Nga Rafael Floqi

1. Një figurë universale

Perandori Justiniani I (482–565), i njohur edhe si Justiniani i Madh, është një nga figurat më madhështore të historisë bizantine dhe evropiane. Sundimi i tij (527–565) shënoi një kthesë të madhe në zhvillimin politik, juridik, kulturor dhe fetar të Perandorisë Bizantine. 

Justiniani i Madh (latinisht: Justinianus, [i̯uːstiːniˈaːnʊs] ; greqisht: Ἰουστινιανός Ioustinianos ; 482 – 14 nëntor 565), i njohur gjithashtu si Justiniani I. Ai mbetet i njohur për projektin e Corpus Juris Civilis, për ndërtimin e Hagia Sophia-s, për fushatat ushtarake që synuan restaurimin e Perandorisë Romake, si dhe për lidhjen e tij të ngushtë me trevat e Dardanisë ilire, nga ku rridhte familja e tij. 

Mbretërimi i tij shënohet nga renovatio imperii ambicioz, por vetëm pjesërisht i realizuar, ose “rivendosja e Perandorisë”.  Kjo ambicie u shpreh me rimëkëmbjen e pjesshme të territoreve të Perandorisë Romake Perëndimore të zhdukur. Gjenerali i tij, Belisarius, pushtoi me shpejtësi Mbretërinë Vandale në Afrikën e Veriut. Më pas, Belisarius, Narsesi dhe gjeneralë të tjerë pushtuan mbretërinë Ostrogotike, duke rikthyer Dalmacinë, Siçilinë, Italinë dhe Romën në perandori pas më shumë se gjysmë shekulli sundimi nga ostrogotët.

2. Prejardhja nga Dardania dhe identiteti ilir

Justiniani lindi në fshatin Tauresium, afër Shkupit të sotëm , ndoshta në vitin 482, në një familje bujqësore ilire. Burimet bizantine si Prokopi i Cezareas theksojnë se ai vinte nga një “fis barbar” (ilirët), por i afërm i tij, perandori Justini I, e ngriti në hierarki dhe i hapi rrugën drejt fronit.

Dardania në atë kohë ishte një provincë e rëndësishme e Perandorisë Romake Lindore. Ajo ishte qendër ushtarake dhe administrative, që kontrollonte rrugët kryesore të Ballkanit. 

Historiani britanik J. B. Bury e vlerëson kështu origjinën e tij: “Për faktin që Justiniani vinte nga Dardania, një provincë periferike, ai mbeti gjithnjë i lidhur shpirtërisht me ato treva dhe e shndërroi atë hapësirë në një simbol të identitetit të vet perandorak” (Bury, History of the Later Roman Empire, 1923).

Një folës i ilirishtes amtare dhe i latinishtes (ndoshta perandori i fundit romak që ishte një i tillë), ai vinte nga një familje fshatare që besohej se ishte nga iliro-romake. Emri Iustinianus, të cilin ai e mori më vonë, është tregues i birësimit nga daja i tij Justini. Gjatë mbretërimit të tij, ai themeloi Justiniana Prima jo shumë larg vendlindjes së tij. Nëna e tij ishte Vigilantia, motra e Justinit. 

Justini, i cili ishte komandant i një prej njësive të gardës perandorake ( Ekscubitors ) përpara se të bëhej perandor, ai e adoptoi Justinianin, e solli në Konstandinopojë dhe siguroi edukimin e djalit të birësuar. Kronisti John Malalas, i cili jetoi gjatë mbretërimit të Justinianit, e përshkruan pamjen e tij si të shkurtër, me lëkurë të bardhë, me flokë kaçurrelë, me fytyrë të rrumbullakët dhe të pashëm. Kur perandori Anastasius vdiq në 518, Justini u shpall perandor i ri me ndihmën e konsiderueshme të Justinianit. Justiniani tregoi shumë ambicie dhe disa burime pohojnë se ai po funksiononte si regjent virtual shumë kohë përpara se Justini ta bënte atë perandor të asociuar, Ndërsa Justini u bë i moshuar afër fundit të mbretërimit të tij, Justiniani u bë sundimtari de fakto . Pas vrasjes së gjeneralit Vitalian në 520 (orkestruar nga Justiniani dhe Justini), Justiniani u emërua konsull dhe komandant i ushtrisë së lindjes. Justiniani mbeti i besuari i ngushtë i Justinit dhe në vitin 525 iu dha titujt nobilissimus dhe cezar (trashëgimtar-i dukshëm). Ai u kurorëzua bashkë-perandor më 1 prill 527, dhe u bë sundimtar i vetëm pas vdekjes së Justinit më 1 gusht 527. 

Si sundimtar, Justiniani tregoi energji të madhe. Ai njihej si “perandori që nuk fle kurrë” për zakonet e tij të punës. Megjithatë, ai duket se ka qenë i dashur dhe i lehtë për t’u afruar. Rreth vitit 525, ai u martua me dashnoren e tij, Teodorën, në Konstandinopojë. Ajo ishte me profesion aktore dhe nja njëzet vjet më e vogël. Në kohët e mëparshme, Justiniani nuk mund të martohej me të për shkak të klasës së saj, por xhaxhai i tij, Perandori Justin I, kishte miratuar një ligj që hiqte kufizimet për martesat me ish-aktoret. Edhe pse martesa shkaktoi një skandal, Theodora do të bëhej shumë me ndikim në politikën e Perandorisë. 

Justiniani u godit nga murtaja në fillim të viteve 540, por u shërua. Theodora vdiq në 548  në një moshë relativisht të re, ndoshta nga kanceri; Justiniani e mbijetoi atë për gati njëzet vjet. Ai vdiq më 14 nëntor 565, pa fëmijë. Ai u pasua nga Justini II, i cili ishte djali i motrës së tij Vigilantia dhe i martuar me Sofinë, mbesën e Teodorës. Trupi i Justinianit u varros në një mauzoleum të ndërtuar posaçërisht në Kishën e Apostujve të Shenjtë derisa u përdhos dhe u grabit gjatë plaçkitjes së qytetit në 1204 nga sulmet Latine të Kryqëzatës së Katërt.

3. Veprimtaritë legjislative

Justiniani arriti famë të qëndrueshme nëpërmjet reformave të tij gjyqësore, veçanërisht nëpërmjet rishikimit të plotë të të gjithë ligjit romak, diçka që nuk ishte tentuar më parë. I gjithë legjislacioni i Justinianit njihet sot si Corpus juris civilis . Ai përbëhet nga Codex Justinianeus, Digesta ose Pandectae, Institucionet dhe Novellae . 

Në fillim të mbretërimit të tij, Justiniani kishte caktuar kuestorin Tribonian për të mbikëqyrur këtë detyrë. Drafti i parë i Codex Justinianeus, një kodifikim i kushtetutave perandorake nga shekulli II e tutje, u botua më 7 prill 529. (Versioni përfundimtar u shfaq në 534. Ai u pasua nga Digesta (ose Pandectae ), një përmbledhje e teksteve më të vjetra ligjore, në 533, dhe nga Institucionet, një libër shkollor që shpjegon parimet e së drejtës. Novellae, një koleksion ligjesh të reja të nxjerra gjatë mbretërimit të Justinianit, plotëson Korpusin . 

Në krahasim me pjesën tjetër të korpusit, Novellae u shfaqën në greqisht, gjuha e përbashkët e Perandorisë Lindore.  Korpusi përbën bazën e jurisprudencës latine (përfshirë të drejtën kanonike kishtare) dhe, për historianët, ofron një pasqyrë të vlefshme për shqetësimet dhe veprimtaritë e Perandorisë Romake të mëvonshme.  

Siç thekson juristi gjerman Friedrich Bluhme: “Justiniani nuk ishte vetëm një perandor, por një ligjvënës që i dha botës një arkitekturë juridike mbi të cilën u ndërtua Evropa moderne”.

4. Restauratio Imperii: Luftërat dhe ambiciet perandorake

Qëllimi kryesor i Justinianit ishte rindërtimi i lavdisë së Romës së dikurshme. Ai nisi fushata të mëdha ushtarake përmes gjeneralëve të shquar si Belisarius dhe Narses. Afrika e Veriut u rikthye nën Bizant pas shkatërrimit të mbretërisë vandalësh në vitin 533. Italia u pushtua pas një lufte të gjatë kundër ostrogotëve (535–554). Spanja jugore u rimor nga vizigotët.

Megjithatë, këto fitore patën kosto të mëdha financiare dhe demografike. Historiani Peter Heather thekson: “Ambicia e Justinianit për të rikthyer Romën ishte madhështore, por shkatërroi kapacitetin financiar të Bizantit dhe e bëri perandorinë të prekshme nga pushtimet e mëvonshme” (Heather, Rome Resurgent, 2018).

Një nga tiparet më spektakolare të mbretërimit të Justinianit ishte rikuperimi i zonave të mëdha të tokës rreth pellgut të Mesdheut Perëndimor që kishte dalë jashtë kontrollit perandorak në shekullin e 5-të. Si një perandor romak i krishterë, Justiniani e konsideroi detyrën e tij hyjnore të rivendoste Perandorinë Romake në kufijtë e saj të lashtë. Edhe pse ai nuk mori pjesë personalisht kurrë në fushata ushtarake, ai mburrej me sukseset e tij në parathëniet e ligjeve të tij dhe i bëri ato të përkujtohen në art. Ripushtimet u kryen në një pjesë të madhe nga gjenerali i tij Belisarius. 

5. Kisha dhe teologjia

Justiniani e shihte veten si mbrojtës i ortodoksisë. Ai ndërhyri në debatet mbi natyrën e Krishtit, duke u përpjekur të pajtojë katolikët e Romës me monofizitët e Lindjes, por shpesh krijoi përçarje. Justiniani e pa ortodoksinë e perandorisë së tij të kërcënuar nga rrymat fetare të ndryshme, veçanërisht nga monofizitizmi, i cili kishte shumë pasues në provincat lindore të Sirisë dhe Egjiptit. Doktrina monofizite, e cila thotë se Jezu Krishti kishte një natyrë hyjnore dhe jo një sintezë të natyrës hyjnore dhe njerëzore, ishte dënuar si herezi nga Këshilli i Kalcedonit në 451, dhe politikat tolerante ndaj monofizitizmit të Zenonit dhe Anastasit I kishin qenë një burim tensioni në marrëdhëniet me peshkopët e Romës. Justini e ktheu këtë prirje dhe konfirmoi doktrinën kalqedonase, duke dënuar hapur monofizitët. Justiniani, i cili vazhdoi këtë politikë, u përpoq të impononte unitet fetar mbi nënshtetasit e tij duke i detyruar ata të pranonin kompromise doktrinore që mund të apelonin për të gjitha palët, një politikë që rezultoi e pasuksesshme pasi ai nuk kënaqi asnjërën prej tyre.  

Afër fundit të jetës së tij, Justiniani u bë gjithnjë e më i prirur drejt doktrinës monofizite, veçanërisht në formën e Aftartodocetizmit, por ai vdiq para se të mund të nxirrte ndonjë legjislacion. Perandoresha Theodora simpatizonte monofizitët dhe thuhet se ka qenë një burim i vazhdueshëm i intrigave pro-monofizitëve në oborrin e Kostandinopojës në vitet e mëparshme. Gjatë mbretërimit të tij, Justiniani, i cili kishte një interes të vërtetë për çështjet e teologjisë, shkroi një numër të vogël traktatesh teologjike. 

Ashtu si në administratën e tij laike, despotizmi u shfaq edhe në politikën kishtare të Perandorit. Ai rregullonte gjithçka, si në fe ashtu edhe në ligj. Në fillim të mbretërimit të tij, ai e konsideroi të duhur të shpallte me ligj besimin e Kishës në Trinitetin dhe Mishërimin dhe të kërcënonte të gjithë heretikët me dënimet e duhura,  ndërsa më pas deklaroi se synonte të privonte të gjithë trazuesit. të ortodoksisë së mundësisë për një vepër të tillë sipas procesit të rregullt ligjor. 

Perandoresha Theodora, bashkëshortja e tij, kishte ndikim të madh në këtë fushë. Ajo ishte mbrojtëse e monofizitëve dhe ndikoi në politika kishtare që shpesh binin ndesh me qëndrimin e Senatit.

Justiniani, i cili kishte pasur gjithmonë një interes të madh për çështjet teologjike dhe mori pjesë aktive në debatet mbi doktrinën e krishterë, u bë edhe më i përkushtuar ndaj fesë gjatë viteve të mëvonshme të jetës së tij.

Justiniani njihet si një ndërtues gjigant. Vepra më e njohur është Hagia Sophia (Shën Sofia) në Kostandinopojë, e inauguruar më 537, e cila mbetet një nga kryeveprat më të mëdha arkitektonike të botës. Prokopi, në veprën De Aedificiis, shkruan: “Justiniani ndërtoi aq shumë sa që askush para tij nuk kishte ngritur kaq shumë ndërtesa të shenjta”.

Por vëmendje e veçantë iu kushtua edhe Ballkanit. Në provincat e Dardanisë dhe Moesias, ai ndërtoi fortifikime, bazilika dhe qytete të reja, duke e kthyer rajonin në një qendër të krishterimit lindor.

“Për Justinianin, uniteti i perandorisë dhe shpëtimi i shpirtërave varej nga njëllojshmëria e besimit; ai punoi pa pushim për të zbatuar krishterimin ortodoks, për të shtypur herezinë dhe për të rindërtuar kishat, në mënyrë që qyteti dhe populli i tij të shenjtëroheshin nën sundimin e Zotit dhe të perandorit.” — Adaptim nga Procopius, Buildings, dhe J. A. S. Evans, The Age of Justinian

6. Zbulimet e fundit arkeologjike në Ulpianë

Një nga dëshmitë më të reja të lidhjes së Justinianit me Dardaninë janë gërmimet në Ulpianë (pranë Prishtinës), ku arkeologët zbuluan mbishkrime të rëndësishme që lidhen drejtpërdrejt me perandorin. Qyteti u themelua nën perandorin Trajan si pasojë e luftërave të tij në veri të Danubit në Daki. Në shekujt në vijim, Ulpiana herë pas here u shfaq në ngjarjet më të gjera që i jepnin formë apo goditje perandorisë. 

Një vizitë perandorake nga perandori Theodosius I në shekullin e IV u pasua nga një sulm nga Theoderic, mbreti ostrogotik i Italisë, në vitin 479. Kishte gjithashtu peshkopë, megjithëse qyteti humbi statusin e tij në 545 kur Justiniani rindërtoi qytetin e tij të lindjes rreth 50 km veri-lindje. Ai e quajti atë Justiniana Prima, duke lënë titullin më të vogël të Justiniana Secunda për Ulpianën, i cili më pas ra dhe u braktis përfundimisht nga viti 618. 

Sipas raportit të Flaka Zogut dhe Ibrahim Berishës (14 gusht 2025, Radio Evropa e Lirë), një mbishkrim i zbuluar në dyshemenë e bazilikës së madhe (78 x 23 metra) dëshmon se ajo u inaugurua në vitin 545 pas erës sonë, si dhuratë e vetë Justinianit dhe bashkëshortes së tij Theodora. Profesori francez Christophe Goddard shprehet: “Mbishkrimi i dytë jep edhe emrin e qytetit: ‘Justiniana Secunda’ dhe tregon se bazilika i ishte kushtuar Shën Mërisë”. 

Ky zbulim e vendos Dardaninë jo vetëm si vendlindje të perandorit, por edhe si një nga qendrat kryesore të programit të tij ndërtimor. Madhështia e bazilikës, mozaikët e saj me motive kafshësh dhe strukturat e tjera të zbuluara, dëshmojnë se Ulpiana ishte pjesë e projektit perandorak për të krijuar një identitet të krishterë bizantin në trevat ilire.

Për shqiptarët e sotëm, kjo lidhje me Dardaninë ka rëndësi të veçantë, pasi e lidh një nga figurat më të rëndësishme të qytetërimit evropian me rrënjët ilire, që shpesh merren si pjesë e trashëgimisë historike të tyre. Zbulimi, i njoftuar nga Ministri i Kulturës i Kosovës, Hajrulla Çeku, është i dyti i këtij lloji që zbulohet në këtë vend në vitet e fundit.

“Ky është një zbulim që formëson historinë”, tha Ministri Çeku, duke e përshkruar atë si një “përkushtim të fuqishëm nga Perandori Justinian” për qytetin e Dardanisë dhe kishën e tij. Gërmimet arkeologjike u kryen nga Christophe Goddard, Hajdari Arben dhe Milot Berisha si pjesë e kërkimit shkencor në Vendndodhjen Arkeologjike të Ulpianës.

Kjo i bën edhe pretendimet e grekëve se Perandoria Bizantine dhe krishtërimi ortodoks ishte baza e tyre. Figura e perandorit Justiniani tregon një origjinë romako- ilire edhe të ortodoksisë bizantine dhe të vetë Shën Sofisë.

Siç thekson historiania Judith Herrin: “Nëse Konstantini i Madh themeloi Kostandinopojën, ishte Justiniani ai që i dha qytetit identitetin e përjetshëm si kryeqendra e krishterimit lindor” (Herrin, Byzantium: The Surprising Life of a Medieval Empire, 2007).

7 Kishat ortodokse në Ulpianë

Bazilikat paleokristiane – Gërmimet arkeologjike kanë zbuluar disa bazilika të shekujve IV–VI, të cilat shërbenin si qendra liturgjike të krishterimit të hershëm. Këto bazilika janë të tipit tre-nefsh, me mozaikë të pasur dhe dekorime që dëshmojnë për rolin e qytetit si qendër peshkopale.

Bazilika me mozaikë – Në pjesën jugore të qytetit është gjetur një bazilikë e madhe me mozaikë gjeometrikë dhe simbole të krishtera (si kryqi, peshku, dhe zogjtë), të ngjashëm me ato në qytetet e tjera të Dardanisë si në Naissus (Nish) dhe Scupi (Shkup).

Qendra peshkopale – Ulpiana kishte ipeshkvin e vet, i cili merrte pjesë në sinodet e kishës. Ka dëshmi se ipeshkvij nga Ulpiana morën pjesë në këshillat kishtare të periudhës së hershme bizantine.

Katedralja e qytetit – Një nga bazilikat, më e madhja, mendohet të ketë shërbyer si katedrale e ipeshkvisë së Ulpianës. Ajo kishte absidë të orientuar nga lindja dhe ambiente ndihmëse për klerin. Kultet e shenjtorëve – Ashtu si në qytetet e tjera të perandorisë bizantine, edhe në Ulpianë ka gjasa të ketë pasur relike shenjtorësh lokalë apo të importuar, gjë që shihet nga gjetjet e fragmenteve të altarëve dhe enëve liturgjike.

Në shekujt IV–VI, krishterimi në Dardani u konsolidua fuqishëm dhe Ulpiana u bë një nga qendrat kryesore kishtare krahas Scupit (Shkupit). Pas tërmetit të vitit 518, qyteti pësoi dëmtime të mëdha, por Justiniani e rindërtoi duke ngritur Justiniana Secunda, ku kishat dhe bazilikat morën rol të madh në organizimin e jetës shpirtërore e qytetare.

8. Justiniani në burimet antike dhe interpretimet moderne

Historiani bizantin Prokopi e përshkruan Justinianin me dy fytyra: në De Aedificiis e lavdëron si ndërtues e mbrojtës të krishterimit, ndërsa në Historia Sekrete e portretizon si tiran dhe të etur për pushtet. 

Prokopi ofron burimin parësor për historinë e mbretërimit të Justinianit, por mendimi i tij është i njollosur nga një ndjenjë tradhtie kur Justiniani u bë më pragmatik dhe më pak idealist (Justiniani dhe Perandoria Romake e Mëvonshme nga John W. Barker). 

Ai u hidhërua shumë me Justinianin dhe perandoreshën e tij, Teodorën . Ndërsa ai lavdëroi arritjet e Justinianit në panegjirikën e tij dhe “Luftërat” e tij, Prokopi shkroi gjithashtu një tregim armiqësor, Anekdota (e ashtuquajtura “Historia e Fshehtë”), në të cilën Justiniani përshkruhet si një sundimtar mizor, i pafuqishëm dhe i paaftë. Burime të tjera përfshijnë shkrimet e Gjon Malalas, Agathias, Gjon Lidianit, Menander Protector, Kronika e Pashkëve, Evagrius Scholasticus, Pseudo-Zacharias Rhetor, Jordanes, kronikat e Marcellinus Comes dhe Victor of Tunnuna. 

Historiania Averil Cameron vëren: “Figura e Justinianit është e dyfishtë: një perandor i shenjtëruar në propagandën zyrtare, por edhe një sundimtar i ashpër dhe i pamëshirshëm sipas kritikëve bashkëkohës” (Cameron, The Mediterranean World in Late Antiquity, 1993).

Në Ballkan dhe Dardani, ai e lidhi identitetin e tij me origjinën ilire, duke ngritur qytete si Justiniana Prima dhe Justiniana Secunda.

Për shqiptarët, lidhja e Justinianit me Dardaninë është një dëshmi historike se këto treva kanë qenë gjithnjë pjesë e qytetërimit perëndimor dhe lindor njëherazi.

9. Përfundime

Justiniani I mbetet një figurë universale, njëkohësisht perandor, ligjvënës, ndërtues dhe dardan. Zbulimet e fundit në Ulpianë e forcojnë lidhjen e tij me trojet shqiptare dhe e bëjnë edhe më të qartë se ky sundimtar nuk ishte vetëm një figurë e Kostandinopojës, por edhe e Ballkanit perëndimor.

Justiniani konsiderohet gjerësisht si një shenjtor nga të krishterët ortodoksë, dhe gjithashtu përkujtohet nga disa kisha luterane më 14 nëntor. Në kisha të ndryshme ortodokse lindore, duke përfshirë Kishën Ortodokse në Amerikë, Justiniani dhe perandoresha e tij Theodora përkujtohen në përvjetorin vdekjen e tij, më 14 nëntor.

Siç përmbledh historiani John Moorhead: “Justiniani ishte një njeri i një vizioni të pafund: ai kërkoi të rindërtonte Romën, të kristianizonte perandorinë dhe të linte një trashëgimi përtej kohës së vet. Në këtë kuptim, ai ia doli mbanë” (Moorhead, Justinian, 1994).

Lufta Antifashiste e popullsisë çame, kjo trashëgimi e vyer e historisë kombëtare shqiptare, duhet sjellë në një dritë më realiste, duke i dhënë fund spekulimeve dhe manipulimeve të historiografisë greke. 

Është rasti të ripohohet me forcë se në Luftën Antifashiste popullsia shqiptare e Çamërisë inkuadroi në formacionet luftarake shqiptare dhe greke mbi 1000 luftëtarë, pa llogaritur qindra të tjerë që punonin në terren. Vetëm në radhët e ELAS-it dhanë jetën 68 partizanë çamë.

Ajo që i shqetësoi më shumë forcat shoviniste greke në fillim të vitit 1943 ishte ngritja e këshillave shqiptare në të gjithë Çamërinë. Në mars të vitit 1943 u formua çeta e parë mikste, e cila bashkëpunonte me EAM-in. Edhe biografët e Zervës, si Mihal Miridhaqi, nuk e mohojnë kontributin dhe pjesëmarrjen e çamëve myslimanë në radhët e rezistencës antifashiste greke, në formacionet e ELLAS-it dhe EAM-it. Historiani i lartpërmendur thekson se çamët nxorrën mbi 1000 luftëtarë. Popullsia çame filloi të organizohej në luftën kundër fashizmit në dimrin e viteve 1942-1943, madje që në verën e vitit 1942 u krijua në Filat grupi ilegal i rezistencës antifashiste, i cili punoi në rrëzë të kufirit të Shkallës së Zorjanit e më thellë për organizimin e rezistencës, për krijimin e bazave të luftës, për popullarizimin e ideve të Kartës së Atlantikut, e cila u garantonte popujve e pakicave etnike liri, barazi dhe të drejtën e vetëvendosjes pas fitores mbi fashizmin. Në shkut të vitit 1943 u krijua çeta “Çamëria” dhe pak më vonë batalioni “Çamëria”, i cili zhvilloi betejën e famshme të Konsipolit kundër gjermanëve.

Në pranverë të vitit 1944 në Qeramicë u formua Batalioni IV “Ali Demi” me më shumë se 500 djem çamë. Ky batalion hyri në përbërje të Regjimentit XV të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Greke (EAM). Gjithashtu, shumë çamë morën pjesë në Brigadën VI, VII, IX dhe XI të ushtrisë greke.

Beteja 55 ditore të Konispolit, që zgjati 55 ditë, ishte një luftë e përgjakshme, madhështore, duke e shtyrë pushtimin e Konispolit në 55 ditë, do të mbetet si një kurorë lavdie në gjerdanin e artë dhe të pavdekshëm të Antifashizmit Çam.

Këto luftime kanë hyrë në histori si luftimet më të gjata në kohë të rezistencës shqiptare.

Komanda gjermane kishte si qëllim të vinte nën kontroll bregdetin Jonian, nga Gjiri i Artës deri në Konispol. Rezistenca u udhëhoq nga Batalioni “Çamëria” i ndihmuar edhe nga forca vullnetare të zones së Konispolit e të fshatrave: Sopik, Pandelejmon, Vagalat, Xarrë e Mursi. Goditjen më të ashpër gjjermanët e bënë gjatë rrugës automobilistike Skalomë – Konispol dhe në drejtimin Lopës – Qafa e Likojanit. Mbrojtja u organizua me sulme e kundrasulme nga të dyja palët ndërluftuese duke shfrytëzuar punimet fortifikuese dhe veprimet luftarake që u zhvilluan me ndërprerje. 

Përleshje të ashpra u zhvilluan në datat 5-6 dhe 7-23 gusht në Qafën e Botës, Qafën e Likojanit dhe Konispol. Konispoli u pushtua nga armiku më 23 gusht, i cili pasi u plaçkit tërësisht, dogji dhe mbi 40 shtëpi. 

Forcat partizane zhvilluan luftime kundër pushtuesve gjermanë më 1 shtator 1943 në Sajadhë, në urën e Koskës e në Smartë. Nga datat 13 deri më 16 shtator 1943 forcat partizane zhvilluan luftime në qafën e Madhe dhe prej Qafës së Botës deri në fshatin Vërvë, kundër dy batalioneve gjermane. 

Në këtë luftë pati shumë të vrarë e të plagosur nga të dyja palët. 

Pyetja që lind natyrshëm është: Pse u radhitën çamët në aleancën kundër fashizmit e nazizmit, pse luftuan në Konispol në një luftë të përgjakshme dhe të pabarabartë? Në Luftën e Dytë Botërore Shqiptarët e Çamërisë u vunë në shërbim të së drejtës dhe atdheut, duke u radhitur në aleancën kundër fashizmit e nacizmit, me shpresë dhe me premtime se pas çlirimit do t’iu lejohej bashkimi me shtetin amë, Shqipërinë, gjë që nuk iu lejua të ndodhte. Mjafton të kujtojmë Rezolutën e Konferencës së Labinotit për problemin e Kosovës e Çamërisë, ku u arrit në përfundimin se: “Çështja e Kosovës dhe e Çamërisë do të zgjidhet në bazë të Kartës së Atlantikut, në bazë të parimit të vetëvendosjes së popujve, dhe garancia më e madhe për triumfin e këtij principi është vetë lufta që bëjnë dhe do të bëjnë Kosova e Çamëria, krah për krah me popujt jugosllavë e atë grek…”

Pra zgjidhja e çështjes së Kosovës dhe Çamërisë edhe njëherë u theksua se do të realizohej brenda kuadrit të pranuar nga Aleatët në bashkëpunim me forcat antifashiste të vendeve fqinjë. Nuk duhet harruar që në atë periudhë shqiptarët e Çamërisë ishin vënë edhe përballë rrezikut të asgjësimit të shtetit kombëtar në Shqipëri, te i cili kishin shpresën që ta kishin si shtet unik të tyre. Greqia, që prej aneksimit të saj më 1913, synoi homogjenizimin e krahinës së Çamërisë, duke zbatuar politika të ashpra të dhunës dhe spastrimit etnik mbi popullsinë e këtij territori. Për shkak të gjendjes së rrënuar nën qeverisjen greke për rreth tridhjetë vite, popullsia e krahinës u zvogëlua ndjeshëm. Spastrimi etnik i Çamërisë u realizua në një masë të konsiderueshme gjatë harkut kohor 1913-1939.

Ndaj Lufta Antifashiste për popullin çam  kishte rëndësi historike, për të kanalizuar energjitë dhe përpjekjet e shqiptarëve në një objektiv të përbashkët – çlirimin kombëtar dhe përfshirjen e shumicës së shqiptarëve në një njësi të përbashkët administrative. Por në luftën e Konispolit, ndodhi edhe dicka e paparishikuar, përfshirja e minoriteteve grekë në rezistencën kundër gjermanëve. Për këtë ndikoi mjaft  bashkëpunimi intensiv mes EAM-it dhe FNÇ. Në vjeshtë të vitit 1943, të PKSH dhe PKG vendosën të bashkërendonin veprimet dhe të dërgonin përfaqësues të tyre për të punuar me minoritetet respektive. Përfaqësues të EAM-it u dërguan në zonat ku jetonte minoriteti grek në Shqipëri, ndërkohë që FNÇ dërgoi përfaqësuesit e vet në krahinat shqiptare të Çamërisë. Këta përfaqësues do të vepronin në kuadër të Shtabeve të Përgjithshme të vendeve përkatëse: kështu përfaqësuesit grekë do të udhëzoheshin nga shtabi shqiptar dhe ata shqiptarë nga ai grek. 

Më 30 gusht 1944 u krijua Brigada e XIX Sulmuese në fshatin Cerkovicë. Kjo brigadë mori emrin Brigada e “Vëllazërimit”, ku partizanët e saj çamë e minoritarë grekë luftuan krah njëri-tjetrit kundër pushtuesve gjermanë. 

. Kjo brigadë në përbërje kishte Batalionin “Çamëria”, “Thanas Ziko”, “Lefter Talo” dhe Batalionin “Matohiti”. Prej saj ranë 100 dëshmorë në Luftës Nacional Çlirimtare.

Mes dëshmorëve që ranë në luftën e Konispolit shquhen veç çamëve edhe disa minoritarë grekë: Razo Zenel Birçe (Bolena); Sinan Lame Lizaj (Nivicë); Zaim Selim Ballaxhia (Zhapokikë); Hasan Latif Durka (Shalës T); Jani Vasil Leka (Goranxi); Kosta Tasi Çavo (Vurg); Mustafa Fejzo (Kuç – Çamëri); Nazif Asllan Dedaj (Beçisht T); Nail Fylfos Tona (Çamëri) dhe Enver Safet Llapi (Erind). Kjo është e vërteta historike dhe për këtë duhet të krenohet edhe minoriteti grek. Por duhet të pohojmë se qëndrimi i forcave politike greke gjatë luftës, pavarësisht nga nuancat midis tyre, ishte nacionalist dhe me tipare të qarta shovene dhe antishqiptare. Ky qëndrim ishte faktori themelor që pengoi afrimin dypalësh, rezistencën antifashiste dhe i kontribuoi ruajtjes së tensionit deri në fund të luftës dhe pas saj.

Faktet historike thonë se duke pasur në qendër të politikës së tyre aneksimin e Shqipërisë së Jugut, forcat nacionaliste greke, në pranverën e vitit 1944, hodhën poshtë edhe disa propozime të reja të forcave nacionaliste shqiptare për një bashkëpunim në luftën kundër pushtuesit dhe në betejën e ardhshme kundër rrezikut sllavo – komunist që u kanosej të dy kombeve.

Metamorfoza e elitës politike nacionaliste greke kish filluar menjëherë pas sulmit gjerman kundër Greqisë, në prill të vitit 1941. Ushtria greke donte një kapitullim të shpejtë dhe “të ndershëm” tek gjermanët për të ruajtur avantazhin politik që kishte krijuar nga lufta kundër italianëve. Pjesa themelore e këtij synimi ishte tërësisht politike: ushtria greke nuk donte të paragjykonte pozitën e saj si fituese e luftës kundër italianëve pasi e vlerësonte këtë si një aset dhe përfitim ligjor e politik për pretendimet e saj territoriale. Një pjesë e elitës politike greke u bënë kuislingë. Por, edhe pjesa tjetër e tyre, që ishte shumica, megjithëse u treguan aq të mençur sa të mos bashkëpunonin hapur me qeverinë kuislinge greke dhe me gjermanët, futën pasuesit e tyre në administratën kuislinge dhe bënë shumë pak për të luftuar Boshtin. Kështu vepruan venizellistët dhe metaksistët, që ishin dy grupimet më të mëdha politike të djathta. 

Kjo ishte situata në terren. Ndërsa camët u përfshin masivisht në Luftën Antifashiste me formacionet e tyre partizane. 

Gazeta “Figaro”, nr.588, 4 korrik 1946, duke bërë fjalë për luftën italo-greke, shkruante: “Çetat shqiptare nga ana e tyre sulmonin autokolonat dhe trupat italiane, në rrugët që çonin në front”. Ndërsa radio “Londra” më 26.10.1940 transmetonte: “Mësohet nga Shqipëria se çeta shqiptare në veprim të prapavijave italiane, presin dhe sabotojnë vijat e komunikacionit, duke u futur tmerrin reparteve italiane të izoluara. Grupe të armatosura kanë mundur të hyjnë në kryeqytet dhe kanë afishuar mbi të gjitha godinat qeveritare dhe deri në pallatin e qeverisë italiane proklamata, me të cilat ftojnë italianët të zbrazin Shqipërinë”. Gjithashtu më 4.1.1941, BBC-ja (radio Londra) transmetonte: “Në rrethet ushtarake vihet re se, shqiptarët u sjellin ndihmë të madhe grekëve kundër italianëve”. Ja pra cila ka qenë popullsia çame. Populli shqiptar i Çamërisë nuk ka qenë kurrë bashkëpunëtor i pushtuesve. Kemi jetuar gjithnjë mirë me popullin grek, me të cilin kemi luftuar krah për krah kundër okupatorëve fashistë italianë e gjermanë.
Qeveria greke bëri një propagandë politike të ethshme për diskreditimin e luftës Antifashiste të shqiptarëve para Aleatëve dhe opinionit të tyre publik. Ndërsa, më 10 nëntor 1944, në prag të çlirimit të Shqipërisë, qeveria greke i kërkoi zyrtarisht qeverisë së SHBA, që Shqipëria të konsiderohej e të trajtohej si një shtet armik dhe që trupat greke të merrnin pjesë në pushtimin e saj deri në lumin Shkumbin.  

Arben Iliazi

(Përvjetori i 114-të i gazetës “Shkupi”)/

Rëndësia e kësaj gazete është e shumëfishtë. Së pari, sepse doli në Shkup, qytet simbolik dhe strategjik, që përfaqësonte një nga qendrat kryesore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Së dyti, “Shkupi” dëshmonte se gazetaria shqiptare, edhe në kushte të rënda, ecte në hap me zhvillimet e kohës. Së treti, ajo përfaqësonte mendimin politik autentik shqiptar, duke artikuluar idetë e lirisë, arsimit dhe kulturës në gjuhën amtare, duke i dhënë krahë një populli që kërkonte të shndërrohej nga masë e shtypur në komb të vetëdijshëm.

Nga Prof.dr Skender ASANI

Emri “Shkupi” mbante një simbolikë të madhe kombëtare, sepse rilindja kombëtare shqiptare në fillim të shekullit XX kishte hyrë në fazën e fundit të saj dhe duhej të kurorëzohej me shpalljen e Pavarësisë. Pas Kongresit të Manastirit të vitit 1908, ku nuk u bë vetëm unifikimi i alfabetit, por iu dha edhe një shtytje e fuqishme përmbylljes së procesit të Rilindjes Kombëtare me shpalljen e pavarësisë etnike, rilindësit e asaj kohe e kuptuan se fjala e shkruar ishte arma më e fuqishme për të përhapur idetë e lirisë. Në Kongresin e dytë të Manastirit, të mbajtur në prill të vitit 1910, u mor vendimi që të hapej gazeta “Shkupi” si promotore e shpalljes së Pavarësisë. Përmes saj jepej sinjali se udhëtimi i Rilindjes Kombëtare do të kulmonte në Shkup, në kryeqendrën shpirtërore të shqiptarëve, aty ku ideja e lirisë dhe e shtetit do të merrte formën e saj të plotë.

Më 29 gusht 1911, në këtë kryeqendër të Vilajetit të Kosovës, doli numri i parë i gazetës “Shkupi”. Sot pas, 114 vjet më vonë, ne përulemi me nderim dhe krenari para këtij akti historik që nuk ishte vetëm një hap në fushën e shtypit shqiptar, por një gur themeltar në ndërgjegjësimin kombëtar, politik dhe kulturor të shqiptarëve.

Editor i gazetës “Shkupi” ishte intelektuali i jashtëzakonshëm Jashar Erebara, i cili me guxim dhe vizion mori përsipër ta udhëhiqte këtë organ të rëndësishëm të shtypit shqiptar. Ai nuk ishte vetëm një redaktor, por një strateg i fjalës së shkruar, që me mjeshtëri bashkëpunoi ngushtë me bartësit kryesorë të Lëvizjes Kombëtare, si Hasan Prishtina, Ismail Qemali dhe të tjerë. Me horizontin e gjerë intelektual që e karakterizonte, Erebara nuk e kufizoi gazetën vetëm në temat e hapësirës shqiptare, por e shtriu atë në diapazon evropian dhe botëror, duke pasqyruar drejt trendet e lëvizjeve ndërkombëtare. Në faqet e “Shkupit” ai shpesh publikonte editoriale të fuqishme, ku reagonte ndaj politikave të padrejta që popujt ballkanikë dhe fuqitë e mëdha evropiane ushtronin mbi shqiptarët, duke e shndërruar kështu gazetën në një tribunë të së vërtetës dhe një mburojë të të drejtave kombëtare.

Gazeta “Shkupi” nuk qe një botim i zakonshëm. Ajo mbërriti në një kohë kur Perandoria Osmane po i numëronte vitet e fundit në Ballkan, kur sferat e ndikimit të fuqive të mëdha dhe lakmitë territoriale të fqinjëve rrezikonin copëtimin dhe zhdukjen e qenies shqiptare. Ishin kohë udhëkryqi, ku fatet e popujve përcaktoheshin nga intrigat diplomatike dhe marrëveshjet e fshehta mes shteteve të mëdha, ndërsa populli shqiptar, ende pa shtet, kërkonte të mbijetonte e të afirmohej. Pikërisht në këto rrethana, gazeta “Shkupi” mori guximin të bëhej zëdhënëse e një kombi që ende nuk kishte shtetin e tij, por që kishte shpirtin dhe vullnetin për të qenë i lirë.

Rëndësia e kësaj gazete është e shumëfishtë. Së pari, sepse doli në Shkup, qytet simbolik dhe strategjik, që përfaqësonte një nga qendrat kryesore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Emri i saj mbart një mesazh të qartë: shqiptarët nuk ishin të huaj në këtë qytet, përkundrazi, ishin pjesë e pandarë e tij, bartës të kulturës dhe identitetit të tij. Së dyti, “Shkupi” dëshmonte se gazetaria shqiptare, edhe në kushte të rënda, ecte në hap me zhvillimet e kohës, duke mos mbetur prapa shtypit të vendeve të tjera të rajonit. Së treti, ajo përfaqësonte mendimin politik autentik shqiptar, duke artikuluar idetë e lirisë, arsimit dhe kulturës në gjuhën amtare, duke i dhënë krahë një populli që kërkonte të shndërrohej nga masë e shtypur në komb të vetëdijshëm.

Megjithëse jetëshkurtër (29 gusht 1911 – 3 tetor 1912), gazeta “Shkupi” la gjurmë të pashlyeshme. Nëpërmjet artikujve të saj, ajo paralajmëronte për rreziqet që i kanoseshin shqiptarëve nga fqinjët dhe nga intrigat e kohës, por njëkohësisht nxitonte të përhapte idenë se vetëm arsimi, kultura dhe veprimi i organizuar politik e ushtarak mund ta shpëtonin kombin nga asimilimi dhe zhdukja.

Pas ndërprerjes së botimit të saj, në tetor të vitit 1912 për shkak të okupimit serb të Shkupit, vijimësia e gazetës “Shkupi” u ringjall në vitin 1945 me daljen e gazetës “Flaka e Vëllazërimit”, e cila luajti një rol të rëndësishëm në proceset kulturore e shkencore të ngritjes së shqiptarëve në hapësirat e atëhershme jugosllave. Me ndryshimet shoqërore të viteve ’90, trashëgimia e saj u pasua nga gazeta “Fakti”, e cila mori mbi vete një mision të veçantë në pasqyrimin e zhvillimeve politike e kombëtare, duke qenë zë i fuqishëm në periudhën e luftës së Kosovës dhe në rrethanat e reja shoqërore e politike në Maqedoni në fund të shekullit XX.

Sot, kur shfletojmë faqet e saj të verdha nga koha, na pushton një ndjenjë e dyfishtë: nga njëra anë keqardhja se idealizmi i veprimtarëve të asaj kohe nuk u realizua i plotë në vitet pas shpalljes së Pavarësisë; nga ana tjetër, krenaria se idealet e tyre nuk u shuan kurrë. Ato jetuan, u përcollën brez pas brezi dhe sot janë pjesë e shpirtit liridashës të shqiptarëve kudo që janë.

Gazetarët e sotëm, ashtu si rilindësit e djeshëm, kanë një mision të shenjtë: të jenë në shërbim të kauzës kombëtare dhe të paraprijnë unitetit intelektual dhe politik të shoqërisë shqiptare. Në kohën kur çështja shqiptare po sfidohet nga konfiguracione të reja të ndarjes së interesave botërore, përgjegjësia e elitave intelektuale dhe politike është të lexojnë drejt kohën, të identifikojnë rreziqet dhe të udhëheqin me vizion. Përvjetori i gazetës “Shkupi” është kujtesë dhe paralajmërim se fjala, mendimi dhe uniteti mbeten armët më të fuqishme të kombit tonë.

*Më 1 gusht të vitit 1466 [1], pasi kishte pësuar humbje katastrofike përballë Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, duke lënë nën muret e Kështjellës së Krujës dhe rrethinat e saj plot 30.000 [2] – 35.000 ushtarë të vrarë [3], sulltan Mehmeti II Fatih vendosi të tërhiqet për në Stamboll i poshtëruar botërisht, duke lënë 80.000 ushtarë të zgjedhur nën komandën e renegatit arbër, Ballaban Pasha, për të vijuar rrethimin e Krujës me shpresën se garnizoni mbrojtës mund të dorëzohej nga uria [4]. Pas largimit nga Kruja, Mehmeti II me masën kryesore të armatës perandorake, marshoi në drejtim të jugut dhe u ndal pranë rrënojave të qytetit të lashtë ilir, “Scampa” ose “Valmi”, i shkatërruar gjatë dyndjeve të popujve barbarë. Sipas lajmeve, të cilat qarkulluan fillimisht në qytetin e Venecias dhe që nga aty, në të gjitha kancelaritë europiane të kohës, duke nisur nga njoftimet e para të ambasadorit milanez, Gherardo de Collis (korrik 1466), flitej se: “Sulltan Mehmeti II Fatih ishte larguar për mungesë të theksuar ushqimesh, sepse kishte mobilizuar një ushtri aq të madhe sa në Arbëri nuk gjendej as fije bari, edhe kanë ngrënë jo vetëm drithërat, hardhi dhe barëra të tjera të tokës, por deri edhe gjethet e pemëve, në mënyrë që i gjithë vendi, deri pak pranë qytetit të Shkodrës, atë vit nuk do të korrë drithë, as do të prodhojë verë dhe as ushqime të tjera [5].”

Ndërsa, A.Gegaj, i cili bazohet kryesisht tek G.Biemmi, e përmbledh shumë shkurt, duke nënvizuar faktin se Kruja i qëndroi të gjitha sulmeve të trupave osmane, të cilët ushtria e paepur e Gjergj Kastriotit-Skënderbeu i shfaroste sa herë sulmonin dhe shton se Mehmeti II, pasi e kuptoi që s’kishte asnjë shpresë, as nga tradhtia, as nga forca e hapur dhe duke iu trembur famës që kishte fituar, vendosi të largohet nga Kruja [6]. A.Cutolo, duke vlerësuar qëndresën titanike të popullit arbër dhe duke analizuar situatën kritike në të cilën ndodhej Gjergj Kastrioti-Skënderbeu në vitin 1466, konkludon me shumë të drejtë, se: “Pak më shumë se 14.000 burrave u pati rënë të përballonin goditjen e njërës prej ushtrive më të mëdha që kishte pushtuar ndonjëherë atë tokë, ndërsa Europa ende nuk arrinte ta kuptonte se ai garnizon heroik mbronte edhe Krishtërimin nga Islami [7].” Mbi shkaqet e largimit të sulltan Mehmetit II Fatih nga Kruja, flet edhe kronisti bizantin Kritobuli, i cili duke qenë i pranishëm gjatë zhvillimit të këtyre ngjarjeve, mundohet ta justifikojë këtë disfatë të turpshme, duke shkruar se: “Atje tek Ilirët ekzistonte një kështjellë e mbrojtur mirë dhe shumë e fuqishme, e quajtur Krujë. Kjo bile ishte si akropol dhe mburojë e gjithë vendit. Këtë, babai i sulltanit (Murati II), kishte tentuar dhe më parë (që ta merrte) me shumë mënyra: me topa, me makina gurëhedhëse dhe me rrethim të gjatë, por nuk mundi ta pushtonte, aq ishte e fortifikuar. Pra, kur arriti këtu sulltani (Mehmeti II), duke parë se ishte e fortifikuar dhe e mbrojtur dhe nuk kishte mundësi të pushtohej me lehtësi, nuk mendoi se duhej të operonte tërësisht kundër kësaj (kështjelle) dhe të mundohej, të vuante dhe të harxhonte kohë duke qëndruar aty afër me ushtrinë dhe, duke bërë një rrethim të gjatë, të humbiste kot trupa dhe të holla. Kishte mundësi me një mënyrë tjetër ta shtinte në dorë qytetin dhe vendin, pa mundim dhe pa rrezik [8].”

Edhe në malësitë e Veriut të Arbërisë, njësoj si në Krujë, osmanët dështuan në përpjekjet e tyre përballë Lekës III Dukagjinit, i cili duke bashkëpunuar ngushtë me Gjergj Kastriotin-Skënderbeun dhe nipin e tij, Ivan Cernojeviç, princ i Zetës së Sipërme (Mali i Zi), shpëtuan qytetet e rëndësishme të Arbërisë Veriperëndimore të kontrolluar nga Republika Veneciane, si: Shkodra, Lezha, Danja, Drishti dhe Ulqini. Ndaj, si shpagim për dështimin e kësaj fushate ushtarake, sulltan Mehmeti II Fatih, u hakmor, duke urdhëruar masakra të tmerrshme mbi popullsinë civile, spastrim etnik, shfarosje masive, djegie dhe shkatërrime që nuk ishin parë dhe dëgjuar asnjëherë më parë në Kontinentin Europian, madje as në kohën e dyndjeve barbare! Ata që i shpëtuan vdekjes nga sulmet e ushtarëve turq, përjetuan një fat akoma më të kobshëm, sepse u kapën robër dhe u shitën si skllevër nëpër tregjet e improvizuara apo pranë qendrave të banuara ku kalonin rrugë të rëndësishme tregtare. Masakrat dhe barbarizmat që udhëhoqi sulltan Mehmeti II Fatih në Arbëri ishin një gjenocid i pastër me përmasa të tmerrshme mbi një popull të pafajshëm, i cili sipas kronistëve osmanë të kohës, duhej shkulur nga rrënjët për t’u zhdukur nga faqja e dheut për të vetmen arsye se ata dëshironin të jetonin të lirë në trojet e veta shekullore.

Për ta vërtetuar se ajo çfarë ndodhi në Arbëri gjatë vitit 1466 ishte me të vërtetë një gjenocid i pastër, ky fakt i pakontestueshëm konfirmohet nga vetë kronistët osmanë, të cilët shuajnë çdo përpjekje për ta parë këtë çështje në një optikë tjetër. Këvami shkruan se: “Bejlerëve të aftë ai (sulltani) iu dha një sasi ushtarësh e i shpërndau në çdo anë. Ata depërtuan, luftuan dhe gjuajtën disa mijëra të pafe (Arbër), i kapën dhe i prunë përpara sulltanit të botës. Padishahu i botës, disave prej tyre ua preu kokat, ndërsa disa të tjerë i çau në dysh. Të gjithë të tjerët, urdhëroi dhe i shkuan në shpatë para tij [9].” Kronisti osman, Idris Bitlisi, paraqet një tablo edhe më të përgjakshme, sepse thotë se: “Shumica e krerëve krenarë, kryelartë e mizorë të këtij populli keqbërës u lidhën me prangat dhe zinxhirët e humbjes së rëndë dhe në duart e fitimtarëve ranë kaq varganë hyrish e djemsh fytyrëhënë me gërsheta të thurura si zinxhirë dhe me flokë kaçurrela. Preja e kafshëve që përdoren për të hipur dhe e bagëtive, që përbëjnë pasurinë e zakonshme të këtyre të pafeve të mallkuar e që ranë në dorë të fitimtarëve, nga që ishte e shumtë, nuk qe e mundur të llogaritej. Meqë ishte një ushtri e madhe robërish, të tërë vetijëndritur që kishin bukurinë e Jusufit (figurë biblike; Jozefi i bukur i Egjiptit, djali i preferuar i Jakobit dhe një ndër paraardhësit e 12 fiseve të Izraelit – P.Z.) dhe që u shtinin zilinë zanave, zakonisht këta u nxorën herë mbas here në ankand për 4.000 derhem ari (secili). Por meqë numërohej një fat i madh të blije të këtilla krijesa të këndëshme, çmimi i çdonjërit prej sish në tregun e ankandit arriti në 20-30.000 derhemë ari.

Bile nuk mbeti njeri pa e kthyer kokën që t’i blinte, përveç ashikëve veteranë e të falimentuar, që ishin adhurues të bukurisë së faqehënave. Sa për të pafetë kokëfortë dhe vramuzë që ishin të kaluar nga mosha dhe që kishin pamjen e djallit, shumë nga këta iu ekspozuan shpatës së hakmarrjes së luftëtarëve duke u vrarë herë mbas here nga 3.000, 4.000 e deri në 7.000 prej sish. Duke marrë pjesë në gostinë (me temën): “Vrajini krejt të pafetë!”, mijëra militantë e luftëtarë u ngopën, duke derdhur gjakun e mijëra e mijëra robërish që u bënë pre e shpatave të tyre gjakpikuese. Mbas kësaj beteje që u fitua nga myslimanët ashtu siç kishin dëshiruar ata dhe mbasi u nënshtrua populli i atij vendi, për të vendosur rendin në një vend të këtillë plot paudhësish e trazirash dhe për qeverisjen e këtij vendi plot me rreziqe, sulltani urdhëroi ngritjen e një fortese të fortë, më të fortë nga të gjitha fortesat që ishin në botë [10].” Ndërsa, vetë kronisti personal i Mehmetit II, Tursun Beu, i cili ishte i pranishëm gjatë zhvillimit të këtyre masakrave mbi popullsinë civile, duke mbajtur shënimet përkatëse, shkruan me shumë entuziazëm se: “Atëherë u dha urdhëri të shtroheshin në bindje ata harbutë të pafe. Për këtë arsye, në çdo vendqëndrim sillnin përpara Sovranit fitimtar meshkujt e lidhur me zinxhirë që luftëtarët guximtarë e të shkathët të islamit me një të rënë të shpatës, fap-fap, i ekzekutonin. I bënë kështu ata njerëz që aq të etur e të dëshiruar qenë pas vdekjes, të shijonin verën e rrënimit që derdhej prej shpatës së shndritshme.

Pati ndalesa ku u shkuan në shpatë deri në 3.000, 4.000, 7.000 nga të pafetë. Prej kufomave të shumta, lugina të thella tanimë ngjasonin si të ishin kodra. Prej gjakut të derdhur, rrafshina të gjera tani ngjasonin si Amudarja që rridhte [11].” Mbi brutalitetin e ushtrive osmane në vitin 1466 flitet edhe në historiografinë moderne turke, ku thuhet se popullatat lokale që fshiheshin nëpër male, ndiqeshin dhe masakroheshin pa mëshirë; gra e fëmijë merreshin peng, ndërkohë që Arbëria përjetoi një plaçkitje të pabesueshme [12]. Plaçka ishte aq e madhe sa shumë prej kafshëve shtëpiake të kapura, vriteshin në mënyrë që të mos u liheshin armiqve [13]. Edhe kafshët e egra në male vuajtën prej kësaj dhune kaq të madhe [14]. Përveç këtij gjenocidi dhe shkatërrimi masiv të vendit, i cili preku të gjithë popullsinë autoktone në shumë vendbanime të Arbërise së Mesme dhe Veriore, pasojat më të rënda në kohë afatgjatë do t’i shkaktonte rindërtimi kështjellës së lashtë të Valmit, projekt i cili u realizua për të mbështetur veprimtarinë luftarake të trupave të Ballaban Pashës, furnizimin e tyre me mjete lufte, produkte ushqimore dhe materiale të ndryshme. Kjo kështjellë e fuqishme, që u ndërtua në qendër të Arbërisë, do të funksiononte si kundërpeshë e Krujës dhe si pikëmbështetje e rëndësishme për forcat ushtarake osmane që vepronin në këto treva [15].

Në fund të muajit gusht të vitit 1466, sulltan Mehmeti II Fatih vendosi të kthehet në Stamboll dhe armata perandorake osmane marshoi drejt Lindjes. Gjatë rrugës së kthimit ai kaloi nëpër trevën e Dibrës [16] dhe vendosi të kryejë një fushatë agresive, duke plaçkitur e masakruar popullin dibran [17]. I zemëruar nga rrethimi i dështuar i Krujës, Mehmedi II urdhëroi ushtrinë e tij në tërheqje të shkatërronte gjithçka në rrugën e saj dhe Lugina e lumit Drin i Zi, një nga zonat më të populluara nëpër të cilat po kthehej ushtria osmane, pësoi një katastrofë të tmerrshme [18]. Gjithçka u shkatërrua mizorisht me hekur dhe zjarr [19]… Kësaj batërdie nuk i shpëtuan edhe shumë banorë, të cilët ishin strehuar nëpër rajonet e thella malore, që në fillim të fushatës perandorake osmane dhe po qëndronin aty nën mbrojtjen e çetave malore arbëre. Një numër shumë i madh familjesh ishin strehuar sidomos në luginën e Çidhnës, ku mund të hyje vetëm nëpërmjet disa grykave aq të ngushta sa mjaftonte vetëm një trupë e vogël ushtarësh për të mbajtur larg me lehtësi çdo mori armiqsh [20]. Pikërisht në kështjellën e Çidhnës dhe rreth saj ishin vendosur banorët e fshatrave të Dibrës së Poshtme [21]. Për fatin e tyre të keq, gjatë zhvillimit të këtij inkursioni të madh osman në trevën e Dibrës, dy renegatë arbër [22], që kishin dezertuar nga ushtria e tyre, shkuan pranë Mehmetit II Fatih dhe e njoftuan për këtë vend strehimi, hyrjet e të cilit për nga natyra ishin të vështira për t’u aksesuar [23].

Dezertorët, që i njihnin shumë mirë shtigjet e këtij vendi, u vetëofruan pranë sulltanit me një propozim makabër dhe monarku gjakatar turk e pranoi me shumë kënaqësi ofertën e tradhtarëve, duke iu premtuar atyre shpërblime të majme [24]. Pa humbur kohë, Mehmeti II Fatih vendosi të niset menjëherë për të sulmuar kështjellën e Çidhnës, e cila mundonte vazhdimisht prapavijën e ushtrisë së tij [25]. Ai mori me vete luftëtarët më të fuqishëm dhe të nesërmen në mëngjes u nis drejt Çidhnës, duke përshkuar një distancë prej 12 miljesh (19.3 km – P.Z.) nëpër shtigje malore shumë të vështira dhe pasi udhëtuan për 5 orë, arritën në destinacion [26]. Të dhënat burimore mbi itinerarin e ndjekur nga forcat e armatës perandorake osmane, që rrethuan kështjellën dhe luginën e Çidhnës mungojnë, por duke u mbështetur në karakterin e terrenit, mund të thuhet se lëvizja e tyre është bërë, duke shfrytëzuar luginat dhe grykat malore pranë Çidhnës, ku mund të depërtohet nëpërmjet pesë shtigjeve: 1) Nga Veriu: Lanë Lurë – Xhaxhisht – Kështjella e Çidhnës, 2) nga Veriperëndimi: Borie-Lurë — Arth — Gurë-Lurë — Kështjella e Çidhnës, 3) nga Jugperëndimi: rrjedha e sipërme e lumit të Setës — Gurë-Lurë — Kështjella e Çidhnës, 4) nga Jugu: Sinë e Epërme — Kështjella e Çidhnës dhe 5) nga Lindja: Çidhna e Poshtme – Gryka e Setës – Kështjella e Çidhnës. Mund të supozohet se ushtria osmane duhet të jetë ndarë në disa pjesë dhe kolonat e saj kanë marshuar nëpër disa nga shtigjet kryesore, duke e rrethuar kështjellën e Çidhnës dhe vendstrehimet pranë saj nga të gjitha anët.

Vetë Mehmeti II Fatih, me masën kryesore të ushtrisë, ku mbizotëronin luftëtarët e korpusit të jeniçerëve, ka përshkuar rrugën e njohur dhe të përdorur historikisht, e cila lidhte qytetin e fortifikuar të Stellushit në Mat, me kështjellën e Çidhnës. Në këtë mënyrë, ai iu doli mbrojtësve të Çidhnës në prapashpinë [27]. Fillimisht turqit sulmuan çetat malore, që ruani Çidhnën, duke vrarë disa prej luftëtarëve arbër dhe të tjerët që i mbijetuan goditjeve të armikut, u detyruan të tërhiqen [28]. Pas kësaj, rruga ishte krejtësisht e hapur dhe e sigurt për forcat armike, të cilët e rrethuan Çidhnën nga të katër anët. Për pushtimin e Çidhnës Mehmeti II Fatih kishte marrë me vete edhe mjete të artilerisë. Në anën juglindore të kështjellës ngrihet shpati shkëmbor i Pllajut, i cili ndodhet në një lartësi dominuese mbi këtë kështjellë dhe aty është një rrafshinë e vogël, që sot njihet si “Rrafshja e Topit [29].” Vendi në fjalë është në jug të kështjellës së Çidhnës dhe ndodhet në një largësi rreth 400-500 m në vijë ajrore prej saj [30]. Pikërisht në këtë vend thuhet se turqit vendosën topin [31] me të cilin goditën dhe dëmtuan muret e kështjellës [32]. Shkaku kryesor për rënien e Çidhnës u bë një tradhtar vendas, prej fisit të Marçenëve, që besohet t’u ketë thënë turqve se sekretin e kështjellës e dinte ai: “Po e vutë topin aty, n’atë vend, kalanë e keni marrë [33].” Po ashtu, Mehmeti II Fatih dërgoi pranë të rrethuarve dy renegatët arbër, që ndodheshin me trupat e tij, për t’i bindur banorët që të dorëzoheshin [34]. Këta dy burra mjeranë [35], tradhtarë të atdheut të vet dhe të shitur te armiku (traitres à leur patrie et vendus à l’ennemi), u paraqitën te portat e Çidhnës, duke u shtirur se janë larguar nga Kruja për të ardhur dhe për të njoftuar bashkatdhetarët e tyre për gjendjen e mjerueshme të këtij qyteti dhe të gjithë Arbërisë [36]. Ata kërkuan të flasin me banorët kryesorë të Çidhnës [37] dhe gjatë takimit që zhvilluan me ta, i bënë të kuptojnë se Kruja, e rraskapitur dhe e asfiksuar nga gjatësia e rrethimit që po përjetonte, duke e parë veten pa shpresë lehtësimi, ishte gati t’i dorëzohej Ballaban Pashës, i cili vazhdoi ta sulmonte me një ushtri të madhe; se Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, duke mos guxuar më të dilte para turqve për shkak të epërsisë së madhe të forcave të tyre, ishte tërhequr fshehurazi dhe e kishte braktisur Arbërinë; se sulltan Mehmeti II, duke qenë i sigurt për rënien e Krujës, udhëtoi nëpër Arbëri me një pjesë të mirë të trupave të tij dhe se nuk kishte as kështjella dhe as vende të rëndësishme, që refuzuan t’i hapin dyert për të; se dorëzimi ishte e vetmja rrugë që mund të ndiqej në rrethana kaq të trishtueshme dhe se ishte më mirë t’i nënshtroheshin zgjedhës së fitimtarit në kushte të tolerueshme, sesa të ekspozoheshin ndaj masakrës, zjarrit dhe gjithë tmerreve të një fitoreje të përgjakshme [38].

Propozimi i Mehmeti II Fatih ishte se nëse pranonin të dorëzoheshin, ai nuk do t’i trazonte [39]. Ai premtoi se do t’u linte atyre pronën e pasurinë, duke iu garantuar paprekshmërinë dhe lirinë e plotë të besimit dhe gjithçka që dy tradhtarët arbër i shtuan fjalimit të tyre, dukej aq e mundshme dhe aq e besueshme për banorët e Çidhnës [40]. Në fund ata ritheksuan se meqenëse të gjitha qytetet dhe kështjellat e tjera janë dorëzuar: “A nuk është më mirë të negociosh, pasi ka ende kohë dhe të marrësh kushte të tolerueshme [41]”? Të gjendur në një situatë pa rrugëdalje dhe me shpresën se mund t’u shpëtonin jetën mijëra civilëve, që ishin strehuar poshtë në luginën e lumit Seta, luftëtarët e garnizonit mbrojtës u detyruan të pranojnë kushtet e kapitullimit. Ata iu dorëzuan sulltan Mehmetit II Fatih me mirëbesim [42] dhe hapën njërën nga portat e qytetit [43]. Mirëpo, kur arriti që t’i shtinte në dorë këta njerëz të pafajshëm, të cilët ishin strehuar në këtë vend të sigurtë, që nuk rezultoi si i tillë, ai dha urdhër që ata të masakroheshin barbarisht, duke mos treguar mëshirë për asnjërin prej tyre [44]. Ata u shkuan në shpatë [45], në kundërshtim me fjalën e dhënë me betim [46] dhe në kundërshtim me të gjitha ligjet e kapitullimit [47]. Dh.Frangu thotë se gjatë rrugës së kthimit (për në Stamboll – P.Z.), ndodhi që, në sajë të një tradhtari maskara e kusar, besëthyes e të poshtër, Sulltani të pushtonte një kështjellë të madhe të Skënderbeut, të quajtur Çidhna (una gran fortezza del Prencipe Scanderbeg, chiamata Chidna), ku ndodheshin 8.000 ushtarë trima, pa numëruar fëmijët e gratë dhe njerëzit e tjerë të paaftë për të mbajtur armët, të cilëve u dha një vdekje të llahtarshme [48].”

Po ashtu, edhe M.Barleti pohon se: “8.000 burra, veç grave dhe fëmijëve, tirani i shkoi në thikë dhe derdhi me këtë mënyrë çnjerëzore gjak të pafajshëm, meqë nuk mundi të çfrynte dot egërsinë e vet kundër Skënderbeut [49].” Të njëjtin njoftim e ndeshim edhe te R.Knolles [50], P.Giovio [51], B.Bindoni [52], F.Sansovino [53], C.Campana [54], G.C.Saraceni [55], L. de Meneses [56], J.N.Duponcet [57], J. v. Hammer-Purgstall [58], C.Paganel [59], C.C.Moore [60] dhe F.Babinger [61]. Ndërsa G.Biemmi thotë se në Çidhën (Chidna) u masakruan 30.000 burra, gra e fëmijë, midis të cilëve 8.000 luftëtarë [62], njoftim që e ndeshim edhe te J.Pisko [63], E.Barbarich [64], A.Gegaj [65] dhe G.L.Kurbatov [66]. Të njëjtin njoftim, ku thuhet se: “sulltani, pa marrë parasysh gjininë dhe moshën e banorëve në qytetin e Çidhnës (Chidnæ oppido), rreth 30.000 u therën (incola omnes fere triginta mille fuerint obtruncati)”, e ndeshim edhe në kryeveprën monumentale “Illyricum Sacrum [67].” G.Pallotta [68], C.Simoni [69], F.S.Noli [70] dhe G.Francione [71] shkruajnë se bëhet fjalë për 28.000 njerëz: 8.000 burra dhe 20.000 pleq, gra e fëmijë. Kurse, A.Ermenji, flet për 20.000 burra, gra, pleq e fëmijë [72]. Në anën tjetër, në historiografinë e sotme shqiptare ndeshim se janë vrarë më se 10.000 pleq, gra e fëmijë [73]. Ndërsa studiuesit vendas nga Çidhna, flasin për 32.000 të vrarë: 8.000 burra dhe 24.000 gra, pleq e fëmijë, që ishin mbledhur nga fushat rreth e rotull për t’u strehuar dhe për t’i shpëtuar batërdisë turke [74]. Banorët e sotëm të Çidhnës e ruajnë ende kujtimin e hidhur të kësaj tragjedie, kur sulltan Mehmeti II Fatih, meqenëse nuk mundi ta pushtojë kështjellën e Kryeheroit me forcën e armëve, e shtiu në dorë me anën e një tradhtari, i cili tregoi rrugën e fshehtë, që vinte në prapashpinë nga ana e Stellushit [75]. Edhe historianët perëndimorë nënvizojnë faktin se sulltani nuk do të kishte mundur ta pushtojë dot Çidhnën përveç se me tradhti [76]. Në këtë vend, ai bëri një kasaphanë të tmerrshme, si hakmarrje për dështimin e fushatës së tij në Arbëri. Kjo tragjedi shkaktoi pikëllimin e thellë, por edhe dobësimin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, i cili asnjë herë më parë nuk kishte pësuar një humbje kaq të madhe [77].

Përveç të moshuarve, grave dhe fëmijëve, vdekja e 8.000 burrave të aftë për luftë, që ishin të gjithë njerëz të zgjedhur, mbi të cilët ai mund të mbështetej fuqimisht në çdo rast lufte, ishte një humbje shumë e rëndë për të [78]. Kurse civilët që u masakruan ishin kryesisht familjarët e oficerëve dhe ushtarëve të tij, por disa prej tyre ishin edhe njerëz të tij të afërm [79]. Pra, i vetmi faj i pleqve, i grave dhe i fëmijëve, që u masakruan pa mëshirë në Çidhën, ishte lidhja e gjakut me Gjergj Kastriotin-Skënderbeun dhe se djemtë e burrat e tyre luftonin përkrah Prijësit të tyre [80]. Krahas hakmarrjes, ky veprim luftarak kishte si qëllim të dobësonte bazat kryesore mbështetëse të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe të terrorizonte popullsinë arbëre. Pasi arriti këtë sukses, i cili pjesërisht i shpëtoi fytyrën, por edhe hodhi disa themele për fushatën e vitit të ardhshëm, Mehmeti II Fatih vendosi të kthehet në Stamboll [81]. Mirëpo, ai nuk deshi të hidhej përtej kufirit pa trofe lufte [82]. Prandaj, një trofe i tmerrshëm kokash i të krishterëve të vrarë në këtë vend, i parapriu kthimit të Mehmetit II Fatih në Stamboll, sepse në këtë mënyrë, xhelati u mundua t’i japë vetes pamjen e një fituesi [83]. Pas largimit të tij nga Çidhna, një pjesë e rëndësishme e Principatës së Kastriotëve tani kishte mbetur pothuajse krejt pa njerëz [84]. Shtëpi të tëra u shuan dhe Çidhnën së bashku me të gjithë Dibrën, i mbuloi zia [85]. Ky ishte një gjenocid i pastër, që dëshmon urrejtjen patologjike të Fatihut ndaj Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe popullit të tij! Për Dibrën e Poshtme përmasat e kësaj katastrofe demografike ishin si një goditje kataklizmike dhe kjo pasqyrohet shumë qartë në regjistrat e hollësishëm osmanë të vitit 1467, ku nga 59 fshatra gjithsej, pas masakrës së Çidhnës, 45 prej tyre rezultonjë të kenë vetëm nga 2-10 shtëpi [86]. Ndërsa vetë fshatrat: Çidhna e Epërme dhe Çidhna e Poshtme, janë të regjistruar respektivisht me nga 16 dhe 8 shtëpi, pra 24 shtëpi gjithsej [87]. Për intensitetin e lartë të banimit në periudhën paraturke, dëshmon edhe vetë ekzistenca në hapësirën e fshatit Çidhën e rrënojave të 3 kishave katolike [88]. Po ashtu, si dëshmi e përmasave të kësaj tragjedie shërbejnë edhe gojëdhënat, legjendat dhe këngët e ruajtura brez pas brezi nga banorët vendas [89], por sidomos tre toponime që gjenden në Çidhën.

Ata janë: “Varret e të Vrarëve”, ku thuhet se janë varrosur viktimat në moshë të rritur, një varr tjetër masiv i quajtur “Varret e Cullve”, në të cilin janë varrosur fëmijët dhe aty pranë gjendet “Lugu i Vajit”, ku thuhet se çdo të dielë, në këtë vend, mblidheshin të mbijetuarit e masakrës së Çidhnës, të cilët vajtonin në mënyrë kolektive të afërmit e tyre, që ishin masakruar nga turqit [90]. Pasi çfryu tërbimin e tij në Çidhën, Mehmeti II Fatih, me një melankoli të madhe, vijoi rrugën e kthimit për në Stamboll [91] dhe njësoj siç veproi në Çidhën, ai shkatërroi të gjithë fshatrat, që ndodheshin përgjatë rrugës së tij të kthimit [92]. Ushtria e tij u largua nga vendi, duke lënë pas gërmadha, tym nga zjarret dhe grumbuj kufomash [93]. Gjergj Kastrioti-Skënderbeu u hakmor mbi forcat armike gjatë tërheqjes së tyre, duke vrarë një numër të konsiderueshëm, por megjithatë ai nuk mund ta lante humbjen e kaq shumë njerëzve besnikë [94]. Ajo që ndodhi në Çidhën ishte një tragjedi që preku zemrat e pjesës më të madhe të luftëtarëve arbër. Po ashtu, masakra e Çidhnës cilësohet si goditja më e rëndë shpirtërore për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun dhe një ndër shkaqet, që më vonë do të ndikojë ndjeshëm në përkeqësimin e gjendjes së tij shëndetësore [95]. Në vitin pasardhës, 1467, sulltan Mehmeti II Fatih u rikthye përsëri në Arbëri, por u përball edhe një herë me poshtërim dhe humbje të mëdha përballë Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. I detyruar të tërhiqej me turp drejt Stambollit, ai hoqi dorë nga çdo përpjekje e mëtejshme për ta sulmuar Krujën dhe Arbërinë, për aq kohë sa të jetonte kundërshtari i tij i pamposhtur.

BIBLIOGRAFIA:

1- J.Pisko, Skanderbeg: Historische Studie, f. 102; G.Pallotta, Storia di Scanderbeg, Principe degli Albanesi, f. 141; A.Serra, Shqipëria dhe Selia e Shenjtë në kohën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, f. 71.

2- A.Galanti, L’Albania: Notizie geografiche, etnografiche e storiche, f. 153.

3- S.Gopčević, Geschichte von Montenegro und Albanien, (Mit fünf Stammtafeln und drei Karten), f. 100.

4- G.B.De Burgo, Viaggio di cinque anni in Asia, Africa, & Europa, Parte seconda, Milano: Nelle stampe dell’Agnelli, 1686, f. 41; G.Hammer, Storia dell’Impero Osmano, (Illustrata ed arricchita di molte aggiunte dallo stesso autore e recata in italiano per la prima volta da Samuele Romanini), Epoca seconda: Dal 1453 al 1520, Tomo V, Venezia: 1829, f. 159; J.P.Fallmerayer, Elementi shqiptar në Greqi, f. 288; W.Deans, History of the Ottoman Empire: From the Earliest Period to the Present Time, London & Edingurgh: A.Fullarton & Co., 1854, f. 40; Ch.Dezobry & Th.Bachelet, Dictionnaire général de biographie et d’histoire, de mythologie, de géographie ancienne et moderne, Quatrième édition revue (Deuxième partie), Paris: Anciene Maison Dezobry, Madeleine, 1866, f. 2416; Zh.K.Faveirial, Historia (më e vjetër) e Shqipërisë, f. 284; L.Pastor, The history of the Popes, from the close of the Middle Ages (Drawn from the Secret Archives of the Vatican and other original sources), Volume IV, Second Edition, London: Kegan Paul, Trench, Trübner. & Co., L.D., Paternoster House, Charing Cross Road, 1900, f. 87; W.J.Armstrong, Scanderbeg: Prince of Albania, f. 63-64; G.Pallotta, Storia di Scanderbeg, Principe degli Albanesi, f. 141; С.Димитров, Георги Кастриоти-Скендербег и неговата освободителна борба, në: Георги Кастриоти Скендербег 1468 – 1968, Поредица „Балкан” • Nº 2, София: Издателство на Българската академия на науките (Институт за балканистика), 1970 / Georges Kastriote Scanderbeg 1468-1968, Série „Balkans” • No. 2, Sofia: Éditions de L’Académie Bulgare des Sciences (Institut d’Études Balkaniques), 1970, f. 28.

5- L.Tacchella, Giorgio Castriota Skanderbeg e i Romani Pontefici nel Sec. XV – Paolo Angeli Arcivescovo di Durazzo e Ambasciatore di Skanderbeg a Venezia nel 1467 – Il Regno di Bosnia nel Sec. XV, f. 103; Shih edhe A.Plasari, Skënderbeu – Një histori politike, f. 684.

6- A.Gegaj, L’Albanie et l’invasion turque au XVe siècle, f. 143.

7- A.Cutolo, Scanderbeg, f. 203.

8- K.Bozhori & F.Liço, Burime tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë, Shek. X-XV, f. 348.

9- S.Pulaha, Lufta shqiptaro-turke 1370-1530, Burime osmane, f. 117.

10- Ibidem, f. 153-154.

11- Tursun Beu, Kronikat, f. 150.

12- B.Bilmez, Skënderbeu në historiografinë turke: Sprovë për një vlerësim kritik, në: “Përpjekja (Revistë kulturore)”, Viti XIX, nr. 28-29, Skënderbeu i kërkimit shkencor, Tiranë: 2012, f. 265.

13- Ibidem, f. 265.

14- Ibidem, f. 265.

15- K.Frashëri, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, jeta dhe vepra (1405-1468), f. 431.

16- K.Frashëri, Historia e Dibrës: Që nga lashtësia deri në mars 1939, f. 122-123; H.A.Koçeku & Z.Gjoni, Çidhna, f. 19.

17- R.Sinani, Beteja të Skënderbeut, f. 85-86.

18- Г.Л.Курбатов, Скандербег, народный герой Албаний: популярный очерк, f. 96.

19- D.Farlatus & J.Coletus, Illyricum Sacrum, Tomus septimus, Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis, cum earum suffraganeis, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, Superiorum permissu ac privilegio, MDCCCXVII (1817), f. 426.

20- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 454.

21- R.Sinani, Beteja të Skënderbeut, f. 86.

22- A.Cutolo, Scanderbeg, f. 205; J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 341-342; C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 353; G.Francione, Scanderbeg, un eroe moderno: (multimedial hero), f. 182; F.S.Noli, Vepra IV, f. 583; H.Koltraka, Kastriotët e Kidnit Skënderbegas, f. 126.

23- J.Pisko, Skanderbeg: Historische Studie, f. 102.

24- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 454.

25- V.Talarico, Vita di Scanderbeg, f. 77.

26- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 454.

27- I.Cani, Rrënjët historike të Kastriotëve në Çidhën: Origjina fisnore e Kastriotëve (Studim historik e sociologjik), Fisi ndër më të lashtët në Dibër, Vëllimi II: “Dje, Sot, Nesër”, f. 150.

28- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 454.

29- H.Ndreu, Kastriotët dhe Skënderbeu në trojet arbnore, f. 29.

30- H.Përnezha & R.Bitri, Toponimia e Çidhnës (Me 110 ilustrime fitografike dhe me një fjalës të leksikut të rrallë), f. 88.

31- H.Ndreu, Kastriotët dhe Skënderbeu në trojet arbnore, f. 29-30.

32- H.Përnezha & R.Bitri, Toponimia e Çidhnës (Me 110 ilustrime fitografike dhe me një fjalës të leksikut të rrallë), f. 88.

33- H.Ndreu, Kastriotët dhe Skënderbeu në trojet arbnore, f. 30.

34- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 341-342; C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 353.

35- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 353.

36- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 342.

37- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 354.

38- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 342.

39- P.Giovio, Skanderbeg, Princi i Epirit, f. 121.

40- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 342.

41- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 354.

42- F.Babinger, Mehmet Pushtuesi: Botësulmuesi në kapërcyell kohe, Vol. I, f. 367.

43- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 342; C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 354.

44- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 354.

45- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 354.

46- J.P.Fallmerayer, Elementi shqiptar në Greqi, f. 289.

47- E.Upham, History of the Ottoman Empire: From Its Establishment, Till the Year 1828, In two volumes: Vol. I, Edinburgh: Constable and Company, 1829, f. 211.

48- D.Franco, Historia e gloriosi gesti e Et vittoriose imprese fatte contra Turchi dal signor D. Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d’Epirro, f. 188.

49- M.Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 474.

50- R.Knolles, The Generall Historie of the Turkes, f. 400.

51- P.Giovio, Skanderbeg, Princi i Epirit, f. 121.

52- B.Bindoni, Skanderbeg, Princi i Epirit, f. 133.

53- F.Sansovino, Historia Universale dell’origine, et imperio de’Turchi, f. 273.

54- C.Campana, Compendio historico, delle guerre ultimamente successe tra Christiani, & Turchi, & tra Turchi, & Persiani, Nel quale particolarmente si descrivono quelle fatte in Ungheria, & in Transilvania, fino al presente Anno MDXCVIl, In Vinegia: Presso Altobello Salicato, & Giacomo Vincenti, compagni. MDXCVIl (1597), f. 295.

55- G.C.Saraceni, I fatti d’arme famosi successi tra tutte le nationi del mondo, da che prima han cominciato a guerreggiare sino ad hora, Parte seconda/Volume II, In Venetia, Appresso Damian Zenaro, M.D.C. (1600), f. 465.

56- L. de Meneses, Exemplar de virtudes morales en la vida de Jorge Castrioto, llamado Scanderbeg, Principe de los Epirotas, y Albaneses, Offrecido a la ilustre juventud portuguesa, Lisboa: En la officina de Miguel Deslandes, Año 1688, f. 250.

57- J.N.Duponcet, Exploits héroiques de Scanderbeg, roi d’Albanie, f. 342.

58- G.Hammer, Storia dell’Impero Osmano, (Illustrata ed arricchita di molte aggiunte dallo stesso autore e recata in italiano per la prima volta da Samuele Romanini), Epoca seconda: Dal 1453 al 1520, Tomo V, Venezia: 1829, f. 159.

59- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 354.

60- C.C.Moore, George Castriot, surnamed Scanderbeg, King of Albania, f. 353.

61- F.Babinger, Mehmet Pushtuesi: Botësulmuesi në kapërcyell kohe, Vol. I, f. 367.

62- G.Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto, detto Scander-Begh, f. 454.

63- J.Pisko, Skanderbeg: Historische Studie, f. 102.

64- E.Barbarich, Albania (Monografia antropogeografica), f. 189.

65- A.Gegaj, L’Albanie et l’invasion turque au XVe siècle, f. 143, Shënimi nr. 1.

66- Г.Л.Курбатов, Скандербег, народный герой Албаний: популярный очерк, f. 96.

67- D.Farlatus & J.Coletus, Illyricum Sacrum, Tomus septimus, Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis, cum earum suffraganeis, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, Superiorum permissu ac privilegio, MDCCCXVII (1817), f. 426.

68- G.Pallotta, Storia di Scanderbeg, Principe degli Albanesi, f. 141.

69- C.Simoni, Skënderbeu, Heroi i Shqipërisë, f. 124.

70- F.S.Noli, Vepra IV, f. 190-583.

71- G.Francione, Scanderbeg, un eroe moderno: (multimedial hero), f. 182.

72- A.Ermenji, Vendi që zë Skënderbeu në historinë e Shqipërisë, Botimi i dytë, Tiranë: 1996, f. 83.

73- A.Buda, Skënderbeu Gjergj Kastrioti, në: Fjalori Enciklopedik Shqiptar 3. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë: 2009, f. 2352; J.Drançolli, Skënderbeu Gjergj Kastrioti (1405-1468), në: Fjalori Enciklopedik i Kosovës, II, Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Prishtinë: 2018, f. 1508; F.Daci, Të gjitha rrugët të çojnë në Dibër – Turqia vulos: Skënderbeu lindi në Sinë të Dibrës, f. 78.

74- H.Koltraka, Kastriotët e Kidnit Skënderbegas, f. 126.

75- I.Cani, Rrënjët historike të Kastriotëve në Çidhën: Origjina fisnore e Kastriotëve (Studim historik e sociologjik), Fisi ndër më të lashtët në Dibër, Vëllimi II: “Dje, Sot, Nesër”, f. 150.

76- V.Talarico, Vita di Scanderbeg, f. 77; O.J.Schmitt, Skënderbeu, f. 376; G.Francione, Scanderbeg, un eroe moderno: (multimedial hero), f. 182.

77- R.Knolles, The Generall Historie of the Turkes, f. 400.

78- G.C.Saraceni, I fatti d’arme famosi successi tra tutte le nationi del mondo, da che prima han cominciato a guerreggiare sino ad hora, Parte seconda/Volume II, In Venetia, Appresso Damian Zenaro, M.D.C. (1600), f. 465.

79- O.J.Schmitt, Skënderbeu, f. 376.

80- B.S.Këbej, Origjina dibrane e Skënderbeut, f. 55.

81- V.Talarico, Vita di Scanderbeg, f. 77.

82- J.P.Fallmerayer, Elementi shqiptar në Greqi, f. 289.

83- C.Paganel, Histoire de Scanderbeg: ou turks et chrétiens au XVe siècle, f. 354.

84- J.P.Fallmerayer, Elementi shqiptar në Greqi, f. 289.

85- H.A.Koçeku & Z.Gjoni, Çidhna, f. 20.

86- Më gjerësisht, shih: Vilajeti i Dibrës së Poshtme, në: Defteri i hollësishëm për zonat e Dibrës i vitit 1467 (përg. e red. Eduart Caka; përkth. Vexhi Buharaja; rec. Edmond Malaj, Ardian Muhaj), Akademia e Studimeve Albanologjike/Instituti i Historisë, Tiranë, 2019, f. 63-116.

87- Ibidem, f. 72-73.

88- A.Bunguri, Të dhëna arkeologjike nga Çidhna e Poshtme (Dibër), në: “Candavia”, 3, 2011, 197-219.

89- Xh.Martini, Optika e Schmitt-it për Skënderbeun (Kritikë), f. 18.

90- H.Përnezha, Krahina e Çidhnës (Histori dhe etnokulturë), f. 29.

91- R.Knolles, The Generall Historie of the Turkes, f. 400.

92- V.Talarico, Vita di Scanderbeg, f. 77.

93- Г.Л.Курбатов, Скандербег, народный герой Албаний: популярный очерк, f. 96.

94- O.J.Schmitt, Skënderbeu, f. 376.

95- B.S.Këbej, Origjina dibrane e Skënderbeut, f. 56.

Nga: Paulin Zefi.

Luzern, Zvicër, 26.08.2025.

Dr. Nikollë Loka/

Shekulli XIX përbën një pikë kthese në historinë politike dhe kulturore të Ballkanit, një periudhë në të cilën identitetet kombëtare filluan të kristalizoheshin si pasojë e shpërbërjes graduale të Perandorisë Osmane dhe të ndikimit të ideologjive nacionaliste evropiane. Gjatë këtij procesi, ndërtimi i shteteve komb u shoqërua me konsolidimin e gjuhëve standarde dhe me zhvillimin e sistemeve arsimore kombëtare, që në thelb synonin ndërtimin e një vetëdijeje kolektive nëpërmjet gjuhës, kulturës dhe historisë.

Nacionalizmat ballkanikë: grek, serb, bullgar, rumun etj. lindën fillimisht si lëvizje kulturore të elitave të arsimuara, të cilat e konsideruan gjuhën amtare si elementin më thelbësor të identitetit kombëtar. Gjuha nuk ishte thjesht një mjet komunikimi, por përfaqësonte një formë të veçantë të përkatësisë, një shprehje të qenies së një populli.

Gjatë shekullit XIX, Perandoria Osmane ishte quajtur shpesh “i sëmuri i Evropës” për shkak të dobësimit të saj të vazhdueshëm. Në këtë kontekst, Fuqitë e Mëdha (sidomos Rusia, Franca, Britania, Austro-Hungaria dhe më vonë Italia) kërkonin të zgjeronin ndikimin e tyre politik, ekonomik dhe kulturor në territoret osmane, në emër të mbrojtjes së të krishterëve dhe “të drejtave të pakicave”.Këto shtete kërkonin hapjen e shkollave në gjuhët përkatëse për popullsitë që ata pretendonin se ishin nën kujdesin e tyre kulturor ose fetar. Sulltani ishte shpeshherë i detyruar t’i pranonte këto kërkesa, sepse: kishte nevojë për mbështetje politike dhe ushtarake nga këto shtete për të ruajtur territorin; frikësohej nga ndërhyrje të drejtpërdrejta ushtarake nëse nuk plotësonte këto kërkesa dhe nga trazirat e brendshme që mund të nxiteshin nga komunitetet e krishtera nëse ndaloheshin shkollat e tyre.

Nga një këndvështrim tjetër, Sulltani shpresonte se lejimi i shumë shkollave të huaja me orientime dhe gjuhë të ndryshme do të krijonte konkurrencë dhe përçarje mes komuniteteve jo-turke, duke ndaluar formimin e një fronti të përbashkët antiosman. Me këtë logjikë, një shqiptar i arsimuar në greqisht do ta shihte veten si grek; një shqiptar i arsimuar në serbisht ose bullgarisht do të asimilohej nga kulturat përkatëse. Ndarja fetare (katolikë, ortodoksë, myslimanë) do të thellohej përmes arsimit të ndarë sipas besimit dhe identiteti etnik shqiptar nuk do të konsolidohej kurrë. Në këtë mënyrë, Perandoria do ta ruante kontrollin mbi territoret shqiptare më gjatë.

Ndryshe nga fqinjët e tyre, shqiptarët nuk gëzonin një traditë të konsoliduar të gjuhës së shkruar; ishin të shpërndarë në katër vilajete osmane; u përkisnin tre besimeve të ndryshme fetare, çka e bënte edhe më të vështirë ndërtimin e një platforme kombëtare unifikuese(Fisher, 2013).

Në këto kushte, nevoja për një projekt politik që do të unifikonte shqiptarët rreth një boshti të përbashkët identitar bëhej e ngutëshme dhe gjuha u shfaq si shtylla qendrore e këtij projekti. Në këtë kontekst historik del në pah figura e Abdyl Frashërit, një ndër ideologët më të rëndësishëm të Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe një nga zërat më të qartë që artikuloi domosdoshmërinë e institucionalizimit të gjuhës shqipe, jo vetëm si mjet arsimor, por si instrument shpëtimi kombëtar. Për të, çështja e arsimit dhe gjuhës ishte një akt politik i mbijetesës.

Gjuha dhe arsimi si çështje ekzistenciale kombëtare

Vendimi i Sulltanit për të lejuar hapjen e shkollave të huaja në territoret e Perandorisë, nën presionin e Fuqive të Mëdha, krijoi një dinamikë të re gjeopolitike dhe kulturore në Ballkan, e cila pati pasoja të drejtpërdrejta mbi popullsinë shqiptare. Ndërhyrja e fuqive të jashtme përmes arsimit nuk kishte karakter neutral: këto shkolla nuk përhapnin thjesht dije apo arsimim të përgjithshëm, por shvillonin nacionalizmat e shteteve respektive dhe ishin pjesë e një strategjie të strukturuar për zgjerim territorial dhe ndikim kulturor në zonat e përziera etnike. Prania e tyre e gjerë dhe investimi i madh që shtetet përkatëse bënë, dëshmon se arsimi po përdorej si instrument për zgjerimin e kufijve politikë përmes “pushtimit kulturor”. Në të njëjtën kohë, në të katër vilajetet shqiptare ekzistonin vetëm dy shkolla shqipe, një shifër tragjikisht e ulët krahasuar me shkollat e etnive të tjera. Kjo dëshmon një realitet të trishtë: shqiptarët nuk kishin shtet që t’i mbronte dhe as fuqi politike që të siguronte arsimim në gjuhën amtare.

Mospranimi i shqipes nga ana e autoriteteve osmane si gjuhë mësimi dhe mungesa e mbështetjes ndërkombëtare i linte shqiptarët në mëshirë të shkollave të huaja, që më shumë sesa arsim, ofronin asimilim të programuar.

Në ato kushte, Abdyl Frashëri i trajtoi problemet e gjuhës dhe arsimit në mënyrë të pandashme nga qytetërimi dhe zhvillimi kombëtar. Ai e perceptonte përhapjen e arsimit në gjuhën amtare si një kusht të pazëvendësueshëm për formimin e vetëdijes kolektive dhe për të ndalur procesin e asimilimit. Në një fjalim të mbajtur më 14 janar 1878 në Parlamentin Osman kishte theksuar: “Çdo begati dhe lulëzim që ka lidhje me qytetërimin është arritur me anë të arsimit. Pa arsim asnjë popull nuk ka përparuar, por ka rënë poshtë nga dita në ditë”. Në këtë kuptim, arsimimi në gjuhë të huaj nuk përbënte përparim, por një akt të heshtur të shpërbërjes identitare. Abdyli paralajmëronte se përhapja e gjuhëve si greqishtja, bullgarishtja, sllavishtja dhe italishtja në trevat shqiptare, përmes shkollave të mbështetura nga shtetet fqinje, kishte pasoja të drejtpërdrejta në deformimin dhe zbehjen e identitetit shqiptar. “Mungesa e shkollave shqipe krijonte boshllëk arsimor, i cili plotësohej nga shkolla të huaja me agjenda politike të qarta” – theksonte ai. Abdyl Frashëri ishte ndër të parët që kuptoi se çështja e shkollës shqipe nuk ishte vetëm çështje e kulturës apo e edukimit, por një çështje politike jetike për të ardhmen e kombit shqiptar.

Shkollat e huaja dhe rreziku i asimilimit gjuhësor e kulturor

Abdyl Frashëri, i vetëdijshëm për këtë realitet të rrezikshëm, e artikuloi qartë rrezikun që përfaqësonin këto shkolla të huaja për mbijetesën kulturore dhe politike të shqiptarëve. Në jug të Shqipërisë, Greqia përhapte shkolla në gjuhën greke, të mbështetura nga Kisha Ortodokse dhe me financime shtetërore nga Athina, me qëllim që të përforcohej ideja se këto territore ishin pjesë organike e Megali Idé-së greke. Në lindje dhe në veri, shkollat serbe dhe bullgare përhapnin përkatësisht gjuhën dhe kulturën sllave, shpesh të shoqëruara me propagandë kishtare ortodokse, e cila synonte të krijonte ndjesinë e përkatësisë etnike sllave ndër popullsitë lokale. Këto institucione arsimore nuk funksiononin si shkolla në kuptimin klasik, por si qendra përhapje të nacionalizmave përkatës. Ato nuk synonin ndërtimin e shoqërive lokale të arsimuara e të pavarura, por krijimin e komuniteteve të “riidentifikuara” me një komb tjetër, një proces i drejtpërdrejtë asimilimi që përgatiste terrenin për pretendime territoriale në të ardhmen.

Abdyli e kuptonte se pa një sistem arsimor të vetin, shqiptarët jo vetëm që do të humbnin gjuhën e tyre amtare, por do të humbnin edhe lidhjen shpirtërore dhe politike me truallin e tyre historik. Në mungesë të arsimit në gjuhën shqipe, vetëdija kombëtare do të zbehej, dhe shqiptarët do të përfundonin si shtojcë e nacionalizmave të huaja.

Në një nga dokumentet më të rëndësishme politike të tij “Memorandumin drejtuar Sulltanit Abdyl Hamidit II të vitit 1880, Abdyl Frashëri paralajmëroi qartësisht rrezikun e përhapjes së gjuhëve dhe kulturave të huaja në trojet shqiptare përmes rrugës së shkollës. Ai shkruante: “Europianët, për të marrë nën kontroll trevat shqiptare, po përpiqen të përdorin banorët e krahinave të krishtera kundër myslimanëve, duke përhapur gjuhët greke, sllave dhe latine përmes shkollave të tyre.” Ky konstatim përmban një analizë të thellë politike. Ndërsa Perandoria Osmane përpiqej të ruante një farë kontrolli me anë të sistemit fetar (miletit), shtetet fqinjë e kapërcenin këtë kufi përmes gjuhës, duke zëvendësuar përkatësinë fetare me përkatësinë kombëtare, e cila ishte shumë më e fuqishme dhe më e rrezikshme për integritetin territorial të tokave shqiptare.

Për Abdyl Frashërin, gjuha nuk ishte thjesht një mjet komunikimi, por edhe simbol identitar i pazëvendësueshëm. Ai theksonte se “nëse shqiptarët nuk organizoheshin për të përhapur gjuhën shqipe në shkolla”, rrezikonin jo vetëm asimilimin kulturor, por edhe mohimin ndërkombëtar të identitetit të tyre kombëtar. Siç paralajmëronte ai: “Në rast se nuk merren masa për përhapjen e arsimit në gjuhën shqipe, Europa do të deklarojë se shqipja nuk është gjuhë e përshtatshme për shkollim dhe nuk ka arsye të mësohet”. Kjo nuk ishte vetëm një frikë, por një parashikim i bazuar në realitetin gjeopolitik të kohës. Nëse një gjuhë nuk përfaqësohej në institucione arsimore, ajo humbiste funksionalitetin e saj publik dhe fillonte të zbehej në perceptimin e opinionit ndërkombëtar. Prandaj, për Abdyl Frashërin, lidhja midis gjuhës dhe politikës ishte themelore: pa një gjuhë të shkruar, të mësuar dhe të përhapur në mënyrë institucionale, nuk mund të ekzistonte kombi shqiptar si subjekt politik.

Një platformë për arsim të pavarur shqiptar

Në kërkesat e tij për shkollën shqipe, Abdyli përdori gjuhën e diplomacisë dhe jo të konfrontimit të hapur me autoritetet osmane. Në vend që ta akuzonte Portën për shtypje kulturore, Abdyli e vesh kërkesën për shkollat shqipe me petkun e interesit osman. Ai thoshte: “Nëse Perandoria Osmane dëshiron të qëndrojë, ajo duhet të mbështetet te shqiptarët, të cilët mund të jenë aleatë besnikë, vetëm nëse arsimojnë fëmijët e tyre në gjuhën amtare”. Me këtë logjikë nacionalizmat fqinj (grek, serb, bullgar, rumun) përbënin kërcënim për integritetin territorial të Perandorisë, prandaj shqiptarët duhej të arsimoheshin në gjuhën e tyre, për të mbrojtur vetveten, por edhe për të ruajtur Perandorinë.

Abdyl Frashëri kërkonte krijimin e një sistemi arsimor të përhapur gjerësisht në të gjitha trevat shqiptare, pa dallim krahine, feje apo gjinie. Shkollimi i fëmijëve në gjuhën shqipe shihej si mjeti kryesor për ndërgjegjësimin e brezave të rinj dhe për t’u dhënë shqiptarëve mjetet intelektuale për të mbrojtur ekzistencën e tyre kulturore. Për Abdylin, arsimimi nuk ishte luks, por nevojë urgjente për të mbijetuar si komb në një realitet armiqësor.

Abdyli nuk e kufizoi reformën arsimore vetëm në nivelin bazë, por synonte edhe ngritjen e një institucioni të arsimit të lartë, ku do të formoheshin elitat intelektuale, politike dhe administrative shqiptare. Ky universitet modern do të shërbente si qendër e dijes, si laborator i prodhimit të elitës shqiptare të së ardhmes, e cila do të drejtonte çështjen kombëtare me mendje të formuar dhe horizont të gjerë. Një nga shtyllat më të rëndësishme të platformës së Abdyli Frashërit ishte institucionalizimi i gjuhës shqipe. Krijimi i një Akademie kombëtare, që do të merrej me standardizimin, zhvillimin dhe mbrojtjen e gjuhës shqipe, shihej si një hap i domosdoshëm për të ndërtuar një identitet kombëtar të qëndrueshëm. Akademia do të hartonte gramatika, fjalorë dhe tekste mësimore në shqip, duke i dhënë kështu gjuhës së folur një status të ri, atë të një gjuhe kombëtare të shkruar.

Duke qenë se një pjesë e mirë e shqiptarëve merrnin arsim fetar në medrese, Abdyl Frashëri nuk kërkoi shuarjen e tyre, por modernizimin e përmbajtjes dhe structures, në mënyrë që ato të mos mbeteshin jashtë realitetit të kohës. Ai propozonte përfshirjen e lëndëve shkencore, gjuhës shqipe dhe dijeve moderne në këto institucione, duke i shndërruar ato në ura ndërmjet traditës fetare dhe nevojës për një edukim kombëtar laik dhe funksional.

Për Abdylin, shtypi nuk ishte thjesht mjet informacioni, por instrument edukimi, ndërgjegjësimi dhe mobilizimi kombëtar. Ai këmbëngulte që të krijoheshin gazeta, revista dhe botime në gjuhën shqipe, me qëllim që të përhapej fryma kombëtare dhe të thyheshin monopolet kulturore të gjuhëve të huaja. Në një realitet ku popullata ishte e ndikuar nga shtypi grek, turk, italian apo sllav, shtypi në shqip do të shërbente si një mburojë identitare dhe si mjet për të formuar opinion publik shqiptar.

Një nga aspektet më novatore të mendimit të Abdyl Frashërit ishte kërkesa për përfshirjen e grave në procesin arsimor, një ide përtej kohës së vet. Ai e kuptonte se emancipimi i shoqërisë shqiptare nuk mund të realizohej pa emancipimin e gruas, sepse ajo ishte bartësja kryesore e edukimit të brezit të ardhshëm. Me shprehjen e tij: “Nëse nëna është e paditur, edhe fëmija do të mbetet pa edukatë”, ai shpreh një vizion të rrallë për kohën, ku gruaja nuk shihej thjesht si pjesë e familjes, por si agjente e drejtpërdrejtë e zhvillimit kulturor dhe kombëtar.