Instituti i Arkeologjisë/

Nekrologji

Si sot 125 vjet më parë, më 25 gusht 1900, lindi Prof. Hasan Ceka. Ai njëkohësisht njihet edhe si njeriu që vuri themelet e arkeologjisë shqiptare. Hasan Ceka studioi në Vjenë dhe pas kthimit në Shqipëri, në vitin 1930, punoi në Bibliotekën Kombëtare. Ai krijoi një koleksion arkeologjik, të cilin edhe sot e trashëgon Biblioteka e Institutit të Arkeologjisë. Në të njëjtën kohë përfaqësoj Shqipërinë pranë misioneve të huaja në Apolloni e Butrint.

Në vitin 1947 drejtoi ekspeditën e parë arkeologjike në Apolloni si dhe punën për krijimin e Muzeut Arkeologjik Etnografik në Tiranë. Në 1956-të rikthehet në Apolloni dhe do ti kushtoj qytetit antik tërë veprimtarinë e tij kërkimore e studimore. Prof. Cekës i takon në të njëjtën kohë edhe merita e zbulimit të një kompleksi arkitektonik në afërsi të ndërtesës së Agonoteteve, gjithashu edhen nimfeut të qytetit dhe e shumë monumenteve të tjera.

Krahas gërmimeve në Apoloni Prof. H.Ceka tregon një kujdes të veçantë për grumbullimin dhe ruajtjen e trashëgimisë sonë monetare antike e mesjetare. Ai ishte një specialist i studimit të monedhave antike, dhe këto studime ai i kurorëzoi me botimin e veprës së njohur “Probleme të numizmatikës ilire” të botuar më 1965 si dhe gjithashtu ai përgatiti edhe veprën “Monetat e Dyrrahut dhe Apollonisë”.

Prof. H.Ceka ishte njohës i mirë i greqishtes se vjetër dhe latinishtes duke u bërë kështu një nga bashkëautorët kryesorë në përkthimin dhe përgatitjen në shqip të vëllimit “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”. Ai është autor i shumë artikujve, studimeve e kumtesave të botuara në revistat shkencore brenda e jashtë vendit. Këto studime janë përmbledhur e botuar në vëllimin “Në kërkim të historisë ilire”, Prof. Hasan Ceka u nda nga jeta më 2 nëntor 1998.

Dorian Koçi/

Në memorien historike dhe fetare të arbërve të hershëm në diasporë, një vend të veçantë zë figura e Shën Mërkurit. Ndërsa sot emri i këtij shenjti nuk gjendet shpesh ndër arbërit dhe kisha të kushtuara atij janë të pakta në Greqi dhe në hapësirat ku u shpërngulën arbërit, në shekujt XV–XVI kultit të tij i jepej një rëndësi e madhe. Aristidh Kolia, studiues i arbërëve të Greqisë , ka shkruar se para vitit 1821, kur Shën Gjergji u bë shenjt mbrojtës i revolucionit grek dhe më pas edhe i shtetit grek, popullsia arvanitase kishte për shenjtor mbrojtës Shën Mërkurin. Ky kult lidhej ngushtë me natyrën luftëtare të arbërve dhe të stratiotëve shqiptarë, të cilët shihnin tek Shën Mërkuri figurën e shenjtorit të ushtarit dhe të fitimtarit në betejë.

Një dëshmi e qartë e këtij kulti është përhapja e emrit Mërkur ndër shqiptarët e jugut dhe sidomos ndër arvanitasit. Një nga figurat më të njohura që mban këtë emër është Mërkur Bua Shpata, një nga stratiotët më të shquar shqiptarë të shekullit XV–XVI. Ky emër, i lidhur me kultin e shenjtorit, bartte jo vetëm simbolikën e besimit të krishterë, por edhe një dimension identitar luftarak, duke i dhënë bartësit të emrit një status të lidhur me traditën e fitimtarëve dhe mbrojtësve të besës.

Figura e Mërkur Buas është një nga dëshmitë më të qarta të lidhjes ndërmjet kultit të Shën Mërkurit dhe identitetit luftarak arbëror. Bua ishte komandant i 300 stratiotëve arbër dhe shërbeu në ushtritë më të fuqishme të Evropës. Ai luftoi për perandorin gjerman Maksimiliani I, për Luigjin XII të Francës, për Venedikun, dhe mori pjesë në betejat më të rëndësishme të kohës. Në betejën e Marinjanit (1515), ku përballeshin ushtritë franceze dhe zvicerane, shqiptarët e komanduar nga ai tronditën rendin luftarak të 40 mijë zviceranëve, duke i detyruar të tërhiqeshin. Kronikat evropiane e shënojnë këtë betejë si “fitoren e gjigantëve”, ku 300 kalorës shqiptarë u dukën si një ushtri e tërë.

Historiani dhe poeti Koroneo me gjasë nfa arbërit e Greqisë shkruante për të se ishte pasardhës i Pirros së Epirit, Akilit, Eneas dhe Aleksandrit të Madh – një hiperbolë që dëshmon respektin dhe famën e jashtëzakonshme të këtij luftëtari arbër. Në betejën e Pavias (1525), edhe pse u gjend përballë ish-aleatit të tij, Mbretit Françesk I të Francës, Bua tregoi madhështi të rrallë: kur mbreti francez u mund dhe ra rob, mercenarët katalanas deshën ta vrisnin, por Mërkur Bua ndërhyri dhe ia shpëtoi jetën, duke i dhënë nderimet e një sovrani. Ky gjest përputhej me idealin e Shën Mërkurit luftëtar e të drejtë, duke treguar se për arbërit lufta kishte jo vetëm dimension ushtarak, por edhe etik e shpirtëror.

Aristidh Kolia thekson se kulti i Shën Mërkurit ndër arbërit lidhej me rolet e tyre si ushtarë të diasporës, si stratiotë në Itali, Dalmaci, Francë, Austri, Flandër, Spanjë dhe Prusi. Shën Mërkuri shihej si mbrojtës i jetës së tyre të pasigurt, si garant i fitores dhe i nderit në betejë. Kjo është arsyeja pse emri i tij u bë i zakonshëm dhe pse kisha të shumta në atë kohë i kushtoheshin atij. Fatkeqësisht, me kalimin e shekujve dhe me ndërrimin e prioriteteve të kultit fetar në Greqi, ky shenjt u zhduk pothuajse nga kujtesa kolektive. Sot vetëm rrëfimet historike dhe disa emra të mbetur në gjenealogji e dëshmojnë këtë lidhje të hershme.

Një element i rëndësishëm simbolik është edhe flamuri i dhuruar Mërkur Buas nga perandori Maksimiliani I në vitin 1510, ku përfaqësohej një shqiponjë e zezë dykrenare – simbol tipik i trashëgimisë bizantino-arbëre – dhe shenja heraldike të Dukatit të Burgonjës. Ky flamur është një dëshmi e ndërthurjes së elementit arbër me traditën evropiane, duke treguar se stratiotët shqiptarë nuk humbnin kurrë identitetin e tyre.

Kulti i Shën Mërkurit dhe figura e Mërkur Buas janë pjesë e një trashëgimie të pasur, ku historia, feja dhe identiteti arbëror përzihen në një rrëfim të fuqishëm. Shën Mërkuri si mbrojtës i arbërve, përpara se Shën Gjergji të bëhej shenjt mbrojtës i Greqisë, përfaqëson një shtresë të thellë të kulturës së diasporës shqiptare dhe të rolit të saj ushtarak në Evropë. Figura e Mërkur Buas, nga ana tjetër, mishëron idealet e shenjtorit: trimëri, besnikëri, nder dhe madhështi. Kjo lidhje e veçantë tregon se arbërit, kudo që luftuan, ruajtën jo vetëm armët dhe zakonet e tyre, por edhe një dimension shpirtëror të trashëgimisë së tyre, duke mbetur të pandashëm nga rrënjët e tyre.

Teza #7.

“Çamët kërkojnë ndryshim kufijsh”

Një ndër tezat më djallëzore që ka qarkulluar në diskursin zyrtar grek ndaj çështjes çame është se kërkesat e komunitetit çam përbëjnë një kërcënim ndaj kufijve të Greqisë. Kjo tezë është përdorur në mënyrë sistematike për të delegjitimuar çdo përpjekje për të kërkuar drejtësi dhe për të përhapur frikë në opinionin publik grek. Por ajo është tërësisht e pabazë, historikisht dhe juridikisht.

Asnjë kërkesë e komunitetit çam, as nga individë publik, as nga organizata, as nga shteti shqiptar nuk ka përfshirë ndonjëherë ndryshim kufijsh shtetërorë.

Nuk ka asnjë dokument, rezolutë apo deklaratë që të artikulojë pretendime territoriale ndaj Greqisë.

Pse përdoret kjo tezë nga Greqia?

• Për të frikësuar opinionin grek me idenë e një “kërcënimi të brendshëm”;

• Për të justifikuar mosveprimin diplomatik dhe refuzimin e dialogut;

• Për të delegjitimuar çamët si nacionalistë ekstremistë;

• Për të njollosur çdo zë që kërkon drejtësi si “revanshist”.

E vërteta është: Kërkesa për drejtësi nuk është kërkesë për kufij. Kërkesa për t’u kthyer në shtëpitë tona nuk është për ndryshim kufijsh por është një e drejtë legjitime për të jetuar secili në shtëpinë e vet.

Çamëria kërkon të kthehet në ndërgjegjen e Europës, jo në hartën e saj.

Alket VELIU

Besnik Fishta/

Filatelia, më shumë sesa një hobi, ka qenë dhe mbetet një mënyrë për të ruajtur memorien historike, për të evidentuar vlera estetike, sociale dhe kombëtare. Që nga vitet e pas Luftës së Dytë Botërore, përkundër trysnive ideologjike dhe kufizimeve të shumta, ky pasion i rezistoi kohës, duke krijuar një komunitet të përkushtuar koleksionistësh në të gjithë vendin. Në historinë e filatelisë shqiptare, ekzistojnë ngjarje që kanë kaluar në heshtje institucionale, por që sot meritojnë të vendosen në dritën e kritikës dhe vlerësimit objektiv. Njëra prej tyre është pa dyshim ndërhyrja e “Shoqërisë Komisionare” në koleksionet private të pullave postare, një rast i paprecedentë që shënon ndërhyrjen brutale të një institucioni shtetëror në një pasion qytetar, i mbështetur në vullnet të lirë dhe dashuri për trashëgiminë kulturore.                                                                           

Per te kuptuar dukurine me siper, duhet te shpjegojme rrethanat e krijimit te ketij institucioni, dhe pse u nderthur ne menyre abuzive veprimtaria e tij me filateline ne Shqiperi ?

Në kushtet e izolimit ekonomik,ne nje ekonomi teresisht shteterore,shteti shqiptar do te përballej me vështirësi të rënda financiare. Ne pepjekjet per krijimin e nje industrie te rende dhe zhvillimi bujqesor ekstrem kooperativist,ne kushtet e shmangies te ligjeve te ekonomise se tregut lire, nevojat per konsum te popullsise, sidomos ato ushqimore ishin mjaft te kufizuara. Me mundesi te pakta per plotesimin e kerkesave te tregut, u ndjek praktika e “shperndarjes me triska”. Pothuaj identikisht kjo shperndarje do perseritej vite me pas nen emrin e “talonit ushqimor”. Në këtë sfond, më 16 shkurt 1956, Këshilli I Ministrave vendosi krijimin e “Zyrës së Komisionarisë”, që më pas u njoh si “Shoqëria Komisionare”. Ajo u themelua me synimin për të administruar dhe shitur pronat e shtetasve shqiptarë jashtë vendit. Fillimisht nën varesine e Ministrisë e Financave, dhe më pas te Bankës së Shtetit Shqiptar, me detyre dhenien e asistences familjeve shqiptare qe dispononin prona ne shtete te tjera, per ti marre ne dorezim dhe shitjen e tyre. Në funksion të këtij qëllimi,u punesuan juriste dhe agjente imobilar vendas e te huaj. Një pjesë e tyre merreshin me aspektin juridik të njohjes së pronave, e një pjesë tjetër me administrimin e tyre dhe sigurimin e të ardhurave të vazhdueshme. Me vendime te posaçme u saktesua qe pas shitjes, pronaret mund te merrnin deri ne 5% te vleres se pasurise, qe konsistonte simbolike ne raport me vleren totale. Puna e ketij institucioni u intensifikua sidomos në mesin e viteve ’70, kur vendi po ndjente pasojat e rënda të krizës së brendshme, mungesës së ndihmës nga jashtë dhe pas prishjes mardhenieve me R.P.Kinës. Ne nje situate te tille kur vendi kishte nevoje per sigurimin e valutes se huaj,pikerisht ne kete moment “Shoqëria Komisionare” drejtoi vëmendjen drejt tregut filatelik, duke e konsideruar koleksionin e pullave si një “resurs financiar”.

Burimet arkivore me dukumenta apo zarfa te qarkulluar qe dokumentojne ‘’Shoqerine Komisionare’’ jane shume te mangta dhe pothuaj te pamundura te gjenden. Mungesa e materialeve arkivore sigurisht duhet te jete treguese e tentativës për ta fshehur këtë episod të errët. Deshmi ndoshta te vetme jane dy letra zyrtare drejtuar Idriz Fishtes,kryetar i klubit filatelik te Shkodres dhe qe përbëjnë sot provën më të fortë të një ndërhyrjeje abuzive dhe të paligjshme në këtë fushë. Ne letren e pare te dates 12.05.1986 perdoret me saktesi dhe terminologji filatelike : ‘’Shoqeria Komisionareeshte eshte ngarkuar me shitjen e pullave te postes te vendit tone te paraclirimit(1913-1944) si dhe te shteteve te tjera.Per kete qellim,me pare se t’i drejtohemi firmave filatelike jashte shtetit per shitjen e pullave qe posedojne qytetaret tane,eshte e nevojshme te dime sasine,llojin dhe gjendjen e mirembajtjes se tyre Prandaj lutemi te beni inventarin e pullave tuaja ku te specifikohen :

1. Lloji pullave sipas premjeve,vleres dhe viteve.
2. Sasia qe dispononi per sejcilen seri dhe ne cope.
3. Renditja te behet sipas shteteve.
4. Te shenohen vec e vec pullat e vulosura dhe ato te pavulosura.

Mundesisht ne nje kohe sa me te shkurter te na dergohet inventari ne fjale i shkruar ne dy kopje,qarte dhe paster.Ne kete rast,ju veme ne dijeni se do t’iu shkruajme firmave filatelike jashte shtetit per shitjen e pullave mesiperme dhe me te marre pergjigje prej tyre,do t’ju njoftojme mbi sasine qe kerkojne dhe cmimin e blerjes tyre.’’

Edhe letra e dyte karakterizohet me te njejten sjellje ne komunikim me karakteristike te dukshme brutalitetin dhe mungesen e etikes. Mungesa konkrete e çdo referimi ndaj firmave ndërkombëtare, mungesa e nënshkrimeve personale dhe prezenca vetëm e vulave zyrtare në dokumente, vërteton natyrën jo transparente te kërkese që, përtej retorikës bashkëpunuese, shërbente si mekanizëm për të ushtruar presion dhe më pas, për të imponuar shitjen me çmime të diktuara. Veprimi nuk synonte mbështetjen e filatelise, por shfrytëzimin e pasionit të tyre për qëllime të përfitimit shtetëror në kurriz të pronës private dhe të drejtave elementare.Megjithatë, ajo që meriton të theksohet është qëndresa e komunitetit filatelik shqiptar. Përkundër rrezikut të ndëshkimeve dhe represionit, me cilesine e deshmitarit pohoj qe shumë prej tyre nuk iu bindën kërkesës, duke mbrojtur koleksionet e tyre si një pjesë të identitetit personal dhe historik. Ky qëndrim, i heshtur dhe stoik, është dëshmi e qartë se vlerat qytetare nuk mund të nënshtrohen kollaj. Kjo ngjarje nuk është vetëm një detaj i harruar i së kaluarës. Ajo është një thirrje për të reflektuar mbi rëndësinë e ruajtjes së trashëgimisë kulturore dhe për të mbrojtur të drejtat e individëve për të ushtruar lirisht pasionet e tyre. Filatelia, si çdo formë tjetër e koleksionizmit, nuk është thjesht mbledhje objektesh. Ajo është një akt dashurie për historinë, një formë e kujtesës kolektive dhe një pasuri që duhet mbrojtur nga çdo lloj abuzimi, institucional apo tjetër.

                                                              Fig 1.  Nje nga stemat e perdorur nga ‘’Shoqeria Komisionare’’

                                                                                            Fig 2.  Leter derguar filatelistit I.Fishta(arkiva familjare)

Fig 3.  Leter derguar filatelistit I.Fishta(arkiva familjare)

Besnik Fishta/

Historia e shqiptarëve në shekullin XX është ndër më të veçantat dhe më të dhimbshmet në Evropë. Askush tjetër në këtë kontinent nuk e nisi dhe nuk e mbylli shekullin me luftë për liri e ekzistencë, duke kaluar pothuajse çdo dekadë në përpjekje të pandërprera për çlirim. Në këtë hark njëqindvjeçar, epopeja e fundit, ajo për çlirimin e Kosovës nga okupatori serb, u shndërrua në kulmin e guximit dhe të sakrificës. Bijtë dhe bijat e këtij populli, të bashkuar në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, shkruan faqe që do të mbeten përherë ndër më të lavdishmet e historisë moderne shqiptare. Gjaku i tyre i derdhur nuk ishte i kotë: ai hodhi themelet dhe forcoi shtetin më të ri të Evropës,  Kosovën e pavarur.

Ky realitet i lavdishëm nuk mbeti vetëm në faqet e librave të historisë. Filatelia kosovare, që nga viti 2000 e deri më sot, ka ngritur një homazh të qëndrueshëm për heronjtë e UÇK-së, duke i përjetësuar ata në pulla postare. Portretet e komandantëve dhe dëshmorëve janë kthyer në simbole që udhëtojnë nga një cep i botës në tjetrin, shpërndarë kujtesë, respekt e krenari. Midis tyre, figura e Adem Jasharit, e skalitur në mënyrë ikonike si simbol i qëndresës familjare dhe popullore, qëndron përkrah emrave të tjerë të pavdekshëm si Zahir Pajaziti, Agim Ramadani, Fehmi e Xhevë Lladrovci, Rexhep Mala, Ilir Konushevci e shumë të tjerë, duke krijuar një galeri që mishëron frymën e heroizmit.

Në këtë kontekst, pulla postare nuk është vetëm një mjet i zakonshëm komunikimi. Ajo është dëshmi historike, dokument që ruan dhe përcjell memorien kolektive të një kombi që nderon heronjtë e tij. Është një formë edukimi për brezat e rinj dhe një përkujtesë e gjallë për ata që e jetuan historinë në kushte të jashtëzakonshme. Çdo pullë është një monument i vogël në përmasa, por i madh në peshë shpirtërore e simbolike.

Filatelia e Kosovës i ka dhënë zë kësaj historie të madhe duke e sjellë në formatin më të prekshëm: në dorën e çdo qytetari, në albumin e çdo koleksionisti, në arkivat e institucioneve që ruajnë kujtesën. Ajo ka forcuar identitetin kombëtar dhe ka dëshmuar se sakrifica nuk harrohet, por përkujtohet me krenari.

Në një kohë kur kujtesa sfidohet nga shpejtësia e informacionit, pullat e Kosovës mbeten dëshmi të palëkundura të rrugëtimit të shqiptarëve të Kosovës drejt lirisë. Heroizmi i UÇK-së, i gdhendur në to, do të mbetet përherë një kapitull që nuk zbehet, por ndriçon gjithnjë e më fort në ndërgjegjen e kombi

Galeria filatelike e heronjve të UÇK-së (2000–2025)

2008 – Adem Jashari, Hero legjendar i UÇK-së
Pullë përkujtimore që nderon themeluesin dhe figurën emblematike të UÇK-së, simbol i sakrificës familjare dhe qëndresës kombëtare.

 

2009 – 10-vjetori i Masakrës së Reçakut
Kujtesë vizuale për një nga ngjarjet që tronditi opinionin ndërkombëtar dhe nxiti ndërhyrjen për çlirimin e Kosovës.

   

2010 – Mbrojtësit e Lirisë
Emision i përkushtuar atyre që ranë në mbrojtje të lirisë dhe dinjitetit të popullit shqiptar gjatë viteve të luftës.

   

2012 – Flakadanët e Lirisë
Pulla që nderon figurat që ndezën frymën e çlirimit dhe që u bënë pishtarë të shpresës për një Kosovë të lirë.

     

2013 – Femrat kosovare të shquara
Ndër to, edhe gratë që u rreshtuan në krah të luftës për liri, duke kontribuar me guxim, mençuri dhe sakrificë.

    

2014 – Fehmi dhe Xhevë Lladrovci
Çifti i njohur i luftëtarëve që ranë së bashku në emër të një ideali të përbashkët: lirinë e Kosovës.

    

2014 – Adrian Krasniqi
Dëshmori i parë i UÇK-së, simbol i fillimit të luftës së armatosur dhe shpërthimit të hapur kundër pushtuesit.

   

2015 – Hashim Hajdini: “Mbrojtja e Pragut”
Përkujtim për luftëtarin që dha jetën për të mbrojtur pragun e shtëpisë dhe nderin e popullit të tij.

 

2015 – Iljaz Kodra
Një ndër figurat e hershme të rezistencës, përfaqësues i brezit që nuk u dorëzua përballë shtypjes.

   

2015 – Ukshin Hoti
Ideolog, filozof dhe veprimtar – një mendje e ndritur që frymëzoi brezat dhe që mbeti simbol i qëndresës pa kthim.

   

2015 – Dëshmorët Lleshi
Familje dëshmorësh që përfaqëson përmasën kolektive të flijimit dhe trashëgiminë heroike ndër breza.

    

2016 – Dëshmorët e rënë
Pullë përkujtimore për të gjithë ata që nuk arritën ta shohin Kosovën e lirë, por që kontribuan për të.

   

2016 – Beteja e Kosharës: Agim Ramadani & Sali Çekaj
Emision që përkujton njërën nga betejat më të lavdishme të UÇK-së dhe dy nga komandantët më të shquar të saj.

     

2017 – Xheladin Gashi – Plaku
Komandant me përvojë dhe urti, pjesë e rëndësishme e strukturës luftarake dhe morale të UÇK-së.

 

2018 – Heronjtë Xhelal Hajda – Toni dhe Selajdin Mullaabazi – Mici
Përkujtim për dy luftëtarë nga Gjakova që dhanë jetën me dinjitet e vendosmëri në mbrojtje të atdheut.

      

2018 – 20-vjetori i Lavdisë
Pullë jubilare që përkujton dy dekada nga përfundimi i luftës dhe nisja e epokës së re të shtetndërtimit.

       

2018 – Bekim Berisha dhe Bedri Shala
Figura të guximshme që luftuan në disa fronte, duke mishëruar bashkimin e të gjitha trojeve për një ideal të përbashkët.

     

2018 – Dëshmorët e Gjakovës
Nderim për qytetin që dha shumë në luftën për çlirim dhe për bijtë e tij që mbetën në altarin e lirisë.

2018 – Heronjtë Xhelal Hajda – Toni dhe Selajdin Mullaabazi – Mici
Ky emision përkujton dy figura të ndritura të luftës nga treva e Gjakovës, të cilët ranë për lirinë me përkushtim dhe kurajë të jashtëzakonshme. Ata përfaqësojnë heroizmin lokal të bërë pjesë të kujtesës kombëtare

2024 – Sali Çekaj, Hero i Kosovës
Figura vizionare dhe organizative, i nderuar me titullin më të lartë shtetëror për kontributin e jashtëzakonshëm në luftë.