personazhet e romaneve të Agron Çoratit. Ata janë njerëz të çoroditur që nuk dinë se ku e kanë kokën e tyre. Ata duan të dashurojnë, por nuk dinë se a mund të ketë dashuri të vërtetë? Të gjitha këto sjellin prishjen e familjeve, tradhëtitë bashkëshortore dhe shoqërore e të tjera. Vështirë se mund të gjesh një personazh me të vërtetë pozitiv në këto vepra. I vetmi, të cilin mund ta quajmë të tillë, është Niku, i çmenduri, siç e quajnë ata që jetojnë në këtë botë të çmendur. Dialoget që zhvillohen ndërmjet Nikut dhe personazheve të tjerë të romanit, ashtu si pjesa më e madhe e dialogeve të tjerë dhe që janë të shumtë në këto romane, janë nga më të arrirat. Në to është kristalizuar një filiozofi e tërë. Ja si shprehet Niku në një dialog të tillë:
“Në botë nuk ka “të mirë të plotë” dhe “të keqe të plotë”, të ndara njera nga tjetra, qoftë edhe sikur t’i marrim të pranueshëm si dogma të përjetshme parimet morale që themi se rregullojnë jetën normale të njerëzve.. Nuk ka tezë dhe antitezë të ndarë, nuk ka “njerëz të mirë”e “njerëz të këqinj”. Nuk ka njeri që të mos bëhet gjatë jetës së tij edhe i dashur edhe i urryer, edhe i drejtë edhe gënjeshtar, edhe i ndershëm edhe hipokrit, edhe i pastër edhe i poshtër, e shumë e shumë epitete të tjera të kundërta.”
A nuk janë ide filozofike këto mendime të këtij individi që opinioni publik e ka renditur në botën e të marrëve? Atëherë, kush është me të vërtetë i marrë.? Lexuesit le të nxjerrin përfundimin.
Duke lexuar këto romane më lind pyetja që e kam bërë edhe herë të tjera, kur kam lexuar vepra të kësaj kategorie: Çfarë vendi do të kishte zënë ky shkrimtar në rradhën e bashkëqytetarëve të tij, madje edhe në atë të botës mbarë, në rast se nuk do të kishte jetuar në një sistem totalitar që i qëndroi si shpata e Damokleut përmbi krye dhe që i shkurtoi jetën në kulmin e krijimtarisë së tij? Me siguri që do t’i kishte lënë prapa shumë prej atyre shkrimtarëve që iu nënshtruan pushtetit dhe që edhe sot janë në krye të klasifikimit. Kurse Agron Çoratin, këtë “Dostojevskin e letërsisë shqiptare”, siç e kam quajtur në fillim të këti shkrimi, e njohin vetëm fare pak. A nuk duhen propaganduar dhe përhapur veprat e tij? A nuk duhen përkthyer ato në gjuhët më kryesore të botës? A nuk duhen ribotuar në mijra kopje për t’u njohur nga të gjithë lezuesit shqiptarë? A nuk duhen futur në programet e shkollave të vendit?
Të gjitha këto pyetje presin përgjigje. Lexojini veprat e Agron Çoratit dhe po mundët më ktheni një përgjigje nëse kam të drejtë apo jo për këto që kam shkruar. Në mënyrë të veçantë, specialistët e letërsisë. Unë jam në pritje.

20 këshilla nga bujtinari Günther S.

by

Nga Uk Lushi/ New York/
Nuk e kam pasur asnjëherë në plan të shkruaj për këshillat e dikujt në gazetë. Por pardje, pasi u ula me tasin e mbushur me kafe te njëra nga tavolinat e hekurta në verandën e Starbucks-it në lagjen ku jetoj në Nju Jork dhe pasi hapa e-mailet që i kisha marrë në iPad, mbeta pa zgjedhje.
E-maili me lajmin për vdekjen e mikut tim 87 vjeçar Gunther S. ishte shkruar nga vajza e tij e vetme Hilda, e cila më dëftonte se babai i saj kishte lënë një listë me këshilla për mua dhe kishte porositur të bijën që ta skanonte dokumentin dhe t’ma niste në rastin e parë posa të kryhej varrimi.
Për arsye privatësie nuk mund t’ju rrëfej shumë për bujtinarin Günther S., përveç faktit që kam punuar në hotelin e tij për disa muaj para shumë vitesh dhe ai ka qenë një ndër njerëzit më të mirë dhe urtë që kam takuar ndonjëherë në jetën time. Më kujtohet, në bujtinën e tij ai njëherë mbajti 16 refugjatë për 8 muaj dhe nuk i kërkoi asnjërit asnjë cent për qira. Arsyeja pse po i ndaj me ju këshillat e tij është sepse në krye të listës ai kishte shkruar këtë shënim: “Të lutem i ndan këto mejtime të miat me sa më shumë njerëz!”
1. Duaj të gjithë njerëzit dhe duaje sidomos familjen tënde.
2. Mos e krahaso jetën tënde me të tjerëve sepse çdo njeri i ka gëzimet dhe vuajtjet e veta dhe nëse ti nuk e jeton jetën tënde askush nuk do ta jetojë për ty.
3. Mos u merr me të kaluarën dhe as më të ardhmen më shumë se me të tashmen. Nuk ka njeri që gjithmonë është fitimtar. Fitoret ekzistojnë sepse ekzistojnë dështimet dhe humbjet.
4. Mos praktiko dredhi dhe mashtrime me femra. Nëse të pëlqen një grua shprehe pëlqimin haptas edhe me çmimin e përtalljes apo dëshpërimit të mosarritjes së zemrës së saj. Dashuria nuk është zaptim, por shkrirje e ndërsjellë e kënaqësisë dhe lumturisë së dy njerëzve.
5. Qesh sa të mundesh më shumë, por mos hezito të qash për vete dhe për të tjerët. Të qeshurit e mban zemrën të re; të qarët e pastron.
6. Bëj shokë dhe miq. Mos e përziej numrin e njerëzve që njeh me numrin e miqve të vërtetë. Një mik apo mike e mirë ka vlerën e 1 miliard eurove. Dy miq 2 miliardë. Një qind miq kanë vlerën e 1 bilion eurove, por mos u shqetëso, askush në botë nuk i ka njëqind miq. As dhjetë bile.
7. Trajtoje njëjtë— si gjeneralin si ushtarin e rangut më të ultë.
8. Kur je në dyshim si duhet të veprosh, vendose vetveten në këpucët e atij apo asaj që mund të përfitojë apo dëmtohet nga sjellja jote.
9. Ka dallim të madh mes shkollimit dhe edukimit. Shkollimi kryhet kur e merr diplomën, edukimi nuk kryhet deri sa të vije vdekja. Prandaj lexo, deri sa nuk të lënë sytë, dhe dëgjo muzikën e njeriut dhe natyrës, derisa nuk të lënë veshët, çdo ditë.
10. Zgjedhe profesionin të cilin mund ta lësh dhe megjithatë të jesh në gjendje të mbijetosh dhe pa ndier pendim. Puno që të jetosh, por mos jeto që të punosh.
11. Merr para hua vetëm në dy raste: nëse mbetesh pa bukë dhe nëse do t’i investosh paratë.
12. Mos e lër pasurinë të të komandojë ty. Ti mund ta bësh pasurinë, kurse nuk ka pasuri në botë që mund të bëjë ty.
13. Puno me nder dhe me përkushtim thua se e ardhmja e botës varet nga puna jote dhe i gjithë njerëzimi janë duke të vështruar si po punon ndërsa punon.
14. Mos shko në luftëra që nuk janë për liri.
15. Fetë dhe besimi janë dy gjëra të ndryshme. Hidhërohu në Zot, pavarësisht çfarë të thonë fetë, sepse, nëse Zoti ekziston, ai ose ajo do të të kuptojnë.
16. Shëndetin kije kujdesin më të madh. Shiko çfarë ha, sa lëviz dhe si fle. Shëtit çdo ditë dhe mundësisht gjithmonë me dikë tjetër. Lëre duhanin, nëse je duhanpirës, dhe zvogëloje pirjen, nëse pi.
17. Gjithsesi duhet të tregosh interes për së pakut tri arte, përndryshe ke jetuar pjesërisht. Nëse vdes pa provuar të shkruash një vjershë, apo të kompozosh ose këndosh një këngë, apo të pikturosh një tablo që e dalldis shpirtin, apo të luash në një film apo pjesë teatrore që i shtyn njerëzit të shqepen së qeshuri ose qajnë me dënese, apo nëse vdes pa provuar të bësh një skulpturë, ke humbur shumë.
18. Sa herë që ndihesh që ajo që të ndodh ty apo rreth teje është serioze dhe kulmi i stresit, kujtohu sa i madh është universi dhe sa i vogël dhe, sipas të gjitha gjasave, sa i parëndësishëm planeti ynë në shumësinë e miliarda galaktikave në kozmos. Ne njerëzit nganjëherë e marrim veten tepër seriozisht.
19. Dhuro lule sa më shpesh që mundesh. Ka të tillë që thonë nuk është mirë të këputen lulet. Mos u vij veshin. Lulet ekzistojnë që të këputen dhe dhurohen. Sapo ta lexosh këtë këshillë shko dhe bli një buqetë lulesh dhe dhuroja personit të parë të dashur që e sheh ose do të shohësh.
20. Mos ju frikëso vdekjes. Por respektoje shpatën e saj që na rri mbi krye. Shfrytëzoje çdo çast përpara se ajo të të godasë ashtu që të kesh kujtime sa më shumë dhe sa më të bukura me njerëz, sepse vetëm kujtimet na lejohen t’i marrim me vete— siç po i marr unë tash shumë të tilla edhe nga koha e shkurtër që kemi kaluar bashkë unë dhe ti.
Jam pa fjalë, e as nuk kam çka të shtoj. Ndiej dhimbje për humbjen e njeriut të mirë dhe plakut të shtrenjtë, mirëpo, ndonëse i pikëlluar, jam edhe i lumtur që listën e tij po e ndaj me shumë e shumë njerëz. Shpresoj që edhe ju do t’i shpërndani dhe përhapni këshillat e tij te të gjithë të dashurit tuaj, ndërkaq që, pasi ta keni bërë këtë, do të vendosni të blini një buqetë me lule të freskëta për njeriun e zemrës suaj, kushdo qoftë ai ose ajo. RIP Günther S.!