Nga Eugjen Merlika/

Pjesa III

Lexuesit dhe studjuesit do të kenë rastin të njihen me ndihmesën e Mustafa Krujës n’atë fushë deri në shkurtin e vitit 1922, sepse në mars t’atij viti ai mori pjesë në kryengritjen e Elez Isufit e të Zija Dibrës kundër Ahmet Zogut e së ashtuquajturës “klikë”. Me dështimin e asaj kryengritjeje ai u arratis në Sërbi, e më pas në Itali deri në qershorin 1924, kur u kthye në Shqipëri.  

Në Sërbi ai mësoi për gjashtë muaj sërbo-kroatishten dhe mori përsipër përkthimin e librit të ish kryeministrit të Sërbisë Vladan Gjorgjeviç “Shqiptarët e Fuqitë e Mëdha”. Është një nga librat më kundër- shqiptarë që mund të jenë shkruajtur, me qëllimin për të paraqitur shqiptarët si popull që nuk ishte në gjëndje të vetëqeverisej, pra që nuk meritonte të kishte një shtet të pavarur. Shumë vite më vonë, në letër-këmbimin me shkrimtarin Martin Camaj, Mustafai mori vesh nga ky i fundit se Vlladani ishte me origjinë shqiptare, një prej atyre që, fatkeqësisht, i këthenin shpinën Shqipërisë kur fitonin poste të larta në Vënde të tjera. Librin e shoqëroi me një parathënie dhe një mbasthënie, në të cilat shpjegoi pikëpamjet e tij, në lidhje me përkthimin e botimin: 

“Ma në fund s’ka dyshim se si për njeriun më vete ashtu edhe për nji popull qi dëshiron me dijtun e me qortue të mêtat e veta, opinioni i anmiqvet âsht tepër i dobishëm. Edhe nga kjo pikëpamje pra ky libër asht i interesueshëm në gradën mâ të nâltë për ne shqiptarët. Na zêmërojnë  e na indinjojnë pa dyshim shpifjet, aq mâ tepër kur kemi para sŷsh qi na bâhen për të na minue ekzistencën t’onë si komb, për të na skllavnue, për të na shue farën. Por nuk duhet të na idhnojnë aspak të mêtat reale qi na përmênden, makar të zmadhueme e….të zbukurueme me sarkazmat e ironít e gjuhës së nji Vladan Gjorgjeviçi. Nji katalog mâ komplet të mungesavet t’ona kombtare, si edhe të gjithë sa shpifjeve qi mund t’i bâhen nji populli, s’ka mundun bir nâne tjetër me na e vûe përpara kurrë në fytyrë të kësaj toke. A pak shërbim âsht ky?… Anmiku detyrën e tij e ka krye. Ndashti âsht detyra e jonë me përfitue edhe prej nji vepre të këtillë: me qortue gabimet, me ndrequn të mêtat e me u lâmë para botës nga shpifjet.”

Ka shumë atdhedashuri në përkthimin e atij libri, të shkruar nga një shqiptar i shpërngulur familjarisht prej tri të katërtash shekulli në Sërbinë fqinje, një njeriu të shquar në Vëndin në të cilin është trapiantuar, që arrin deri në majat e jetës politike, por edhe kulturore. Sigurisht shkakton dhimbje fakti që aftësitë e tij Gjorgjeviçi, i ve me zellin më të madh, në shërbim të një qëllimi djallëzor, të pandershëm e tejet imoral: të pengojë popullin fqinjë, shqiptarët, ku gjinden edhe rrënjët e tij, të mos ketë të drejtën që, për herë të parë në historinë mijravjeçare të themelojë Shtetin e parë të bashkuar e të pavarur. Për përkthyesin, që kishte punuar që në vitet e rinisë për atë synim, të kthyer n’idealin e disa brezave, duke e sendërtuar atë, nëpërmjet nënëshkrimit në listën e 37 të tillëve, puna për të përkthyer librin e “halabakut sërb”, siç do t’a përcaktonte me një farë përçmimi një atdhetar shqiptar i zakonshëm, ishte një mundim i dhimshëm.

Por, për këndvështrimin e hapur, që kishte formuar në jetën e tij, ai libër përbënte një rast të rrallë për t’i treguar bashkatdhetarëve, se sa e vështirë e në të përpjetë ishte rruga e ecjes përpara, rrethuar nga popuj të tjerë jo dashamirës, e që, nëpërmjet penave të tyre të shquara, villnin mbi ta vrerin më të zi të mërive shekullore, me të vetmin qëllim ndalimin e krijimit të Shtetit të tyre. Nuk nguronin para asnjë mjeti të pandershëm e të paligjshëm, për t’i a arritur synimit të tyre, duke i servirur popujve të tjerë t’Evropës dhe qeverive të tyre mendimin e tyre të zi, nëpërmjet botimit t’atyre lloj librave në gjuhët e tyre. Për të shkruar atë libër, thotë përkthyesi, autori kishte studjuar me dhjetra vëllime kushtuar Shqipërisë e shqiptarëvet, duke marrë prej tyre gjithshka t’errët e të zezë që ishte shkruar, deri te një legjendë e austriakut Hahn që thonte se shqiptarët “janë me bisht”….

Por ndërsa ai shqipëronte atë vepër, në vetvete ndiente një kënaqësi të veçantë, sepse qëllimi i autorit të librit kishte mbetur një ëndërr e pasendërtuar, se Shqipëria ishte krijuar me vullnetin dhe zellin e pjesës më të mirë të shqiptarëve, por edhe me ndihmën e dy Shteteve të mëdha t’Evropës, më pranë saj gjeografikisht. Shqipëria, edhe se e gjymtuar, ishte një realitet i gjallë politik, më i riu në fushën kontinentale. Me gjithë dështimin e projektit për të cilin ishte shkruajtur libri, përkthyesi, në filozofinë e tij pohenike, gjente në të një mësim që bashkatdhetarët e tij duhet t’a kthenin në një vlerë: atë të përmirësimit të tyre të vazhdueshëm, heqjes dorë nga mendësi e metoda të trashëguara prej afër pesë shekujsh, përqafime të ideve që vinin jo më nga Lindja, por nga Perëndimi, ringjallje morale e qytetëruese pa mohuar traditat më të mira të trashëguara. Sendërtimi i këtyre synimeve që koha vinte para shqiptarëve ishte, simbas përkthyesit : “me qortue gabimet, me ndrequn të metat e me u lamë para botës nga shpifjet”.

Kjo do t’ishte fitorja e vërtetë e jona kundrejt përpjekjes së shtetarit sërb e të ngjajshmëve të tij, do t’ishte dështimi i tyre i plotë në veprimtarinë e tyre keqdashëse kundrejt nesh. Kjo ide i sillej nëpër tru, ndërsa përkthente e po kjo ide u bë zotëruese, kur në “Një shënim i nevojshëm”, të shtuar para botimit të librit ai shprehej kështu:  

“Nja nji vjet banim në Sërbi, në përpjekje me sërbët mâ të thjeshtë, me ata të Shumadís, dhe pak studim mbi ta ndër fletore, revista, e sa libra të tyne, si edhe në disa vepra të shkrueme prej autorëve të huej, më kanë përgatitun deri diku edhe mue sa me qênë i zoti me shkrue diçka si kundër-ofensivë për popullin fqinjë, po t’ishte nevoja me i u përgjigjun në këtë mënyrë veprës së Vladan Gjorgjeviçit.

E pa dyshim qi ka shqiptarë edhe mâ kompetenta se un në këtê lamí. Por mue më duket se nuk âsht urtí, në shekullin t’onë sidomos, me ndezun mënín në mes të dý popujve kufitarë, qi, si pat thânë tash vonë Benito Mussolini, nuk mund të jetojnë veçse si miq ase si anmiq. E populli shqiptar nuk dëshiron tjetër pos miqsís me kê do qi i a don miqsín dhe nuk e përbuzë. Ky përkthim pra kundrejt sërbëve ka vetëm nji qëllim difensiv: mos me mbyllun sŷt përpara sherrit e me i u ruejtun,

Nji dijetar arab, Imam-Aliu ka thânë: “E nxuna sherrin jo për sherr, por për t’i u ruejtun sherrit”.

Sot, pothuaj mbas një shekulli të botimit të librit, na takon të matemi me vetveten si komb, në sendërtimin e porosisë së Mustafa Krujës, dalë nga mësimi i përkthimit të librit të ish kryeministrit sërb.  

U arratis nga internimi ku e kishin vënë sërbët e mundi të shkojë në Itali, në qytetin e Barit. Në qershorin e vitit 1924 ai u kthye në Shqipëri. Kthimi në Tiranë qe një kënaqësi e veçantë, mbas mërgimit të dytë që zgjati pak më shumë se dy vite. U prit befasisht nga një shumicë njerëzish në hyrje të kryeqytetit, i cili, mbas largimit të Zogut dhe administratës së tij ishte në dorë të ushtrisë e të Opozitës. Vdekja e Avni Rustemit më 22 prill 1924, si pasojë e atentatit kundër tij të dy ditëve më parë, kishte elektrizuar opinionin publik dhe sidomos rininë që kishte parë tek ai jo vetëm vrasësin e Esat Pashë Toptanit, por edhe si nismëtarin e federatës “Atdheu” dhe të shoqërisë “Bashkimi”, e një nga përfaqësuesit më të besueshëm të prirjes për demokraci. Vdekja e tij dhe ceremonia madhështore kombëtare e varrimit kishte shtuar atmosferën kundërshtuese ndërmjet pushtetit të Ahmet Zogut dhe Opozitës. Pritjet e kësaj të fundit ishin të  mëdha e çuan në një acarim të jashtzakonshëm që u shfaq në atentate e deri në ngjarjet e qershorit që detyruan qeverinë të largohej në drejtim të Jugosllavisë e Opozitën të ngjitej në pushtet. 

“Mbas lëvizjes kryengritëse qi mbaroi me dëbimin e Zogut nga Shqipnija në qershorin e 1924-ës, u kthye në Atdhe. Mbas gjithë këtyne  mundimeve desh të pushojë për do kohë në gji të familjes pranë së cilës i kishte tokue gjithmonë me kalue kohë të shkurtna si i huej. Por si qeverija ashtu edhe përfaqësuesit e Shkodrës e sidomos këta, të krishtenë e myslimanë bashkë, i u lutën fort qi të pranonte me qeverisun atë krahinë aq delikatë si prefekt. Dhe Krujës i u desh me i u shtrue vullnetit të Shkodrës ku kishte edhe shumë miq personalë.

Mustafa Kruja e sundoi prefekturën e Shkodrës për gjashtë muej rresht me autoritet e energjí të pashoqe, me të drejtë e me takt tue lânë kujtime të pashlyeshme deri n’ata qi kanë pamë interesa apo mendime të tynetë cënueme prej veprimit të tij.”  

Më 17 qershor Mustafai mbajti një fjalim të shkurtër në sallën e Bashkisë së Tiranës. Në të ai shprehu ngazëllimin e tij për fitoren e “revolucionit”, në sajë të “armëve të ushtrisë kombëtare”. Ky fjalim u botua në gazetën “Dajti” e gjëndet në vëllimin “Gjysmë shekulli me pendë në dorë”. Ja disa nga fragmentet e fjalës:

“Zotnij të ndershëm!

Si juve qi ndodheni pranë, ashtu edhe të gjithë atyne qi, prej ngushticës së vêndit, s’munden të marrin pjesë këtu u faleminderës me gjithë zêmër për këtë pritje vllaznore e shumë simpatike qi patët mirësinë të na bâni. Na e dijmë fare mirë se këtë nuk e kemi meritue për kurrgjâ tjetër veç se ndoshta për vuejtjet e shumta e të padame qi na kanë takue si ushtarë e puntorë të vjetër të nji ideali, realizimi i të cilit sod ka fillue me na ndriçue para sŷsh…..

Por a thue se ky ideal i shênjtë, ideali i nji Shqipnie për popullin e jo për pesë a dhjetë zotnij, qi e quejnë veten mbi popullin e zot të tij, a thue se ky ideal âsht i realizueshëm sod plotsisht me armët e ushtrís kombtare. Un kujtoj se jo! Un them se këto armë kreshnike vetëm kanë çelë rrugën e realizimit t’atij ideali qi kemi të tânë në zêmër. Triumfi i armvet nuk lypset të na dehë e të na lânë në gjumë aspak…..

Thashë se nji ndër pengesat mâ të mëdhaja qi s’na kanë lânë deri sod me realizue idealin demokratik ka qênë antagonizma, dasia në mes të demokratvet vetë. E pra sod qi ndalimet e tjera u zhdukën me gjak duhet qi të zhduket me do e mos edhe ky turp i demokracís, duhet bashkim i të tânë atdhetarvet pa ndryshim feje e krahine. Vetëm atëherë mund të besojmë me sigurí se gjaku i Avniut e i dëshmorvet të tjerë të revolucjonit s’kanë shkue kot e se ideali i ynë i përbashkët do të realizohet plotsisht. Por vjen me pyetun se si do t’a bâjmë këtë bashkim. S’ka njeri të thotë se s’e don bashkimin. Në vênd qi në praktikë na ka dalë gjithmonë i vështirë. Shkaku? Egoizmi! Pra për me u bashkue duhet me shkulun egoizmin prej zêmrash….”

Siç shihet, qëndrimi i tij n’atë periudhë ishte ai i një idealisti revolucionar, në pozitat e pjesës më radikale të kombëtarizmit shqiptar. Mbas shumë vitesh, kur shkruan mbi ngjarjet e atyre muajve të vitit 1924, është mjaft kritik. Ai përmënd fjalën “revolucion”, siç u quajt rëndom n’atë kohë e deri sot në historiografinë zyrtare komuniste, grushti i Shtetit i 10 qershorit 1924. Vetë Mustafai, në shpjegimet që i jep prof. Stavro Skëndit mbi ato ngjarje, vë në dukje se kundërshtari më i vendosur i atij “revolucioni” ishte Luigj Gurakuqi, njëri ndër shtetarët më largpamës e atdhetarë të politikës shqiptare. Çdo lloj revolucioni ka në qëndër të tij pështjellimin e masave, ndërsa n’atë qershor populli nuk mori pjesë aspak në ngjarjet politike. Veprimi qe krejtësisht i politikës, që u mbështet në komandantët ushtarakë, pra në thelb qe një “grusht Shteti” i mirëfilltë e, për mendimin tim vetiak, në tërësi shumë i dëmshëm për disa arsye. 

Grushti i Shtetit që u krye mbas dorëheqjes së qeverisë Vërlaci, si përfundim i mos zgjidhjes së ngërçit të krijuar nga vrasja e Avni Rustemit dhe nga ngujimi i Opozitës në Vlorë, si pasojë e mosmarrëveshjeve mbi formën e regjimit në Asamblenë Kushtetuese, qe ngjarja që i dha goditjen e fundit metodave demokratike që, mirë a keq kishin filluar të bënin rrugë në ecurinë e Shtetit shqiptar. Ai përcaktoi një çarje të madhe të klasës politike, në dëm të dialektikës që kishte filluar, edhe se me mangësitë e saj, në parlamentin shqiptar. Grushti i Shtetit u bë shkaktari kryesor i prishjes së barazpeshave kushtetuese të dala nga votimet e 27 dhjetorit të vitit 1923 për Asamblenë Kushtetuese, të fituara nga Ahmet Zogu me shumicë absolute prej 44 deputetësh, duke mos respektuar përfundimet e votimeve, pra duke dhënë shëmbullin e daljes nga binarët ligjorë  të jetës institucionale n’emër të parimeve të huajtura nga përpjekjet komuniste në mjaft Vënde t’Evropës për të përsëritur përvojën e revolucionit bolshevik. Edhe zija e parlamentit për vdekjen e Leninit ishte një tregues i asaj atmosfere. Mjaft idhtarë të grushtit të Shtetit më vonë krijuan KONARE-n e përfunduan në Bashkimin Sovjetik, për të përgatitur në vite përhapjen e ideve komuniste në Shqipëri, të cilat më vonë, me ndërlikimet e pushtimeve dhe luftës së Dytë botërore, përcaktuan vendosjen e diktaturës së kuqe për gati gjysëm shekulli. Madje duhet vënë në dukje se Ahmet Zogu, megjithëse fitimtar në zgjedhjet e 27 dhjetorit, e megjithëse viktimë e një atentati të një bashkëkrahinari të tij, Beqir Valterit, në sallën e parlamentit, u përpoq deri në fund, edhe me dorëheqjen e tij e krijimin e një qeverije që kishte edhe përfaqësues të Opozitës, të qetësonte gjëndjen e të vazhdonte metodat demokratike në praktikat politike e institucionale. Po të kishin ndjekur edhe përfaqësuesit e Opozitës të njëjtën rrugë, ndoshta Shqipërisë do t’i ishin kursyer shumë dukuri johenike n’atë periudhë e më vonë. 

Edhe Mustafa Kruja, megjithëse nuk pati asnjë lloj pjesëmarrjeje në veprimet e mësipërme ishte në një gjatësi vale me Opozitën demokratike, sikurse shihet edhe në fjalën e mbajtur në Bashkinë e Tiranës. Por megjithë ngazëllimin për revolucionin, mëndjes së tij të mprehtë nuk i shpëtonin problemet e vërtetë të Shqipërisë e demokracisë së saj, që dalin në pah, sikur në shumë raste të jetës së tij politike, të përqëndruara në dasitë e ndryshme të shqiptarëve, në nevojën urdhëruese për t’i shmangur ato, për të sendërtuar bashkimin në synimet, në dëshirat, në idealet më thelbësore të interesave të atdheut. Në këtë domosdoshmëri pengesa vjen nga “egoizmi”, nga diçka e lindur në natyrën njerëzore e, prandaj, aq e vështirë për t’u luftuar….

N’administratën e qershorit 1924 ai nuk pati detyra e poste në qeverinë qëndrore. U emërua prefekt, me fuqi të plota në Shkodër. Ishte një qytet që kishte joshjen e tij të posaçme në zemrën e tij. Në parlament ishte bashkuar me grupin e atij qyteti, sepse kishte gjetur në të më shumë afërsi mendimesh e shllimesh. Miqtë e tij më të mirë ishin nga ai qytet. Shkodra ishtë më perëndimori i qyteteve shqiptare, ku tregëtia me Italinë e bregdetin dalmat linte gjurmët e saj. Ishte qyteti me më shumë histori në trevat shqiptare, madje simbas projektit të tij duhej t’ishte kryeqyteti i Vëndit. E bëri këtë propozim në vitin 1921 në parlament por mbeti pa vazhdim. Në Shkodër ai solli edhe bibliotekën e tij të pasur, për të cilën flet me shumë dashamirësi edhe prof. Ernest Koliqi. Në përvjetorin e dymbëdhjetë të festës së Pavarësisë prefekti e përfundoi fjalën e tij, drejtuar popullit të Shkodrës nga ballkoni i Bashkisë me këto fjalë:

“Të jemi pra të lidhun e të bashkuem me besën qi na kanë lânë babat e gjyshat t’onë, për lirín e lulzimin e Atdheut; t’i napim dorën shoqi shoqit burrnisht e vëllaznisht, tue i mbajtun në cakun e vet ndryshimet e fevet e t’idevet e të betohemi mbi flamurin e shênjtë se kurrë i hueji e tradhtori s’ka me na sundue për së gjalli!

Popull i Shkodrës! Ti, sidomos, me malet e tueja nuk do t’i harrojsh traditat e lavdishme qi trashigon prej të parvet të tuej, qyshë prej Kara-Mahmudit e te Oso Kuka, nj’ashtu si t’i kanë përshkrue Vaso Pasha i yt e auktori i pavdekshëm i Lahutës së Malsís! Meritoje pra edhe me veprat e mbaskëndejme vêndin e naltë qi të ka caktue historia në gjî të Kombit shqiptar! Vetëm bashkimi, or vëllazën, bashkimi i të gjithë Shqiptarvet të ndershëm, na bân me qênë të drashun prej tradhtorvet e të nderuem prej të huejvet. Me bashkim e vëllazní të pa hile e të pa sherr kjo ditë e lumnueshme do të na gjêjë për gjithë vjetë mâ mirë.

                                                    Rrnoftë Shqipnía e lirë! “  

Qeveria e Fan S. Nolit, që në fillimet e saj u ballafaqua me problemet e kufijve, trashëgimi të Konferencës së Paqes. Në Arkivin e Ministrisë së Jashtëme italiane gjindet një letër e Kryeministrit Noli, drejtuar kolegut të tij italian Benito Mussolini, e cila bën fjalë për atë problem. Ja teksti i përkthyer i asaj letre:

Ministria e Punëve të Jashtëme të Shqipërisë

Kabineti i Ministrit

Tiranë, 6 korrik 1924

Shkëlqesi,

Po përfitoj nga rasti i kthimit të të Ngarkuarit me punë, zotit Tefik Mborja, për të tërhequr vëmëndjen e Shkëlqesisë Suaj mbi çështjen e kufijve, që shqetëson në këtë çast gjithë Kombin.

Qeveria shqiptare është shumë e alarmuar nga drejtimi që po merr ajo çështje delikate. Jemi njoftuar, për shëmbull, se Komisioni Ndërkombëtar, i kryesuar nga gjenerali Gazzera, ka ndërprerë punimet e tij në zonën asnjanëse të Korçës, si pasojë e udhëzimeve të marra nga Konferenca e Ambasadorëve e cila po rishqyrton dhënien e katërmbëdhjetë fshatrave të caktuara Shqipërisë nga Komisioni, ndërsa pak ditë më parë, e njëjta Konferencë urdhëronte Qeverinë greke t’i zbrazte ato. Nga ana tjetër jemi të kërcënuar nga humbja e mundëshme e monastirit të Shën Naumit, që zotëron rrugën Pogradec-Korçë e të malit të Vermoshit që zotëron qytetin e Shkodrës.

Një zgjidhje e pafavorshme e këtyre tri pikave tejet të rëndësishme të kufijve shqiptarë do t’ishte fatale për Qeverinë e sotme shqiptare, sepse ky dështim nga kundërshtarët tanë sigurisht do t’i vishej paaftësisë së saj dhe antipative të shkaktuara jashtë. Asnjë shpjegim nga ana e jonë nuk do të mund të kënaqte popullin e dëshpëruar nga kjo bjerrje tokësore. Autoriteti i Qeverisë sonë do të dëmtohej në mënyrë të pandreqëshme e një tjetër shpërthim i brëndshëm mund të kishte pasoja të pallogaritëshme.

Për të shmangur këtë ndërlikim të rrezikshëm  vemë të gjitha shpresat tona tek Shkëlqesia Juaj e tek mbështetja diplomatike e Qeverisë italiane në dobi të tezës shqiptare mbi tri pikat e diskutueshme të kufijve tanë. Jemi të sigurtë se kjo mbështetje nuk do të na mungojë edhe në këtë rrethanë të vështirë, siç nuk na ka munguar në të shkuarën.

Duke përgëzuar Shkëlqesinë Tuaj për shpejtësinë me të cilën kaluat krizën e fundit të Vëndit Tuaj, urojmë që Ju të mbeteni në pushtet për një kohë të gjatë, për të mirën e dy Vëndevë tona.

Ju lutem pranoni ndjenjat e konsideratës sime të lartë.

Fan S. Noli  

Kjo letër dëshmon se sa e rëndësishme ishte për Shtetin shqiptar t’asaj kohe, mbështetja italiane në kontekstin evropian e botëror të gjeopolitikës. Dëshmon edhe një tjetër fakt: kur bëhet fjalë për interesat madhore të një Kombi, i kërkohet ndihmë edhe një regjimi që, në kushte normale, për bindje politike apo ideologji, nuk do të parapëlqehej. Kryeministri Noli i mbante sytë nga Lindja e Bashkimi Sovjetik, por nuk nguronte t’i kërkonte ndihmë Italisë e Mussolinit, madje duke i uruar që “të mbetej në pushtet për një kohë të gjatë për të mirën e dy Vëndeve tona”. 

Është një këndvështrim i gjërave që ka qënë i pranishëm në shumë çaste dramatike të historisë sonë, por jo gjithmonë ka gjetur miratim nga historiografia, sidomos ajo e tetëdhjetë viteve të fundit. Ajo e ka mbushur skenën shqiptare me “tradhëtarë” e “armiq”, pa mbajtur parasysh se ata protagonistë të ngjarjeve e vendimeve kishin punuar vetëm për interesat e vërteta të Kombit, herë herë duke flijuar dhe vetëveten….

 Raporti i markezit Durazzo, drejtuar Ministrisë së Jashtëme në personin e Kryeministrit Mussolini, që mbante edhe postin e Ministrit të Jashtëm, është një dokument me interes për të krijuar një ide, pak a shumë të qartë, mbi opinionin e diplomacisë italiane për gjëndjen politike në Shqipërinë e mbas revolucionit të qershorit 1924. Ai e përshkruan atë periudhë të shkurtër të “sprovës socialiste” me ngjyrat më të errta. Paraqet një Vënd të zhgënjyer në pak muaj qeverisje të elitës intelektuale të Shqipërisë, të përfaqësuar nga ekipi i Imzot Fan Nolit, që përballet me një gjëndje  kushtetuese të paligjësuar nga grushti i Shtetit, me një “gjëndje kronike të dështimit të financave publike; me mosmarrëveshje të brëndëshme; me mungesa pothuajse absolute të njerëzve me përvojë dhe kompetentë në degët e ndryshme të administratave publike; me një rënie të mprehtë ekonomike, të nxitura nga varfëria e përhapur e nga pakënaqësia e gjallë”.

Në tërësi ky raport  jep një radiografi të Vëndit tonë për atë periudhë. Autori i tij nuk është një dashamir i Vëndit tonë, por me gjuhën e tij të diplomatit vë theksin mbi një sërë mangësish e, në këtë drejtim, besoj se i bën një shërbim jo të keq studjuesve të historisë për të përimtuar e përcaktuar më mirë arsyet që çuan në dështimin e asaj sprove historike.  

Nuk është e vështirë të zbulohet mes argumentimeve të tij prirja e përgjithëshme e politikës tradicionale italiane deri në ditët tona të një farë dyfaqësie, në të cilën hasen vështirësi të krijohet besim e të ketë siguri në qëndrimet, të cilat më shumë përcaktohen nga inrteresat e çastit të Vendit se sa nga parime të fuqishme e të ngulitura thellë në vetëdijen e kombit e të Shtetit.

Në arkivin e Ministrisë së Jashtëme italiane, në pakon nr. 731 jepet një listë emrash, ndërmjet të cilëve ishin edhe Luigj Gurakuqi e Mustafa Kruja, të cilët kanë lundruar atë natë me anijen ushtarake “Cesare Rossa RGL” në drejtim të portit të Barit n’Itali. Nuk shënohet vëndi i nisjes, por me gjasë duhet të ketë qënë Shëngjini. Ata emra janë:

Dervish Bej, Hasan Dani, Rakip Dani, Luigj Gurakuqi, Rexhep Shala, Hysni Curri, Ismail Haki Korça, Zija Prizreni, Halit Kastrati, Mustafa Maksuti, Sulejman Shkodra, Bejto Plava, Mehmet Plava, Idriz Sadiri, Muharrem Mitrovica, Riza Drini, Qazim Kruja, Mustafa Kruja, Caje Kruja me dy fëmijë, Vat Gjoni, Luigj Naraçi, Ahmet Kaiza, Llazar Nikolla, Llazar Marko, Dobuj Plava, Kristofor Popi.

Kapiteni i Fregatës

      Komandanti

Carlo Alberto Mercalli

Ikjen e opozitës nga Shqipëria dhe zbarkimin e saj në tokën italiane, në muajt e parë të vitit 1925 e përimton mirë ish prefekti i Shkodrës, Mustafa Kruja, në një letër që i shkruan At Paulin Margjokajt më 25 maj 1950, në përgjigje të një pyetjeje të këtij të fundit, të datës 14 t’atij muaji. At Paulini i shkruante kështu bashkëbiseduesit krutan: “Më shkruani në letër se qysh më 1927 e njihshi maskën çlirim-nacjonale të fabrikueme në Moskë. Kishe me dashtë me dijtë mâ gjatë mbi këtê pikë….” Dhe ja përgjigja e Krujës:

“….Do me vapore do me barkë e me Fan S. Nolin e qeverín e tij në krye të gjithë na, kundështarët e athershëm t’Ahmet Zogut u zhbarkuem e u shpërndamë në 25-27 dhjetor në Brindizi e në Bari. Ishim nji ushtrí intelektuale e shpartallueme, për gabimet e fajet t’ona individuale e kolektive, edhe e pazonja me i ramë në tê se, si grup-se parti s’ishim, e kishim bjerrë luftën definitivisht e pa fé mundsije me e çue kryet mâ përpjetë. Pandërgjegjsija (incoscienza) e pazotsija politike kolektive përmbrênda e përjashta e mizerja morale e Opozitës antizogiste kurrë s’pat qênë shfaqun aqë sheshit e aqë tragjikisht sa ndër ata gjashtë  muej të provës së vet qeveritare nën kryesín e Fan Nolit (qershor-dhjetor 1924). Ky regjim qe nji kshtjell kartet nga mâ e dobta. Nji erë e lehtë, nji frymë vetëm, mjaftoi me e shêmbun. Kur erdh në fuqí i a hapi Mussolini dyert e i a shtroi udhën vetë për nji marrveshtje me kushte mâ të mira se ato qi pat pranue mâ vonë Zogu. Qeverij’e Fan Nolit nuk desht e nuk dijti me përfitue. Të kishte dashtun e dijtun, së jashtmi do t’a kishte sigurue veten qind për qind. Por Fan Noli desht me u marrë vesht me Rusín sovjetike, kjo çeli në Tiranë nji legatë me nji personel 40 vetësh. Tirana ishte kushtue me u bâmë qêndra e veprimtarís komuniste në Ballkan. Prandej nëse Zogu materjalisht pat vetëm përkrahjen jugosllave, politikisht e moralisht kishte gjithë Okcidentin për vete, me Anglín në krye.

Por makar, si u mujtëm, si u shkatrruem e thyem qafën në mërgim a i kuptuem, a i pamë, a i njohëm nemose gabimet e fajet t’ona qi na çuen n’atë hall? Asnji grimë! Të tana ato mizerje morale, të tanë nj’atë pandërgjegjësí politike kolektive – qi po na përsiell edhe sod e ka me na përsjell deri në vorr – i kishim marrë me vete e s’i lëshojshim, s’dojshim me i lëshue për së gjalli! E me gjithë këtê dojshim ende me besue, madje besojshim ngultas se mbrênda gjashtë muejve – mbasi kaqë kishte ngjatun regjim’ i ynë – Zogun do t’a hidhshim përsëri… E si?

Të tâna pushtetet kapitaliste qi kishin interesa direkte a indirekte në Shqipní i kishin shtŷmë me duert t’ona kah Zogu. E pa ndihmën e ndonjânit prej këtyne – këtê  po  e kuptojshim të gjithë – se  s’mund të bâhej gja.”

Prof.as.dr. Hasan Bello/

Në fillim të shekullit XX, telegrafi i Morsit ishte një nga mjetet kryesore të komunikimit zyrtar nëpër kancelaritë dhe administratat shtetërore. Pajisje të tilla, me leva metalike, bobina dhe tinguj të shkurtër e të gjatë, bënin të mundur dërgimin e mesazheve në distanca të mëdha brenda pak minutash.

Për shtete të vogla e të sapokrijuara, telegrafi përfaqësonte një armë diplomatike.

Pas aktit historik, Ismail Qemali dërgoi një notë telegrafike drejtuar Fuqive të Mëdha (Britanisë, Francës, Austro-Hungarisë, Italisë, Gjermanisë dhe Rusisë), ku shpallte mëvetësinë e Shqipërisë dhe kërkonte njohjen ndërkombëtare.

Kështu, aparati i thjeshtë i Morsit u bë një instrument i heshtur, por i fuqishëm, në lindjen e shtetit shqiptar. Ai e shndërroi aktin e shpalljes së Pavarësisë nga një ngjarje lokale në një lajm ndërkombëtar. Nëse flamuri në Vlorë i dha ngjyrë simbolit të kombit, telat e telegrafit e shndërruan atë në fakt politik të njohur në kancelaritë e Europës.

Ky është telegrafi me të cilin shqiptarët, për kushtet dhe rrethanat që ndodheshin kanë bërë “shakanë” më serioze në histori…

Gjon F. Ivezaj/

Branko Merxhani, i lindur në vitin 1894 në qytetin e Nishit në Perandorinë Osmane, është një nga figurat më të shquara të mendimit shqiptar të shekullit të XX, një intelektual i thellë, publicist, filozof, pedagog dhe patriot i përkushtuar ndaj kombit dhe kulturës së tij. Ai lindi në një familje ku trashëgimia kulturore dhe intelektuale ishte e pasur dhe e larmishme. Babai i tij ishte një gjykatës ortodoks shqiptar nga Sopiku i Pogonit, ndërsa nëna e tij, me origjinë gjermane, i ofroi një ndikim të veçantë në formimin kulturor dhe intelektual të tij, duke i dhënë akses në gjuhë të huaja dhe letërsi të thelluar. Kjo kombinim i origjinave shqiptare dhe evropiane i mundësoi Merxhanit një perspektivë të gjerë dhe multidimensionale për kulturën dhe shoqërinë, duke formuar një themel të fuqishëm për mendimin e tij filozofik dhe publicistik.

Qysh në moshë të hershme, Merxhani tregoi një kureshtje të jashtëzakonshme për historinë, letërsinë dhe filozofinë. Arsimi i tij filloi në qytetin e Bursës, ku ndoqi shkollën gjermane, një vend ku ai mori njohuri të thella mbi letërsinë dhe filozofinë evropiane. Pas mbarimit të shkollës së mesme, ai vazhdoi studimet në Austri, ku u njoh me mendimet filozofike dhe sociologjike të kohës, duke u ekspozuar ndaj teorive të avancuara për shoqërinë dhe kulturën. Ky edukim evropian do të ndikonte thellësisht në formimin e programit të tij ideologjik dhe vizionit për modernizimin e shoqërisë shqiptare, gjithmonë në respekt të traditave dhe identitetit kombëtar.

Pas kthimit në Shqipëri, Merxhani filloi punën në shtyp, duke shërbyer fillimisht si gazetar dhe publicist në Turqi dhe më pas në vendin e tij, duke dhënë kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e mendimit intelektual shqiptar. Ai ishte një nga figurat kryesore që prezantoi konceptin e “Neo-shqiptarizmit”, një program ideologjik dhe kulturor që synonte zhvillimin e një vetëdijeje historike dhe shoqërore te shqiptarët. Ky koncept ishte i frymëzuar nga mendimi sociologjik i Ziya Gökalp-it dhe synonte t’i bashkonte shqiptarët me kulturën dhe qytetërimin perëndimor pa humbur lidhjen me traditat dhe identitetin kombëtar.

Në vitet 1930, Merxhani u vendos fillimisht në Gjirokastër dhe më pas në Tiranë, ku bashkëpunoi me revista dhe botime të rëndësishme të kohës. Ai kontribuoi në revistat “Demokratia” të Jorgji Meksit, “Illyria” dhe “Koha e Re”, duke bashkëpunuar me intelektualë të shquar si Karl Gurakuqi, Vangjel Koça, Suat Asllani, Petro Marko dhe Tajar Zavala. Në këtë periudhë, Merxhani filloi të ndërtonte një platformë të thellë filozofike dhe kulturore, duke u bërë mentor dhe udhëheqës i mendimit modern shqiptar. Artikujt e tij publikoheshin përmes eseve, analizave shoqërore, studimeve historike dhe komenteve mbi letërsinë, duke krijuar një hapësirë të gjallë intelektuale për reflektim dhe debat kritik.

Në tetor të vitit 1936, Merxhani filloi botimin e revistës “Përpjekja Shqiptare”, një botim që shërbeu si instrument edukativ dhe patriotik, duke promovuar letërsi moderne shqipe, përkthime nga autorë të huaj, ese filozofike dhe analiza shoqërore. Kjo revistë, e cila vazhdoi deri në vitin 1939, pati një ndikim të madh në formimin e mendimit kulturor shqiptar, duke lidhur brezat e rinj me konceptet e modernitetit evropian, pa humbur respektin për historinë dhe traditat kombëtare. “Përpjekja Shqiptare” u bë një model i integrimit të dijes, kulturës dhe patriotizmit, duke ofruar një hapësirë ku mendimi kritik dhe reflektimi për shoqërinë shqiptare ishin të përqendruar dhe të strukturuar.

Branko Merxhani nuk ishte vetëm publicist dhe filozof; ai ishte edhe pedagog i përkushtuar, duke u përpjekur të edukonte studentët dhe të rinjtë shqiptarë në kuptimin e vlerave historike, filozofike dhe kulturore. Ai besonte se arsimi dhe kultura janë baza e zhvillimit të një shoqërie të ndriçuar dhe se vetëm individët e arsimuar mund të kontribuojnë në përparimin e kombit. Në ligjëratat dhe shkrimet e tij, ai i inkurajonte studentët të kuptonin historinë e tyre, të njohin vlerat evropiane dhe të ndërtojnë një shoqëri të bazuar mbi dijen, moralin dhe integritetin qytetar.

Në vitin 1939, pas pushtimit italian të Shqipërisë, Merxhani u shpërngul në Stamboll, ku vazhdoi aktivitetin e tij publicistik dhe intelektual, duke ruajtur një qëndrim kritik dhe të pavarur ndaj regjimeve politike. Ai vazhdoi të shkruante artikuj dhe analiza mbi kulturën dhe historinë shqiptare, duke lënë gjurmë të thella në historiografinë dhe publicistikën shqiptare. Ai jetoi në Stamboll deri në vitin 1981, duke ruajtur integritetin dhe vizionin e tij për Shqipërinë dhe kulturën e saj, duke e bërë veprimtarinë e tij një burim të pasur për studiuesit dhe historianët shqiptarë të brezave të ardhshëm.

Trashëgimia e Branko Merxhanit është e pasur me kontribute në historiografinë shqiptare, publicistikë, arsimin e brezave të rinj dhe zhvillimin e mendimit kritik. Ai dha një kontribut të jashtëzakonshëm në formimin e identitetit kulturor shqiptar, duke theksuar rëndësinë e ruajtjes së historisë, traditave dhe lidhjes me qytetërimin perëndimor. Ai ishte një vizionar që besonte se përparimi i një kombi nuk mund të ndodhë pa edukim, vetëdije historike dhe angazhim kulturor.

Branko Merxhani nuk ishte thjesht një akademik apo publicist; ai ishte një vizionar, një edukator dhe një patriot i përkushtuar. Ai tregoi se dashuria për vendin nuk shprehet vetëm me fjalë, por përmes veprave, edukimit, shkrimeve dhe ligjëratave, duke frymëzuar brezat e rinj të shqiptarëve që të punojnë për përparimin e shoqërisë dhe ruajtjen e identitetit kombëtar. Trashëgimia e tij mbetet një shembull i gjallë i angazhimit intelektual dhe patriotik dhe një dëshmi e fuqishme e rolit të intelektualëve në zhvillimin e një shoqërie të ndriçuar dhe të përgjegjshme.

Në përfundim, Branko Merxhani është një nga figurat më të shquara të mendimit shqiptar të shekullit XX, një intelektual i përkushtuar që kontribuoi në zhvillimin e kulturës, edukimit dhe publicistikës shqiptare. Ai la pas një trashëgimi të pasur intelektuale dhe kulturore, duke u bërë një pikë reference për studiuesit dhe historianët shqiptarë, dhe një shembull i pashlyeshëm i dashurisë për vendin, dijes dhe kulturës. Përmes veprës së tij, Merxhani tregon se edukimi, kultura dhe patriotizmi duhet të ecin gjithmonë së bashku, duke krijuar një udhërrëfyes të qartë për brezat e ardhshëm të shqiptarëve.

Foto: kultplus.com

Paulin Zefi/

Banorët e fshatit të Kallmetit, përveç ruajtjes së veshjes së bukur tradicionale, që e pozicionon këtë vendbanim të lashtë si një areal etnokulturor të veçantë ndërmjet Zadrimës dhe Mirditës, janë dalluar ndër shekuj për tradita të pasura në bujqësi dhe zejtari. Kultivimi i varietetit autokton të rrushit “Kallmet”, të njohur nga vendasit si “Rrush vneshte”, prej të cilit prodhohet vera cilësore dhe shumë e famshme me të njëjtin emër, bashkë me “Ullirin kokërrmadh të Kallmetit [1]” dhe fasulen e njohur ne emrin “Grosha e Kallmetit [2]”, dëshmojnë për një trashëgimi bujqësore të mirëstrukturuar dhe të përcjellë brez pas brezi. Përveç burimeve historike, një dëshmi e gjallë e traditës së hershme të kultivimit të ullirit në Kallmet është një ulli që ka ardhur deri në ditët tona, i cili nga specialistët e olivikultures dhe të historisë është vlerësuar me një moshë rreth 1.000–1.500 vjeçare [3].

Për prodhimin e vajit të ullirit, përveç mjeteve shtëpiake që gjendeshin pothuajse në çdo familje kallmetore, në fshat kanë funksionuar dikur katër mullinj vaji [4]. Tre prej tyre, si ai i Tom Ndojit, Pjetër Jakut dhe Pjetër Çupit, kanë funksionuar rregullisht deri në Luftën e II Botërore [5]. Këta mullinj përbëheshin nga guri i madh, lema, shportat me thupra shelgu, turku i vajit, burgitë, pela (trung druri), budallahat së bashku me lugun kanal dhe për të vënë në lëvizje mullirin e blojës së ullirit përdoreshin kafshë (kuaj) ose njerëz të fuqishëm [6]. Ndërsa, shfrytëzimi i burimeve të shumta natyrore të ujit ka bërë të mundur jo vetëm ujitjen e tokave bujqësore, por edhe ndërtimin e një rrjeti të dendur mullinjsh uji për bluarjen e drithit. Kallmeti ka pasur gjithsej 18 mullinj uji, prej të cilëve 8 janë ushqyer nga një rrjedhë e Përroit të Qershisë [7], i cili ka një pellg të gjerë ujëmbledhës që përfshin prurjet nga shpatet perëndimore të Malit të Velës (1172 m) dhe Malit të Sheshit të Velës (1050 m), si dhe shpatet lindore e veriore të Malit të Kroit (584 m) dhe Malit të Kepshit (577 m).

Nga 8 mullinjtë e përmendur, të cilët në traditën vendase njihen me emërtimin karakteristik “Mullinjtë e Kishës”, vetëm 6 prej tyre vijuan të funksiononin edhe pas përfundimit të Luftës së II Botërore (1939–1945). Në vitin 1956, në kuadër të procesit të kolektivizimit bujqësor që shënoi një ndërhyrje të thellë në strukturat e pronës private në Shqipëri, këto njësi prodhuese u shtetëzuan dhe kaluan nën administrimin e Komisionit të Kolektivizimit, për t’i kaluar më pas Kooperativës Bujqësore. Vetëm më 9 shtator 1991, pas vendimeve të Komisionit të Vlerësimit dhe Shpërndarjes së Pasurisë së Kooperativës Bujqësore të Kallmetit, mullinjtë iu rikthyen përsëri përdoruesve të tyre të hershëm. Megjithatë, nga të gjithë mullinjtë e Kallmetit, deri në ditët e sotme kanë mbijetuar vetëm dy: “Mulliri i Mark Mati Markut”, i cili është ngritur në fund të shek. XVIII dhe që konsiderohet si më i vjetri, si dhe “Mulliri i Prend Jak Tomës”, i ndërtuar në mesin e shek. XIX. Të dy mullinjtë, deri në fillim të shek. XX, ndodheshin nën administrimin e drejtpërdrejtë të Dioqezës së Lezhës. Mons. Francesco Malczynski (1870–1908) ia kaloi më pas në përdorim Jak Tomës të dy këto njësi prodhuese.

Megjithatë, rreth një dekadë më vonë, për shkak të pamundësisë për t’i administruar njëkohësisht, Jak Toma iu drejtua ipeshkvit të Lezhës, Mons. Luigj Bumçit (1911–1943), një figurë e shquar kishtare dhe atdhetare, duke kërkuar që mulliri i vjetër t’i kalohej në përdorim një familjeje tjetër kallmetore. Si rezultat, Mons. Luigj Bumçi ia besoi administrimin e këtij mulliri Mati Markut. Pas përfundimit të Luftës II Botërore, me aprovimin e vetë Kishës Katolike, mullinjtë kaluan gradualisht në administrimin e plotë të familjeve që i kishin në përdorim. Pasi iu hoqën atyre padrejtësisht në vitin 1956 dhe iu rikthyen sërish vetëm pas 35 vitesh, më 1991, mullinjtë vijuan të funksiononin deri në vitin 1996. Braktisja e tyre solli një proces gradual amortizimi, i cili përfundoi me rrënimin e plotë të çative dhe me dëmtimin apo humbjen e pjesës më të madhe të elementevë funksionalë. Megjithatë, fatmirësisht, të gjithë strukturat murale vijojnë ende të qëndrojnë në këmbë, duke imponuar kalimtarët me hijeshinë e tyre. “Mulliri i Mark Mati Markut” është i pozicionuar në anën e djathtë të Përroit të Qershisë, ngjitur me aksin rrugor të asfaltuar që lidh qendrën e fshatit Kallmet i Madh me Kishën-Katedrale të Kallmetit, nga e cila e ndan një distancë prej rreth 120 metrash.

Objekti paraqitet me një planimetri drejtkëndore me përmasa 11.25 m gjatësi dhe 5 m gjerësi. Muret, të ndërtuara kryesisht me gurë gëlqerorë, arrijnë një lartësi deri në 3 m. Porta, e vendosur në pjesën veriore të fasadës perëndimore, ka dimensione 1.82 m lartësi dhe 1.23 m gjerësi. Ajo është ndërtuar me qemer të harkuar dhe blloqe guri të punuar me mjeshtëri të veçantë. Hapësira e brendshme ndriçohet nga një dritare me përmasa mesatare dhe një dritare e vogël e tipit frëngji. Pjesa veriore e murit, si edhe segmenti perëndimor pranë portës, janë të mbuluara nga një vegjetacion i dendur me urth. Rreth 80 m në perëndim të këtij objekti, në hapësirën ndërmjet Përroit të Qershisë dhe rrugës së asfaltuar, ndodhet “Mulliri i Prend Jak Tomës”. Ky monument arkitektonik paraqitet po ashtu me një planimetri drejtkëndore, me përmasa 8.67 m gjatësi dhe 5 m gjerësi. Porta e tij, e pozicionuar në pjesën jugore të fasadës perëndimore, mbulohet me arkitra të rrafshët dhe ka dimensione 1.75 m lartësi dhe 0.92 m gjerësi. Muret, të ndërtuara kryesisht me gurë gëlqerorë, arrijnë lartësinë 2.17 m, ndërkohë që hapësira e brendshme ndriçohet nga një dritare me dimensione 0.66 m lartësi dhe 0.47 m gjerësi.

Kjo dritare, e realizuar me kornizë prej guri të latuar, përfaqëson një ndër elementët më të veçantë arkitektonikë të monumentit, pasi në pjesën e sipërme të saj është gdhendur një reliev me përmasa 22 x 22 cm, ku paraqitet një kryq latin me krahë të barabartë, i kompozuar brenda një kuadrati të ngritur mbi sipërfaqen e kornizës. Një tjetër element i veçantë i “Mullirit të Prend Jak Tomës” është oxhaku i vendosur në murin jugor, i punuar me mjeshtëri të rrallë dhe i ruajtur në formën e tij origjinale. Dëshmitë e studiuesit të përpiktë vendas, njëherësh, trashëgimtar i “Prend Jak Tomës” dhe njeriu që përkujdeset për këtë mulli, Prof. Zef Toma, vërtetojnë se gjatë shek. XIX dhe në gjysmën e parë të shek. XX, mullinjtë e Kallmetit dhe në mënyrë të veçantë “Mullinjtë e Kishës” nuk shërbenin vetëm për të mbuluar nevojat e banorëve të fshatit Kallmet dhe të trevës së gjerë të Zadrimës, por tërhiqnin gjithashtu një pjesë të konsiderueshme të popullsisë nga Mali i Jushit në veri e deri në Bregun e Matës në jug.

Ky fakt dëshmon jo vetëm për rëndësinë ekonomike të këtyre mullinjve në jetën e përditshme, por edhe për rolin e tyre në lidhjen dhe ndërveprimin e zonave të ndryshme të Shqipërisë Veriperëndimore, duke i dhënë kësaj hapësirë një dimension të dukshëm shoqëror e kulturor. Mullinjtë e ujit në Kallmet përbëjnë një trashëgimi të çmuar historike, arkitektonike dhe etnokulturore, e cila dëshmon për zhvillimin ekonomik, shoqëror dhe shpirtëror të Kallmetit ndër shekuj. Të lidhur ngushtë me traditat bujqësore dhe zejtarinë vendase, ata kanë pasur një rol integrues rajonal, duke ndërlidhur banorët e Kallmetit me komunitetet e zonës së Nënshkodrës dhe më gjerë. Megjithëse kanë mbijetuar vetëm dy prej tyre, strukturat murale dhe elementët arkitektonikë të ruajtur deri më sot, mbeten dëshmi autentike të mjeshtërive ndërtimore vendase dhe të mënyrës së shfrytëzimit të burimeve natyrore. Në këtë kontekst, është e domosdoshme që mullinjtë të inventarizohen, të restaurohen dhe të ruhen si Monumente Kulture, ndërkohë që promovimi i tyre përmes itinerareve turistike, muzealizimit dhe përfshirjes së komunitetit vendas do të mundësonte jo vetëm mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore të Kallmetit, por edhe nxitjen e zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik të zonës.

BIBLIOGRAFIA:

1- Z.Toma, Disa veçori etnografike dhe tradita të kallmetit, në: Lis, 6, Lezhë: Lisitan & Gjergj Fishta, 1993, f. 35-37; E.Coli, Kallmeti: Fakte dhe gojëdhëna, f. 26-28.

2- M.Pema, Shënime historike për disa treva të Lezhës (Komuna Kallmet), f. 6.

3- E.Coli, Kallmeti: Fakte dhe gojëdhëna, f. 28.

4- Z.Toma, Disa veçori etnografike dhe tradita të kallmetit, në: Lis, 6, Lezhë: Lisitan & Gjergj Fishta, 1993, f. 36.

5- M.Pema, Shënime historike për disa treva të Lezhës (Komuna Kallmet), f. 52.

6- Ibidem, f. 52.

7- Z.Toma, Disa veçori etnografike dhe tradita të kallmetit, në: Lis, 6, Lezhë: Lisitan & Gjergj Fishta, 1993, f. 35-37.

Enver Sulaj/

Mbetja e Shqipërisë nën kampin e kuq, pas LDB-së, me gjithë përpjekjen e forcave nacionaliste për një Shqipëri me perëndimin, përbën një zhvillim dramatik për kombin tonë, pasojat e të cilit vërehen edhe sot. Poashtu mbetja e Kosovës dhe viseve tjera etnike nën Jugosllavinë përbën plagën tjetër kombëtare, që për nacionalistët shqiptarë ishte kambanë alarmi për të bërë të pamundurën që një ditë të dilet nga këto kthetra. 

Menjëherë pas luftës, Enver Hoxha, përveç eliminimit të kundërshtarëve  politikë, u vërsul gjithashtu edhe mbi klerin, mbi intelektualët me dije perëndimore dhe mbi gjithçka që e ruante si të shenjtë identitetin shqiptar. Përpjekjet për ta rrëzuar nga pushteti qenë të vazhdueshme, por ai dilte çdoherë fitues-ishte një hap para të tjerëve. Dhe, kjo, tashmë është e qartë sepse në Shqipëri po luanin lojën e tyre edhe shërbimet inteligjente dhe faturën e këtyre lojrave tashmë dihet se e kemi paguar shtrenjtë ne shqiptarët.

Jo vetëm një e zezë për shqiptarët, por orientimi i Shqipërisë, herë kah Kina e herë kah Bashkimi Sovjetik, e bënin atë një vend të rrezikshëm për paqen dhe stabilitetin e Evropës dhe për interesat amerikane në këtë pjesë të botës. Shqipëria e vogël qe bërë një e keqe e madhe, që eksperimentonte jo vetëm me veten, por e kërcënonte sigurinë e një rajoni më të gjerë, sepse nga portet shqiptare kontrollohej mbarë Mesdheu. 

Nuk ka më opozitë politike në Shqipëri, thuhet një raport të CIA-s nga Shqipëria. Pushteti komunist po shtrihej me egërsinë e tij në çdo pore të jetës. Kufiri ishte shndërruar në një kufi vdekjeje. Gjithnjë sipas raporteve të shërbimit sekret amerikan, kufiri ishte bërë zonë e ndaluar-që përfshinte një territor prej 1500 metrash largësi. “Ashtu si në jug të Shqipërisë, edhe përgjatë kufirit verior ekziston një zonë e ndaluar, me një thellësi prej afërsisht 1,500 metrash” (CIA, 29 maj 1952).

Edhe kjo Shqipëri komuniste e si mos më keq, u pengonte fqinjve tanë nga veriu e jugu. Orekset për ta zhbërë vijuan edhe pas LDB-së. Në njërën anë Greqia, me gjendjen e luftës së shpallur, e në tjetrën Jugosllavia e Titos, e cila përpiqej që të shfrytëzonte çdo moment, njëherë për ta destabilizuar e pastaj, mundësisht, edhe për të ndërhyrë ushtarakisht në Shqipëri e për të krijuar një republikë të re jugosllave.

Shqetësimin për zhvillimet në Shqipëri e kanë shoqëruar gjatë tërë atyre viteve qeverinë amerikane, e cila përmes burimeve të saj të inteligjencës ndiqte çdo hap në zhvillimet në vend, qoftë lëvizjet në fushën ekonomike, por edhe lëvizjen e trupave ushtarake, në zonat ku pritej të kishte përpjekje për lëvizje antikomuniste. Nga perspektiva e dokumenteve të CIA-s, mund të shihet se shqiptarët, jo vetëm që kanë qenë të vetëmashtruar, por shpesh edhe pre e bashkëpunimit ideologjik, qoftë me jugosllavët e sovjetikët përmes shkëmbimit të informacioneve sekrete, por edhe lojrave të këtyre shërbimeve, që tashmë janë të njohura botërisht. 

Forcat nacionaliste shqiptare nuk kishin asnjë dilemë se fundi i së keqes në Shqipëri ishte ngadhënimi mbi ideologjinë komuniste. Në një raport të shërbimit sekret ameriakn, CIA, të publikuar më 15 shtator 1949, ku pasqyrohen pikëpamjet e Bllokut Kombëtar Independent, thuhet: “BKI (Balli Kombëtar Independent-vër. E.S.) ka si bazë të programit të saj politik dy synime themelore: Të përdorë të gjitha mjetet për ta çliruar Shqipërinë nga zgjedha sovjetike dhe të kërkojë çdo mundësi për t’ia mundësuar popullit shqiptar të fitojë lirinë e nevojshme për të vendosur lirisht të ardhmen e saj“. 

“Komunizmi në Shqipëri ka më shumë natyrë racore sesa shoqërore, pra shërben si kamuflazh për imperializmin pansllav sovjetik. Rreziku vdekjeprurës i presionit pansllav mbi kombin e vogël shqiptar, qoftë në formën e carizmit apo të bolshevizmit, mbetet gjithmonë i njëjtë. Partia Komuniste Shqiptare u krijua dhe u organizua nga dy agjentë sllavë të quajtur Dushan dhe Miladin, të cilët synonin vetëm të përgatisnin terrenin për infiltrimin rus.”

Fshatari shqiptar ishte shkatërruar. Atij i ishte marrë gjithçka, edhe ajo trohë toke që e kishte, duke e përballur për herë të parë në historinë e tij me kequshyeshmërinë, sa më të drejtë Ismail Kadare bëntë thirrje në ditën e fundit të regjimit, që fshatarit t´i kthehej fondi blegtoral e të përmirësohej raca shqiptare, e cila përmes kequshqyerjes kishte pësuar si më së keq. Deri këtu kishte shkruar çështja, ndërkohë qeveria shqiptare e Enver Hoxhës, duke ndjekur modelin rus të kolzolave, po bënëtë eksperimenete të tilla duke bërë kolektivizimin e tokave e duke e lënë fshtarin pa një copë tokë, nga e cila ai nuk kishte hequr dorë kurrë.

Të ndodhur në zonën e nxehër kufitare, veriu i Shqipërisë qe bërë arenë përplasjesh të shpeshta në mes shërbimeve, por që popullata e pagoi shtrenjtë-duke qenë të detyruar të largoheshin, qoftë për shkak të bindjeve ideologjike, por edhe të propagandës jugosllave që bëhej në këto zona. “Ekziston dëshmi e pakënaqësisë së përhapur midis popullit shqiptar, shumica dërrmuese e të cilit është kundër regjimit aktual komunist të Enver Hoxhës. Regjimi qëndron në pushtet vetëm nëpërmjet terrorit politik dhe kontrollit të rreptë mbi të gjitha mjetet e jetesës. Policia sekrete, e kontrolluar nga Ministri i Brendshëm, Gjeneral Lejtnant Mehmet Shehu, ka zhvilluar një rrjet të gjerë spiunësh vendorë që mbajnë nën vëzhgim të afërt popullsinë. Përveç kësaj, Ministria e Brendshme ka njësi speciale ndjekjeje që operojnë kryesisht në zonat malore, ku ndjekin grupet e izoluara të rezistencës aktive dhe përhapin terror tek fshatarësia.” “Mjete të tjera të përdorura nga regjimi për të shtypur popullin janë: rojet e fshatit, të përbëra nga disa rrufianë besnikë të Partisë Komuniste; agjitatorët nga organizatat e rinisë komuniste; dhe formacionet e ushtrisë së rregullt, e cila aktualisht është numerikisht më e madhe se kurrë më parë në historinë moderne të Shqipërisë.”  Operacionet policore në Shqipërinë veriore po rriten çdo ditë; 800 burra të Armatës Speciale mbërritën në Pukë dhe Iballë në fillim të shkurtit 1950, duke ardhur nga Shkodra dhe Kukësi. Janë bërë shumë arrestime dhe vazhdon sekuestrimi i armëve nga civilët — 55 armë janë konfiskuar nga autoritetet gjatë dy muajve të fundit. Në të njëjtën zonë të përgjithshme, ka një shtim të aktivitetit nga ana e agjentëve të Qeverisë që kanë për detyrë kapjen e çdo agjenti të huaj që mund të veprojë në atë zonë”. (CIA, 13 shkurt 1951).  Për ata që në Shqipërinë e Enver Hoxhës shihnin një forcë ushtarke kombëtare, që në një situatë apo tjetër do t’i gjendej në krahë pjesës tejetër të kombit të ndarë, ja ç’shkruhet në një raport të CIA-s, të datës 25 shtator 1951:” Edhe pse ushtarët e thjeshtë të Ushtrisë Shqiptare duket se e urrejnë regjimin aktual, shumica e oficerëve dhe politikanëve janë anëtarë besnikë të partisë. Mbi ta qëndrojnë Mehmet Shehu, i cili ka kontroll të plotë mbi të gjitha forcat e sigurisë, dhe Enver Hoxha, që është Komandant i Përgjithshëm dhe Ministër i Mbrojtjes Kombëtare. Më lart akoma janë numri i madh i “ekspertëve” sovjetikë të KGB-së dhe ushtarakëve, të cilët sot janë zotëruesit e vërtetë të forcave të armatosura dhe të sigurisë në Shqipëri. Bashkimi Sovjetik kontribuon si drejtpërdrejt ashtu edhe tërthorazi në mbështetjen e regjimit të Hoxhës. Ndihma ekonomike, materialet luftarake dhe ekspertët ushtarakë e teknikë përbëjnë ndihmën e hapur dhe të drejtpërdrejtë sovjetike. Vlerësohet se rreth 1,000 ekspertë ushtarakë dhe civilë sovjetikë mbajnë aktualisht pozita kyçe në polici, ushtri, dhe në administratën civile si dhe krye të udhëheqjes së lartë të byros së partisë” (CIA, 25 shtator 1951). Në dhjetor të vitit 1950 CIA raporton për lëvizje ushtarake brenda Paktit të Varshavës, ku nuk mënjanohej, sigurisht, as Shqipëria. ”Dërgesat ajrore të materialeve luftarake dhe të trupave me parashutë në Shqipëri përmes Budapestit vazhduan gjatë muajit nëntor. Më 15 nëntor u raportua se “Divizioni i 10-të Sovjetik Ajror” është transferuar në Veszprem dhe Papa, prej nga do të niset drejt Shqipërisë” (CIA, 11 dhjetor 1950).

Ndonëse në popull shpesh përflitej për vizita të befasishme të liderëve të lartë në zona të caktuara, këto vizita shpesh janë ndjekur edhe nga shërbimi sekret amerikan, dhe ajo që është më e çuditshmja, bashkë me Ministrin Mehmet Shehu, në makinë e tij ndodhej edhe një rus: “Më 3 shkurt 1950, Gjenerali Mehmet Shehu mbërriti në Pukë, ku vizitoi disa njësi policore të stacionuara aty; pak më vonë, ai u nis drejt Kukësit. Shehu, i cili sapo kishte ardhur nga Shkodra, ishte në një turne të përgjithshëm inspektimi përgjatë kufirit verior të Shqipërisë me Jugosllavinë. Ai shoqërohej nga dy kamionë me ushtarë, dhe në makinën e tij udhëtonin dy persona me rroba civile, njëri prej të cilëve besohej të ishte rus (CIA, 13 shkurt 1951). Ndërkohë, i njëjti raport flet edhe për fluturime mbi qiellin verior: “Aeroplanë të paidentifikuar vazhdojnë të kryejnë fluturime ditën dhe natën mbi Shqipërinë e veriut, pavarësisht kushteve të pafavorshme atmosferike”.

“Operacionet policore në Shqipërinë veriore po rriten çdo ditë; 800 burra të Armatës Speciale mbërritën në Pukë dhe Iballë në fillim të shkurtit 1950, duke ardhur nga Shkodra dhe Kukësi. Janë bërë shumë arrestime dhe vazhdon sekuestrimi i armëve nga civilët — 55 armë janë konfiskuar nga autoritetet gjatë dy muajve të fundit. Në të njëjtën zonë të përgjithshme, ka një shtim të aktivitetit nga ana e agjentëve të Qeverisë që kanë për detyrë kapjen e çdo agjenti të huaj që mund të veprojë në atë zonë” (CIA, 13 shkurt 1951).  Në rrethan të tilla të rënda, jo pak qytetarë detyroheshin të largoheshin nga Shqipëria, qoftë për shkak të mjerimit ekonomik, por edhe për shkak të bindjeve ideologjike. Duke qenë më afër kufirit, presioni ishte i shumëfishtë. 

Kjo që u tha më lart është vetëm një copëz e zhvillimeve në Shqipëri në vitet 50, ku ka ankth, frikë e trishtim, ndërkohë vendi po hynte në epokën e tij më të errët, nga e cila zyrtarisht ka dalur në 90-ën, por gjurmët e mentalitetit komunist dhe pasardhësve të tij ideologjikë vijojnë të frymojnë pa u hyrë një therrë në këmbë, ndonëse mëkatet e bëra ndj popullit të tyre janë të mëdha dhe asnjëherë nuk kanë dhënë përgjegjësi për to. 

Banorët e Lumës dhe viseve tjera në kufirin me Jugosllavinë i kishin të njohura mizoritë sllave që nga Luftërat ballkanike, kur forcat serbe në shenjë hakmarrjeje, kishin masakruar e shkretuar fshatra të tëra. Ndonëse ka kaluar kohë e gjatë, autori i këtij shkrimi akoma i ka të freskëta këto zhvillime, përmes kujtimeve nga gjyshi e babai, por edhe patriotë të tjerë, të cilët kanë rrëfyer mbi ato që opinionit tashmë i janë bërë të ditura edhe përmes burimeve tjera. Por, për hir të së vërtetës historike duhet të rikthehen në memorie këto zhvillime, sepse ua kemi borxh shpirtrave të vuajtur e të masakruar të cilët meritojnë të prehen në qetësi.

PS: Citimet janë hequr nga autori.