Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

FOINIKE – QYTET I KRONIT

by

Besnik Imeri

   C:\Users\Besniku\Desktop\FOTO BESO.jpg     Për qytetërimin e spikatur të Epirit, kryesisht në Kaoni, për pozitën gjeografike, burimet natyrore, si dhe përzgjedhjen diturore që i kanë bërë këtij vendi, kundrejt të tjerëve, pellazgët qysh në prehistori, ka edhe të dhëna të tjera, të cilat janë evidentuar me kujdes nga studiuesi Aleks Trushaj:

 “…Kjo trevë (përreth Foinikes), sot për sot, përmban gjurmët më të hershme të jetës njerëzore në vendin tonë që lidhen me stacionin e Xarës të paleolititit të mesëm (100 mijë deri 30.000 vjet më parë)… Është rajon me diellzim shumë të madh në vendin tonë, në Xarë, p.sh numurohen 343 ditë me diell në vit…temperatura mesatare 16-17 gradë Celsius, përsëri është më e lartë në të gjithë vendin…Është nga më të pasurat me burime ujore…Kaonia mbetet treva më e populluar në prehistori dhe antikitet në vendin tonë…Territori i Kaonisë me shumë elemente të pasura të kulturës prehistorike është sot për sot më interesanti në vendin tonë, ai është përcaktues i shumë aspekteve të prehistorisë në vendin tonë…”

        Tani, nga ky parashtrim mbreslënës i Aleks Trushajt, a mund të dyshojmë në faktin që pikërisht këtë vend ‘hyjnor’ zgjodhi Kroni, dhe pas tij edhe Zeusi, për të pasur stanet e tyre?!!! A ishte një rastësi, që pikërisht në këtë trevë pushtuesit romakë ngritën fermat e tyre, duke sjellë edhe kolonë romakë?!! 

        Ne kemi fortifikime prehistorike si Foinikja, të cilat duhet të jenë shumë të lashta. Kështu duke parë një trakt muri prehistorik të Foinikes ku “…I ndërtuar me blloqe drejtëkëndëshe gjigande ku përmasat e një guri arrijnë gjatësi 3,20 m, lartësi 2,20 m dhe trashësi 1,60 m…”, i cili datohet nga L.M.Ugolini jo më herët se viti 450 p.e.s, ndërsa N.G.L.Hamond keto mure me blloqe masive i daton midis viteve 325-300 p.e.s (Epirus, Oksford 1967, 713-716); të lindin dyshime për saktësinë e tyre.

        Foinikja përmendet nga arkeologu shqiptar Gjerak Karaiskaj, por unë nuk e gjej tek arkeologë të tjerë përshkrimin e saj, madje (qofsha i gabuar) nuk ka pasur ndonjë ekspeditë arkeologjike, siç ka pasur në Buthrot, Apolloni, Lisus, Bylis, Amantie, Olympe, etj.   Mos vallë Foinikja ka qënë e “mallkuar” për arkeologët tanë, apo ka qënë kaq e mitizuar, e frikshme dhe mistike si një vend i shenjtë që nuk duhej shkelur, sa që i ka mbajtur larg ata prej saj. Apo mos vallë nga një prekje e lehtë e saj prej  Ugolinit  ka bërë që prej “hijes” së këtij arkeologu të shquar italian të mos guxojnë të thonë një mendim ndryshe për të. Madje edhe vetë Ugolini, kur u rikthye në atë zonë me ekspedita të fuqishme arkeologjike në Buthrot, nuk shkoi më në Foinike. Përse?!!! A mos vallë Foinikja ishte një tabu që nuk duhej prekur?!!! Ndërsa ekspeditat pas viteve 90-të, të sponsorizuara dhe udhëhequra nga arkeologë të shteteve të huaja, kanë shkuar në Foinike për të “zbuluar” aty qytetërimin greko-romak, atë që thoshte edhe Ugolini në vitin 1924.

       Kalaja e Foinikes, nisur edhe nga legjenda se aty ka pasur stanet Kroni, ndërsa pallatin mbretëror në Dodonë, për mendimin tim duhet të jetë ndërtuar në mugëtirë të kohrave, ndoshta pesë mijë, tetë mijë, apo dymbëdhjetë mijë vjet më parë. Madhështia e këtij fortifikimi prehistorik ka mahnitur edhe një nga arkeologët më të shquar italianë që ka bërë gërmime arkeologjike në Epir, Luigi Maria Ugolini. Ndjekim impresionet e tij:

“Pjesa më e lartë e kësaj kodre ruan mbetje të tjera arkeologjike, që duken të një rëndësie më të madhe, në krahasim me ato që janë përshkrur deri më tani. E kam fjalën për mure rrethuese të forta.

        Duke folur për to, përjetoj emocionin që ndjeva kur pashë për së largu, mbi mal, diçka që tërhiqte pareshtur vëmendjen time, dhe duke u ngjitur aty me ngut nëpër rrugë të pjerrëta, arrita papritmas nën ato mure hijerënda…rradha e poshtëme e tyre ishte shumë më e lartë se shtati im. Mbi të, kundrejt një qielli të përndezur prej diellit perëndues, ngadhënjente një kaçubë e gjelbër , laurus nobilis (dafinë), e cila në atë heshtje të thyer nga tingulli i tenus avena (fyelli) i një bariu, m’u duk si një kurorë natyrore dhe mjaft e denjë.”

        Por kur shkon në Romë, siç e thotë edhe vetë Ugolini, ai i lë mënjanë impresionet e takimit me këtë fortifikim madhështor, dhe, duke gjykuar me një mendje “më të ftohtë” arrin në përfundimet e çuditshme mbi kronologjinë e ndërtimit të Foinikes të përmendura më lart,  ku ai nuk e çon atë më tutje se mesi i shekullit të V p.e.s. Shtojmë, se L.M.Ugolini kur e vizitoi Foiniken në vitin 1924, pasi vërejti tre tipe muresh, dy prej të cilave, ata megalitikë dhe ata poligonalë, çuditërisht i vendosi në të njëjtën periudhë të ndërtimit të tyre. Megjithatë, arriti në përfundimin se ky fortifikim përbëhej nga tri rradhë muresh rrethuese, ku, me të  drejtë, ato megalitikë i takojnë akropolit, pjesës më të lashtë të këtij fortifikimi. Ndjekim pohimin e tij: 

“…kam ndërmend tashmë të shpreh vlerësimin tim arkeologjik dhe kronologjik mbi muret e Finiqit. Kur, në momentin e parë, muret m’u shfaqen papritur para sysh me gjithë madhështinë e tyre, atëhere kur pashë traktet poligonale dhe u kujtova për toponiminë e vendit, unë krijova bindjen se i përkisnin një lashtësie të thellë. Qe ky një frut i një përshtypje fillestare. Megjithatë tani, duke reflektuar më mirë dhe duke u mbështetur në kritere objektive dhe krahasuese, kam ardhur duke pjekur një gjykim kronologjik më të matur, që do ta shfaq më poshtë.”

        Por edhe në këtë analizë të ftohtë, përsëri tregohet konfuz, pasi fillimisht muret megalitike të Foinikes i vendos në një kohë më të hershme se ato poligonale duke mos vendosur shenjën e barazimit për kohën e ndërtimit të tyre; por më vonë “pendohet”, dhe jo vetëm vendos shenjën e barazimit midis tyre, por çuditërisht, poligonalin, në ndonjë rast, e bën më të hershëm se megalitikun! Ndjekim disa nga pohimet e tij:

“…përparësinë e tipit poligonal ndaj megalitikut. Një përparësi e tillë do të rridhte nga krahasimet që mund të ofrojë poligonali në pamje të parë me “pellazgjikun”. Megjithatë, unë besoj se duhet përjashtuar një mendim i tillë, duke gjykuar, në rradhë të parë, se një ngjashmëri më tepër në dukje se sa në realitet, pasi “pellazgjiku” është një mur me blloqe pak a shumë të palatuara, të vëna në mur duke i lënë ato siç gjëndeshin rastësisht në natyrë, ose siç dilnin nga gurorja,  me sipërfaqe me disnivele të mëdha, pothuaj përherë të fryrë dhe ajo që është më e dukshme, duke i lënë vend hapësirave aq të gjera, sa do të duhej më pas të mbusheshin me blloqe të madhësive më të vogla…Kështu që barazia, apo vetëm edhe ngjashmëria, mes poligonalit të Finiqit dhe tipit mural të quajtur “pellazgjik” nuk ekziston, apo është vetëm në dukje të parë. Nga ana tjetër, edhe nëse merret si bazë vlerësimi kronologjik, ne nuk mund ta caktojmë poligonalin në një epokë shumë të mëparshme në krahasim me megalitikun…

       Këto vështirësi teknike më të larta në poligonalin se në megalitikun dhe të kapërxyera në mënyrën më të mirë, mund të zbulojnë një finesë ekzekutimi që shpjegohet vetëm në se gjykohet se poligonali është i një epoke jo aq të lashtë, siç mund të mendohet në çastin e parë. Jo vetëm kaq, por nëse tipologjia dhe teknika nuk mund të na thonë me siguri se cili prej dy ndërtimeve  është më i lashtë, një motiv tjetër mund të na shtyjë të arrijmë në përfundimin se megalitiku duhet të vlerësohet i një epoke të njëllojtë me atë që i caktohet poligonalit…Në të vërtetë pothuajse tërësia e trasesë së mureve rrethuese përbëhet prej ndërtimi megalitik, ndërsa poligonali gjendet i vetëm, ose në një apo dy pjesë, gjë që mund të na shtyjë të hamendësojmë se tërësia e mureve ka qënë ndërtuar me punim megalitik dhe se vetëm në ndonjë pikë, për rrethana të veçanta, është ndjerë nevoja për të lidhur më mirë murin me punim poligonal, i cili rezulton mjaft i qëndrueshëm…

        Vërtet, në kuptimin e ngushtë të fjalës, mund të hamendësohet, gjithashtu, se megalitiku në një kohë të dytë ka zëvendësuar pothuajse tërësisht poligonalin, me të cilin ishte ndërtuar fillimisht muri rrethues i qytetit…

        Besoj nga ky shqyrtim rrjedh se nuk mund të pohohet me siguri të plotë që poligonali i Finiqit është më i hershëm ndaj megalitikut apo anasjelltas. Prandaj mendoj se të dy tipat ndërtimorë janë të njëkohshëm mes tyre, ose pothuaj të tillë…

        Megalitiku është tipi mural përgjithësisht i përdorur për pjesën lindore të akropolit të Finiqit, me mikrolitikun gjejmë të ndërtuar pjesën perëndimore të mureve rrethuese. Kjo pjesë na duket si një zgjerim i akropolit që ka ndodhur në një kohë të dytë, nga që në fakt pjesa lindore është ajo që paraqitet si më e vjetra…megalitiku është i një periudhe shumë të afërt në prejardhjen e tij nga poligonali. E përkthyer kjo në vite, besoj se nuk gaboj duke përcaktuar si periudhë bazë shek.V p.Kr…Nuk jemi në gjëndje të pohojmë me siguri se sa mikrolitiku është i mëvonshëm kundrejt megalitikut, për sa kohë shkalla e dijeve tona mbetet kjo që është tani. Megjithatë mendoj se mund të ndërfutet hapësira kohore prej një shekulli e gjysëm, por nuk mendoj se duhet të zbritet më tej koha e mureve të këtij qyteti.”

        Të bën përshtypje në këto pohime të Ugolinit,  jo vetëm turbullira dhe mungesa e qartësisë lidhur me kronologjinë e mureve rrethuese të Foinikes, por edhe fakti, që kur do të argumentojë kohën e ndërtimit të tyre, përdor metoda sofiste, pasi megjithëse bën fjalë për tri tipe muresh (megalitik, poligonal dhe mikrolitik), mënjanon më të hershmin, megalitikun, dhe zgjedh për krahasim poligonalin, të cilin e krahason me muret e tipit poligonal të mureve të Mikenës dhe murin paralelopiped të Athinës, të cilët u takojnë shekujve të V dhe të VI p.e.s; për të arritur në përfundimin e sforcuar se Foinike është ndërtuar në shekullin e V p.e.s. 

        Megjithatë ndjekim pohimin e tij sofist mbi kronologjinë dhe etninë e Foinikes:

“Edhe për të përforcuar këtë pohim timin nuk do të ndalem të bëj një numërim të gjatë dhe për më tepër të lehtë, të shembujve të mureve të tjera të ngjashme, kronologjia e të cilave sillet rreth kësaj kohe. Do të përmend, megjithatë, ndonjë prej këtyre rasteve, e domethënë si tipi i murit poligonal në Mikenë shfaqet në pjesët më të vona të murit rrethues; se e gjejmë në përdorim nga shekulli i VI deri V p.Kr; se murin me paralelopipedë e ndeshim, në Athinë, tashmë të përkryer, në gjysmën e dytë të shek.VI, siç mund të dëshmojë “cisterna pisistratiane” e Akropolit; më në fund, se mure me shoqërim të njëkohshëm të sistemit poligonal dhe atij paraleopiped ndeshim edhe më vonë se shek.VI (për shembull në Athinë, në murin rrethues të Asklepieon, që është ndoshta i viteve të fundit të shek.VI, apo viteve të para të shek.V p.Kr.)…”

          Ndërkohë që S.Islami kur flet për qytetet ilire, të cilat kanë një shkallëzim kohor të ndërtimit, me dy dhe tri rradhë muresh fortifikuese, duke filluar i pari nga akropoli, si Lisi, Zgërdheshi, etj (pavarësisht se Foiniken nuk e përmend), i vendos ato në kohë të ndryshme; nga prehistoria deri në antikitetin e vonë, me një diferencë fillim e krye të jetës së tyre gati 1000 vjeçare.Me këtë, indirekt ai  ka kritikuar lehtazi Ugolinin, pasi e së njëjtës natyrë është edhe  Foinikja, se edhe ky fortifikim përbëhej nga tri rradhë muresh rrethuese, ku ato megalitikë i  takojnë akropolit, pjesës më të lashtë të këtij fortifikimi. 

        Krahasimi që bën Ugolini me muret e Mikenës dhe të Athinës, jo vetëm është pa vend por edhe i gabuar; pasi dihet se akropolet e Mikenës dhe Athinës nuk janë ndërtuar në shekujt e VI dhe të V p.e.s. Muret e tipit megalitikë Mikena i ka të shekujve XV-XIII p.e.s. Ndërsa Athina mund t’i ketë edhe më të hershme. Por ai qëllimisht zgjedh muret poligonalë të tyre, të cilat, siç duket, janë identifikuar si të shekujve të V dhe të VI p.e.s. Në këtë rast, muret megalitikë të Foinikes duhej të krahasoheshin me muret megalitikë të Mikenës, Athinës, por edhe të Tirintit, për të bërë një krahasim të denjë moralisht dhe profesionalisht. 

        Kujtojmë këtu se akropoli i Foinikes, siç pohojnë shkrimtarët antikë,  ka qënë shtatë herë më i madh se akropoli i Athinës. Si ka mundësi?!!! Vetëm nga ky fakt, përjashtuar gjithë të tjerët, a mund të themi, siç thotë Ugolini, se Foinikja është themeluar në shek.V p.e.s?!!!

        Por jo vetëm kaq, ai e quan Foiniken një qytet grek dhe ndërtimin e mureve të saj si pjesë e qytetërimit grek të shekujve të VI dhe të V p.e.s. Dhe, për këtë, në mënyrë sofiste, përmend pohimin e Polibit, që e quan Foiniken qytet të Epirit, pasi  Epiri për Ugolinin është grek. Ndërkohë që vetë Polibi, i cili fare mirë mund ta quante Foiniken qytet grek, nuk e quan si të tillë. Në këtë kuptim nuk është rastësi që ai nuk përdor emrin Foinike për këtë ndërtim madhështor, por përdor emrin e një fshati vllaho-grek që ndodhet në rrëzë të mureve të tij, Finiqit; megjithëse e di shumë mirë se ky fortifikim prehistorik quhej nga shkrimtarët antikë, Foinike, gjë që e pohon edhe vet: 

“Literatura na flet për një qytet të Epirit, të emërtuar Foinike, i cili, besoj unë, nuk mund të identifikohet tjetër veçse me rrënojat që unë kam parë në Finiq…Njoftimet për zbulimet arkeologjike që unë kam paraqitur tashmë tregojnë realisht se ky mund të ishte qyteti i Epirit mjaft i fortifikuar, për të cilin na flet Polibi. Straboni thotë qartë se qyteti i Fenikes ishte i vendosur pak në brendësi dhe në veri të Buthrotum…Prokopi na jep një përshkrim të mirë të qytetit dhe të akropolit të emërtuar Fenike.”

        Megjithatë ndjekim pohimin e tij sofist mbi etninë e Foinikes:        

“Duke kujtuar këta shembuj, unë e kam gjykuar me vend të mos dalë nga bota greke, apo paragreke, pasi kjo është më e afërt me lokalitetin, epokën dhe qytetërimin në tërësinë arkeologjike, që jam duke trajtuar. Unë në të vërtetë e vlerësoj këtë qytet si një qytet të qytetërimit grek, përveçse prej rrënojave arkeologjike që kam parë mbi sipërfaqe të tokës, edhe prej dëshmisë së Polibit (II, 5, 8). Ky na thotë qartë se Feniki ishte një qytet i Epirit.”

        Nuk është rastësi, që në vitin 2008, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, në botimin e saj “Historia e Qytetërimit Shqiptar”, u përmbahet   pikë përpikë ideve të Ugolinit për Foiniken, madje duke u hequr më katolik se papa, pasi e quajnë atë koloni helene; por përtej kësaj, çuditërisht, edhe ata, ashtu si Ugolini, nuk e quajnë Foinike, por Finiq, me emrin e një fshati vllaho-grek që ndodhet në rrëzë të mureve të saj gjigande.    

         Identifikimi i Epirit si një territor helen është një gafë e rëndë e këtij arkeologu të shquar, në mos qoftë e qëllimtë, pasi ai, nuk mendoj se nuk ka dijeni për atë që kanë thënë shkrimtarët antikë grekë për Epirin, të cilin asnjëherë nuk e kanë quajtur helen apo grek, por gjithmonë e kanë quajtur atë të banuar nga barbarët.

        Foiniken, Polibi (II, 11, 7) e ka quajtur: qyteti më i pasur, më i fuqishmi dhe më i fortifikuari i Epirit. Por ai nuk thotë, qyteti më i fuqishëm dhe më i fortifikuar i Helladës, por i Epirit, duke bërë një dallim të qartë midis Helladës dhe Epirit. Polibi në një nga librat e tij, kur flet për sulmin e ilirëve të Teutës ndaj Foinikes, nuk e quan atë koloni helene, dhe, për më tepër nuk i zë ngoje ata, megjithëse ai vetë ishte grek. Ai banorët e Foinikes, por edhe të gjithë banorëve përreth deri në Antigone, i quan thjesht epirotë. 

     Ndjekim Polibin: “…Megjithatë, kur kjo flotë (flota ilire) qëndroi në Foinike në Epir, ata zbritën për të marrë furnizime. Atje ndeshën me disa ushtarë Galë, rreth tetëqind sosh, të vendosur (si garnizon mbrojtës) në Foinike, duke qënë në pagesë të epirotëve. Këta kontraktuan me ta, që ata të tradhëtonin e lëshonin vendin në duart e tyre. Pasi kishin bërë këtë pazar, zbritën nga anijet e morën qytetin dhe gjithshka në të me goditjen e parë. Kur ky lajm u bë i ditur, epirotasit bënë një rekrutim të përgjithshëm dhe erdhën me nxitim për t’i shpëtuar…”.

        Tani, në sqarim të lexuesit, lidhur me vendqëndrimin e Kronit, babait të Zeusit, mjaft autorë, por edhe Pilika i ynë, tregojnë trojet e Epirit pellazg, apo dy pjesë, Dodonën dhe rrethinat deri në bregdet. Madje thuhet se stanet e Kronit kanë qënë në Palavli, në Delvinën e sotme. Aty ku ndodhet edhe një nga fortifikimet pellazgjike nga më të stërlashtat, Foinikja. Dhe, po t’i referohemi toponimisë, aty ndodhet edhe një katund me emrin Krongji, pra vendi i Kronit. Madje, madje, edhe ‘Rheas Kolpos’, shtatzanë me Zeusin, lindjen e ka realizuar aty, në stanet e burrit dhe jo në pallatin mbretëror në Dodonë. 

        Kështu sipas legjendave Rea nuk e lindi të birin në Dodonë,  nga frika se mos e hante Kroni, pasi fatthënat kishin parashikuar që i biri do t’i merrte pushtetin, por në stanet e Palavlisë (fshat në Sarandën e sotme) në Foiniken e lashtë: “…Zeusi…u lind jo në Dodonë, në pallatet e t’et, Kronit, por në Palavli, ku qe një stan i Kronit. Prej andej u aratis nëpërmjet Onhezmit dhe u dërgua në Kretë, ku u rrit dhe mbretëroi në Epir dhe Thesali, e në gjithë Greqinë…”

Description: IMG_20180425_105953617_HDR

Gurë ciklopikë 20-30 tonësh. Foinike.

        Lidhur me këtë legjendë At Shtjefën Gjeçovi tek “Hylli i Dritës” shkruan: 

“…e ndër hyjni të panjehuna, po i përmendi nja disa të cilave s’ua shkulë rraja nëne prej tokës shqyptare…Për nder të Kronit shqyptarët (Kaonët) ngrehen nji kështiel në majë të Gurit të Kuq, i cili gjëndet në fushë t’Finikut ku u gjet edhe qytet i Kronit. Sot n’at vend asht fshati Krongji, në rrethinë të Delvinës. Përmbi fshat Krongji gjënden gërmadhat e montueme të kohës së pellazgëve.

        Zoti (Zeusi) pra, mbas gojdhanave epirote, nuk u lind në Dodonë në Pallat të Kronit, por në Palavli të Delvinës, ku ishin të banat (stanet) e Kronit, e prej këtu u dërgue në Butrint me lundër e në Kretë…shumë fshatna të Kretës kanë emnat e Toskënisë: Selinon, Selija e Delvinës; Svaqja, Sfaka e Gjirokastrës etj…le ta marr vesh bota se hyjnitë, mënyrat dhe sjelljet e besimtarëve, si grekët dhe latinët e vjetër i patën prej etënve t’onë Pellazgjve…”

        Ugolini në përshkrimet e udhëtimit që ka bërë nëpër Shqipëri në vitin 1924 kur flet për Palavlinë dhe Kamenicën pohon: “Nga ana arkeologjike, ashtu si më pohuan edhe vendasit e rrethinave, vërejta se kishte mjaft gjëra interesante. Rrënojat shtrihen pak minuta rrugë nga Palavlija, që në greqisht do të thotë “pallat mbretëror i lashtë”. Por me gjithë këtë nuk më rastisi të ndesh gjurmë muresh qoftë shumë të lashta, qoftë të epokës klasike.”

        Pohimi i Ugolinit në lidhje me Palavlinë na jep një informatë interesante, ku emërtimi Palavli do të thotë   “pallat mbretëror i lashtë”, gjë që indirekt vërteton mitin apo legjendën të përmendur nga At Shtjefën Gjeçovi dhe Pilika, se në Palavli kanë qënë stanet  e Kronit, pra pallatet mbretërorë. Por po të shikojmë vetë fjalën Palavli, në përbërje të saj kemi pjesën ‘avli’, që në shqip njihet ‘avlli’, oborr apo pjesë e një pallati, trualli i tij. Çuditërisht kjo fjalë, sipas Zaharia Majanit, gjëndet edhe në etruskisht me të njëjtin kuptim si në shqip. Por ajo ndodhet edhe në turqisht, po me të njëjtin kuptim. Për rrjedhojë mbetja e kësaj fjale në greqisht, turqisht, shqip dhe etruskisht, nuk bën gjë tjetër, veçse vërteton se ajo është një fjalë e lashtë  e mbetur deri në ditët e sotme si një një pasardhëse “fosile” e fjalës në gjuhën pellazge. Të gjitha këto vërtetojnë faktin se kemi të bëjmë me një fjalë të lashtë pellazge, e cila në rastin tonë në greqisht, siç e thamë edhe më lart, tregon pallatet mbretërore të Kronit.  

        Por në vërtetim të legjendës, ashtu siç pohon Shtjefën Gjeçovi, na vjen edhe emërtimi i fshatit Krongji, pra vend i Kronit.  Gjithashtu, në këtë zonë ndodhet edhe një fshat tjetër, i cili, çuditërisht quhet Krane, pra vendbanim i Kronit. 

        Në vërtetim të legjendës, por edhe të lashtësisë së Foinikes ka folur edhe E.Zhakes, i cili sjell fakte kuptimplotë dhe të pakundërshtueshëm, të cilat indirekt hedhin poshtë përcaktimin kronologjik të saj prej Ugolinit: 

“Në vitin 1926 në Foinike janë gjetur dy çekanë ose koka sopatash prej guri-stralli të Kohës së Gurit…Arkeologët, poshtë shtresës romake, gjetën Epigrafe ose Mbishkrime, monedha, qeramikë. Ishte hera e parë që në Shqipëri zbuloheshin dëshmi të një qytetërimi të tillë të lashtë. Akropoli ishte më i madhi në botën antike- shtatë herë më i madh se ai i Athinës…Arkeologët mendojnë se ai kishte tre mure rrethues. Polibi: Thoshte se Foinike ishte qyteti më i pasur, më i fuqishëm dhe më i fortifikuar i Epirit.”

        Mure si këto të Foinikes  arkeologët, por edhe historianët i kanë quajtur, mure ciklopikë. Me këtë nënkuptohet që ato janë ndërtuar nga ciklopët. Legjendat, siç kemi treguar edhe në kapitujt e mëparshëm të këtij libri, i evidentojnë ciklopët në Epir dhe në Siçili, por edhe në Liki. Tani a i kanë ndërtuar ciklopët muret e Foinikes apo jo, këtë nuk mund ta dimë. Por legjenda na thotë se Kroni, pallatet i kishte në Dodonë, ndërsa stanet në Palavli të Foinikes. Madje, në të mirë të kësaj teze na vjen edhe emri i fshatit Krongji, i cili ndodhet në rrëzë të mureve ciklopike të Foinikes.  Gjithashtu legjenda na thotëse muret e Tirintit i ndërtuan ciklopët e ardhur nga Likia.

           Ky fakt e bën legjendën më të besueshme, pasi në Dodonën dimërkeqe të Homerit, nuk mund të dimërojnë bagëtitë, dhe, vendi më i përshtatshëm janë fushat bregdetare të Foinikes, prandaj aty janë ngritur edhe stanet dimërore. Gjithashtu, dimë se ciklopët punësoheshin për ndërtimin e kalave. 

         Por përdorimi i miteve dhe legjendave për saktësimin e kohës së themelimit të Foinikes kundërshtohet nga Ugolini. Ai nuk mund ta gëlltiste faktin që Foinike ishte me një histori më të lavdishme dhe më të lashtë se vetë Roma : “Apiani rrëfen një legjendë, sipas së cilës Kelti, Iliri dhe Gali ishin tre vëllezër, bijtë e ciklopit Polifem…po për shkak të babait Polifem, do të mund të gjykohej si i mbështetur besimi i përgjithshëm popullor – i pranuar edhe ngandonjë studiues i vjetër – që ia cakton ciklopëve ndërtimin e një lloji të tillë muresh të përhapur aty këtu nëpër Shqipëri. Nuk beoj se është rasti për t’u ndalur gjatë mbi këtë supozim, pasi kuptohet lehtë se gjendemi në një fushë tepër mitike dhe poetike, sa ajo mund të merret seriozisht.”

        Por çuditërisht, kur do të vërtetojë idetë e tij nacionaliste mbi sjelljen e kulturës dhe qytetërimit në Iliri nga Roma, Ugolini u referohet legjendave, mbi bazën e të cilave, sipas tij, vërtetohen faktet historike. Pra një përdorim i dyfishtë i miteve dhe legjendave. Ndjekim pohimin e Ugolinit:

“Edhe legjendat e lashta, të mbledhura herë nga poetë e herë edhe nga historianë të epokës klasike, sjellin një kontribut pohues për pikëpamjen e historianëve modernë.”             

IMG_20180425_104232
IMG_20180425_103420

Muret prehistorik, pellazgjikë të Foinikes së lashtë.

      Pra, edhe ne, mund të themi me plot gojën se legjendat për Foiniken, sjellin një kontribut pohues për mendimin tonë se Foinike ka një moshë, të paktën tre-katërmijë vjeçare. Gojëdhënat tregojnë se muret e Tirintit i ndërtuan ciklopët e punësuar nga Likia!!! Atëhere, pse Kroni, të mos punësonte ciklopët për të ndërtuar kalanë e Foinikes, ku të vendoste garnizonin e vet, për të mbrojtur bagëtinë nga grabitjet dhe rrëmbimet e fiseve përrreth. Po a ka pasur rrëmbime të bagëtisë atëhere? Legjendat, përsëri na vijnë në ndihmë: Herkuli rrëmbeu bagëtitë e mbretit legjendar të Thesprotisë, Geronit. Ja edhe fakti.

       Tani për të mësuar vjetërsinë e mureve të kalasë së Foinikes, nuk duhet të nisemi nga ato që thonë arkeologët, dhe, për më tepër, të tillë si Hamondi, apo edhe vetë Ugolini. Por duhet t’u drejtohemi historianëve, për të na gjetur kohën kur Kroni e ka ngritur këtë kala. Mund të thonë, që në këtë mënyrë, lashtësia mund të rritet në mënyrë progresive. Përsëri legjendat na ndihmojnë; sipas tyre muret e Trojës i ndërtoi Aiaku, Poseidoni dhe Apolloni. Nëqoftëse do të mësojmë se kur Aiaku shkoi si murator në Trojë; me siguri do të mësojmë edhe se kur është ngritur kalaja e Foinikes. Por jo në shekullin e IV p.e.s, siç na thotë Ugolini, por as edhe në shekullin e XIV p.e.s, por, ndoshta, shumë e shumë më herët. Për këtë, mbase duhet pyetur vetë Kroni, kur i ka ndërtuar! 

Besnik Imeri  (marrë nga libri  “Epiri Pellazgjik”)

“NE SHQIPTARËT JU NDEROJMË SEPSE SHIKOJMË TEK JU NJË BIJË TË POPULLIT SHQIPTAR”

by

Letra që Nënë Tereza i shkroi Ramiz Alisë
Letra që Nënë Tereza i shkroi Ramiz Alisë

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Po botojmë bisedën e zbardhur nga takimi kokë me kokë i Nënë Terezës me Ramiz Alinë më 4 dhjetor 1990. – Çfarë u bisedua në këtë takim? – Pse Nënë Tereza insistonte për të marrë tri dhoma në Shqipëri për murgeshat e saj? – Cila ishte arsyea pse presidenti shqiptar, Ramiz Alija, i përmend datën 4 mars 1991, si kohën reale kur mund ta hapte shtëpinë e motrave të saj? – Cili ishte roli i ndërhyrjës së islamikëve të Arabisë Saudite në ngurrimin dhe rezervat e persidentit Ramiz Alia? – Çfarë i tha presidenti Ramiz Alia, Nënë Terezës për parashikimet te tij, rreth ndryshimeve politike në Shqipëri? – Si do ndryshoheshin Kushtetuta dhe Ligjet në Shqipëri? – Çfarë folën Ramiz Alia dhe Nënë Terza rreth sëmundjes së shekullit SIDA dhe për drogën, të cilat sipas Ramiz Alisë, nuk kishin mundur të depërtonin në Shqipëri fal izolimit që zotëronte në vend. – Rrëfimet e Nënë Terezës për angazhimet e saj dhe të motrave në gjithë botën. – Bisedat plot interes rreth konceptit të dashurisë, sakrificës, besës… etj.

Nëpër duar po kalonim dokumente origjinale te mesjetës shqiptare, ato të cilat flisnin për gjendjen e popullit dhe fisnikëve të tij, për kushtet e rënda dhe tmerret që po përjetonin nga pushtuesi, duke mos kursyer as të rinj e të vjetër, as gra e fëmijë. Në pushimin e shkurtër prej një çerek ore, morëm vesh se në cortile në me të Archivio Segreto vaticano e Bibliteca Apostolica Vaticana do të qëndronte humanistja shqiptare, Nënë Tereza, për një pushim të shkurtër. Nuk kishim dëgjuar shumë për të më parë, mirëpo kureshtja na bëri që me çdo kusht ta prisnim ta shikonim në cortile (kortilja është një vend, shëtitore, në katin e tretë në mes të Arkivit Sekret të Vatikanit dhe Bibliotekës Apostolike, ku dalin për t’u çlodhur jo vetëm studiuesit dhe punonjësit e arkivit dhe të bibliotekës, por edhe prelatët dhe të tjerë, si kardinalët, sekretarët, prefektët e kongregacioneve etj., etj.). Nuk vonoi shumë, dhe e shoqëruar nga njëri prej kardinalëve doli aty ku ishte fontana e shekullit të gjashtëmbëdhjetë edhe Nënë Tereza, një grua e imët por shumë e shkathët. Pas disa momentesh patëm fatin që t’i flisnim duke i thënë se ishim shqiptarë. Ajo buzëqeshi me ëmbëlsi dhe shkëmbyem disa fjalë. Ky nuk ishte takimi i fundit dhe as i vetmi me Nënë Terezën. 

Meqë ky vit është vit i përvjetgorit të Nënë Terezës, ne vendosëm që të shtyrë nga botuesi ynë të përgatisim për botim një libër me burime dokumentare të panjohura ose fare pak të njohura si për studiues ashtu edhe për lexuesin shqiptar e të huaj, për Nënë Terezën. 

Ç’është e vërteta, lëndën dokumentare kishim filluar ta mbledhim në origjinal të skanuar ose riprodhuar, të mikrofilmuar ose të fotokopjuar sipas rastit apo mundësive që na ofroheshin. Patëm fatin të takonim shumë persona e personaitete të jetës kishtare, publike, politike, kulturoe, etj., që e kanë njohur nga afër Nënë Terezën, rrëfimet e të cilëve shpesh shoqëroheshin edhe me letërkëmbim apo me dokumente të tjera të cilat sot kanë vlerë të paçmuar. Gjatë këtyre kërkimeve arritëm të sigurojmë mjaft materiale, dokumente edhe në gjuhën shqipe, të cilat gjendeshin në Shqipëri dhe gjetiu, që nga koha e krijimit të tyre, përkatësisht që nga vizita e parë e Nënë Terezës në Shqipëri, dhe deri tek e fundit e saj. 

Siç e pohuam edhe më parë, një pjesë e tyre janë botuar në mënyrë fragmentare ose janë cituar nga autorë e studiues të ndryshëm, por pjesa kryesore e tyre kanë mbetur të pabotuara si tërësi. Ideja jonë për t’i botuar të gjitha mbështetet në faktin se ato përbëjnë një burim të vërtetë të kohës kur u krijuan, respektivisht gjatë kohës kur ishte gjallë Nënë Tereza, të cilat në mënyrë reale pasqyrojnë momente të ndryshme të vazhdimësisë logjike të sistemit në të cilin ishte Shqipëria, ku Nënë Tereza nuk ishte lejuar për shumë vite të shkelte, për shkak të atij sistemi, i cili po vetë ia mundësonte tani një gjë të tillë duke e pranuar ‘me përzemërsi’ dhe duke i ndarë çmimin kombëtar, siç ishte ai “Naim Frashëri”. 

Nuk dëshirojmë që të gjykojmë apo të japim ndonjë përfundim për kohën kur Nënë Tereza e vizitoi Shqipërinë për herë të parë, dhe më vonë kur ajo takoi personalitete të ndryshme, duke filluar që nga presidenti i vendit, në atë kohë Ramiz Alia, personalitete të tjera të njohura, dhe deri te populli i thjeshtë. Megjithatë, nuk mund të lemë pa prekur pohimet e bëra nga ajo vetë, për përkatësinë kombëtare shqiptare, për faktin se kuptonte shqip, edhe pse nuk e fliste dot për shkak të kohës së gjatë që nuk e kishte folur atë, pastaj elementin e njohur shqiptar, besën, për të cilën ajo diskuton me presidentin Ramiz Alia në dhjetor të vitit 1990, kur ai i premton se do t’i mundësonte të hapte një shtëpi në Shqipëri. 

Dokumenti që po botojmë është transkriptim stenografik i bisedës që u zhvillua gjatë takimit të Nënë Terezës me presidentin Ramiz Alia, më 4 dhjetor 1990. Ky dokument ruhet në tri kopje identike, origjinale, nga ku ne disponojmë njërën prej tyre. Dy të tjerat ruhen, njëra në arkivin e shtetit në Tiranë, dhe tjetra te prelatët kishtarë. 

Përveç Nënë Terezës dhe presidentit Ramiz Alia, në transkript përmendet edhe shoqëruesja kanadeze e Nënë Terezës, pastaj Adelina Mazreku, Ciril Pistoli etj. Ndërkohë, redaktore stenografe është A. Hoxha dhe e daktilografoi L. Ilia, siç vërehet edhe nga faksimilet që po botojmë. 

Ky dokument do të jetë pjesë integrale e librit që siç e theksuam në fillim është në përgatitje e sipër për botim. Përgatitja po ndihmohet nga shumë bashkëpunëtorë e kolegë shqiptarë dhe të huaj, qoftë prelatë kishtarë, studiues apo persona të zakonshëm, të cilët na kanë ofruar dhe mundësuar botimin e dokumenteve të ndryshme siç është edhe dokumenti që po botojmë, letërkëmbimi i Nënë Terezës me të tjerët, kujtime të tyre, fotografi dhe gjëra të tjera. 

Dokumenti stenografik që po botojmë mban titullin “Ne shqiptarët ju nderojmë sepse shikojmë tek ju një bijë të popullit shqiptar” e kemi transkriptuar duke ruajtur grafinë origjinale, pa asnjë ndërhyrje në tekst, në shenja pikësimi apo të tjera. Së bashku me transkriptimin, po botojmë edhe faksimile të tekstit të stenografuar si dhe dy faqe të një letre autograf në anglisht të Nënë Terezës të shkruara më 4 dhjetor 1990, të cilën ajo e lexon para presidentit dhe përkthimin e saj gjendet brenda dokumentit të stenografuar. 

NE SHQIPTARËT JU NDEROJMË SEPSE SHIKOJMË TEK JU NJË BIJË TË POPULLIT SHQIPTAR

Më 4. 12. 1990 shoku 

Ramiz Alia priti bamërisen e mirë-

njohur me origjinë shqiptare, nënë

Terezën me të cilën zhvilloi këtë

bisedë:

Shoku Ramiz Alia: Unë ju kam ndjekur vazhdimisht sepse jeni jo vetëm nënë Tereza e Kalkutës po edhe nënë Tereza e Shqipërisë.

Nënë Tereza: Unë jam shqiptare dhe në të njëjtën kohë lidh Shqipërinë me Indinë. Kam 62 vjet që jetoj në Indi dhe kam shtetësinë indiane. Kam shkuar atje që në moshën 18 vjeç.

Shoku Ramiz Alia: Por Shqipërinë nuk e keni harruar.

Nënë Tereza: Shqipërinë nuk e kam harruar, por atje nuk kam me kë të flas shqip.

Shoku Ramiz Alia: Fjalë shqip dini?

Nënë Tereza: Di, për shembull “lutu për mua” etj.

Ju kam shkruar juve disa fjalë në gjuhën shqipe për herë të parë pas kaq vitesh.

Shoku Ramiz Alia: I kam marrë letrat, ju falemnderit shumë. Ishin letra plot dashuri e ngrohtësi për popullin shqiptar edhe për mua.

Nënë Tereza: Kam sjelle diçka për ju (është një dhuratë e vogël fetare). Unë nuk kam ar e argjend. Mezi kam pritur që të sjell motrat e mia këtu. Ne jemi shpërndarë ne 94 vende të botës. Shqipëria do të jetë i 95-ti.

Sivjet ju me bëtë një dhuratë të veçantë për 80-vjetorin e ditëlindjes sime. Për vendin tim, për popullin tim unë dua të hap këto shtëpi, edhe për motrat e mia.

Shoku Ramiz Alia: Ju përshëndes për 80-vjetorin!

Nënë Tereza: Ju falemnderit! Ishte një dhuratë vërtet e bukur. Që të gjithë këtu janë sjelle me dashuri me mua.

Shoku Ramiz Alia: Dhe duhet të sillen me dashuri, se të rrallë janë njerëzit si ju. Jeni njeriu që keni një zemër të madhe. Ju keni dhënë shumë për njerëzimin duke u kujdesur për njerëzit, për ata që vuajnë, për ata që kanë shpresë dhe ata që nuk kanë shpresë. Prandaj dhe gjithë njerëzimi ju nderon, ju nderojmë ne shqiptarët, veçanërisht, sepse shikojmë tek ju dhe një bijë të popullit shqiptar.

Nënë Tereza: Prandaj thashë që kam qenë për botën dhe mezi kam pritur të vija edhe në Shqipëri. Prandaj ju thashë që nuk kam ar e argjend t’ju jap, po unë dua t’ju jap motrat e mia dhe se bashku të bëjmë diçka të bukur.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë! Dhe unë do ta marr si nga zemra dhe jam i bindur që ardhja juaj në Shqipëri ndiqet me vëmendje nga gjithë populli shqiptar.

Nënë Tereza: Njerëzit kanë shfaqur një dashuri të madhe për mua,

Shoku Ramiz Alia: Ne e kishim detyrim ndaj jush si bijë e popullit shqiptar. Ne nuk japim dot çmime Nobël.

Nënë Tereza: Ju më jepni një shtëpi.

Shoku Ramiz Alia: Çmime Nobël jo, por çmimin Naim Frashëri po, sepse ai ka qenë një poet i madh shqiptar, njeri i madh i kulturës shqiptare.

Nënë Tereza: Kishte shumë njerëz aty kur ma dhanë këtë dekoratë.

Shoku Ramiz Alia: Unë mund t’ju them një gjë, këta djemtë e televizionit e dhanë mbrëmë ceremoninë në televizion dhe fëmijët e mi u gëzuan shumë kur ju panë juve, gjithashtu, u gëzuan që kishte shumë njerëz kur e morët dekoratën.

Në Shqipëri ju nderojnë sepse dhe ju e nderoni Shqipërinë.

U lodhët pak këto ditë në Shqipëri?

Nënë Tereza: Jo, jo nuk u lodha.

Shoku Ramiz Alia: Dje ishit tek fëmijët e vegjël.

Nënë Tereza: Po, shkova në kopshtin “Nënë Tereza”. E botuan të tëra gazetat indiane dhe ishin shumë të gëzuar për këtë lajm. Indianët kanë dashuri të madhe për mua.

Shoku Ramiz Alia: Duhet te kenë dashuri, se edhe ju bëni shumë për ta. Keni bërë shume për të varfërit, për të sëmurët, por edhe për Indinë keni bërë shumë.

Nënë Tereza: Unë jam qytetare indiane.

Shoku Ramiz Alia: Ashtu është. Është mirë të bëni edhe për Indinë.

Nënë Tereza: Tani kemi hapur 6 shtëpi edhe në Bashkimin Sovjetik, në Çekosllovaki, në Rumani, Hungari, Kubë. Jemi miq me zotin Kastro.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë. Gëzohem shumë. Shqipëria ndryshon e ecën përpara. Ka të mira ka edhe të këqija.

Nënë Tereza: Si çdo vend.

Shoku Ramiz Alia: Bashkë shkojnë ato. E keqja dhe e mira janë motër e vëlla. Ka suksese edhe vështirësi.

Nënë Tereza: Ka edhe dështime.

Shoku Ramiz Alia: Ka edhe dështime ndonjëherë. Ndodh edhe kjo. Në  jetë çdo gjë ndodh.

Nënë Tereza: Par mjafton të mos bëhet me qëllim.

Shoku Ramiz Alia: Ashtu është. Me qëllim nuk bëhet. Ne, të paktën flas për ne drejtuesit, qeveritarët, përpiqemi te bëjmë mirë. Nënë Tereza është simboli i së mirës, simboli i bamirësisë. Ne përpiqemi që popullit tonë t’i bëjmë mirë.

Nënë Tereza: Megjithatë, unë nuk mund të bëja atë që bëj sikur të mos merrja ndihmën e të tjerëve.

Për shembull, tani që kemi ardhur këtu në Shqipëri unë nuk do të mund të bëja asgjë në rast se nuk do të më ndihmonit ju. Të gjithë thanë, po qe se presidenti thotë po, çdo gjë është në rregull, Prandaj kam ardhur t’ju them juve.

Shoku Ramiz Alia: Domethënë më vë mua përpara një përgjegjësie të rëndë.

Nënë Tereza: Motrat e mia presin në Rome për të ardhur këtu, Në rast se do të gjendet një vend, mund të vijnë që nesër. Vetëm tri dhoma duam.

Shoku Ramiz Alia: le nuk e kemi te keqen tek dhomat. 

Nënë Tereza: Në Rusi, në Moskë e filluam me tri dhoma, tani kemi një shtëpi tonën.

Shoku Ramiz Alia: Nënë Tereza është e Kalkutës, po unë do ta konsideroi si nënën e Shqipërisë, prandaj do t’i qaj hallet e Shqipërisë. Shqipëria ka disa halle, ka disa probleme që duhet t’i zgjidhë në rrugën e drejtë, nënë Tereza thotë në rrugën e zotit, unë po them në rrugën e drejtë, Që t’i bëjmë punët mirë nuk duhet t. nxitohemi. Unë mendoj nuk duhet nxituar. As në politikë nuk duhet nxituar, as në ekonomi, as në jetë.

Nënë Tereza: Jo, po për dashurinë nuk ka kufizime. 

Shoku Ramiz Alia: Për dashurinë nuk ka kufizime por sidoqoftë nuk duhet nxituar, se edhe dashuria duhet të jetë e fortë. 

Nënë Tereza: Dashuria shtyn përpara.

Shoku Ramiz Alia: Ashtu është, po edhe kësaj dashurie do t’i gjejmë kohën. Ka disa gjëra që duhet t’i rregullojmë me ligjet e shtetit. Nuk besoj që nënë Tereza do të më vërë mua në vështirësi. 

Nënë Tereza: Jo, në asnjë mënyrë.

Shoku Ramiz Alia: Domethënë ju doni që edhe unë si president të jem i rregullt.

Nënë Tereza: Po, patjetër.

Shoku Ramiz Alia: Duhet të jem i rregullt me ligjet dhe Kushtetutën.

Nënë Tereza: Njerëzit duan një president të drejtë e të mirë

Shoku Ramiz Alia: E shikon, edhe nënë Tereza kështu me do.

Nënë Tereza: Po ne duhet të bëjmë diçka për popullin, është diçka që është imja, juaja e të gjithëve. Është punë e dashurisë, e paqes.

Shoku Ramiz Alia: Ne do të vendosim bashkë. Sot është 4 dhjetor. Ne do ta hapim shtëpinë këtu me 4 mars.

Nënë Tereza: Është shumë kohë, fjala është për një shtëpi të vogël.

Shoku Ramiz Alia: Shtëpia është e vogël, po puna është e madhe.

LETRA E NËNË TEREZËS PËR PRESIDENTIN E SHIPËRISË, RAMIZ ALIA

Nënë Tereza: Kam një letër për ju, të thjeshtë.

“I dashur President,

Pasi pranuat ftesën për të ardhur në Shqipëri me qëllim që të rregulloj e të përfundoj hollësitë e nevojshme për të sjellë 4 prej motrave të mia në Shqipëri, unë i anullova të tëra angazhimet me shpresën që pas takimit me ju çdo gjë do të përfundohej.

A do të jem në gjendje t’i sjell motrat. Ato po presin në Romë dhe janë gati që nesër të nisen që është ditë e mërkurë. Vetëm doja t’ju sqaroja juve. Ne nuk jemi institucion prandaj nuk do të bëjmë ceremoni fetare publike. Tani për tani na mjafton vetëm një shtëpi fare e vogël e thjeshtë ku motrat mund të jetojnë një jetë të qetë private. Mendoj që gjithë përkrahjen financiare për motrat e mia tani për tani do ta përballoj duke u dhënë atyre vetëm një dorë ndihmë prandaj ju kërkoj juve përsëri një vend ku mund të sjell motrat nesër dhe së bashku të lemë kur do të fillojnë.

Për lavdinë e zotit e për të mirën e popullit tonë. Mirënjohja ime për ju është lutja për ju dhe për popullin që i shërbeni ju.”

Kur filluam të punonim në Moskë në Bashkimin Sovjetik shkuam në një spital ku bëheshin operacionet në shtyllën kurrizore. Aty mblodhëm tërë ndihmat që i duheshin spitalit. Pastaj qeveria na dha një shtëpi. Gjithashtu po punojmë me qeverinë në Moskë që të organizojmë një shtëpi me 600 vende për të moshuar që janë gjymtuar. Në atë shtëpi të madhe kemi tri dhoma ku jetojmë.

Shoku Ramiz Alia: Unë ju kam shkruar edhe në letër dhe e keni parasysh që të gjitha rastet e fatkeqësisë i merr përsipër shteti dhe ka doktorë, infermierë, ka shërbim për të gjithë të sëmurët e fatkeqët. Këtë që do të bëjmë për ju ne do ta bëjmë në mënyrë simbolike, për ne, ndërsa për ju është në tërë kuadrin e institucionit të bamirësisë që keni. Nuk ka dyshim që është gjë

shumë e mirë. Unë kam i porositur edhe organet e drejtësisë.

Nënë Tereza: Thjesht për t’u kujdesur e për t’u shërbyer këtyre njerëzve. As para, asgjë tjetër nuk kërkojmë. Jam shumë e lirë.

Sh. Ramiz Alia: Edhe ne nuk kemi gjë’ jemi të lirë. Prandaj i thashë nënës, me do për president të mirë apo për president të keq.

Nënë Tereza: Unë lutem për ju!

Sh. Ramiz Alia: Që të jem president i mirë unë nuk kam rrugë tjetër.

Nënë Tereza: Po të me jepni mua një shtëpi ju do të jeni një president i mirë, jo i keq. Populli i Shqipërisë, shqiptarët më duan shumë.

Sh. Ramiz Alia: E di, po do të bie në kundërshtim me ligjet.

Nënë Tereza: Për punë të tillë bamirësie dashuria nuk ka ligje.

Sh. Ramiz Alia: T’jua them unë ligjin. Sot që u mor vesh që ka ardhur nënë Tereza në Shqipëri islamikët e Arabisë Saudite kërkuan të vijnë në Shqipëri të ndihmojnë për hapjen e xhamisë. Si të bëj unë?

Nënë Tereza: T’ju them unë do t’i jap nënë Terezës një xhami për një kishë.

Sh. Ramiz Alia: Jo, nuk i them dot ashtu se nuk më lejon Kushtetuta, nuk më lejojnë ligjet. Unë do t’u them atyre kur të ndryshojë ligji. Pse iu thashë juve për në 4 mars sepse parashikoj që në shkurt ne do te kemi zgjedhjet dhe do të ndryshojmë kushtetutën. Kështu që edhe ligjërisht unë jam ballhapur përpara te gjithëve dhe të parën gjë që do e bëj, do të jetë për nënë Terezën. Domethënë i pari favor do të jetë për nënë Terezën.

Nënë Tereza: Është kohë e gjatë shumë deri në mars.

Sh. Ramiz Alia: Janë vetëm 3 muaj. Do ta rregullojmë, ne kemi një institucion për fëmijë e të rritur, të hendikapuar. Ne kemi mjekë e infermiere, po motrat tuaja mund të japin një ndihmë atje. Kjo do të jetë gjë e mirë.

Nënë Tereza: Motra që më shoqëron është murgeshë dhe infermiere, do të vijë edhe një shqiptare, një italiane dhe një nga India. Motra që është këtu është nga Ishujt Mauricius. Janë katër motra nga katër kombe te ndryshme, po me një zemër.

Sh. Ramiz Alia: Shumë mirë. Edhe ne do t’i trajtojmë si njerëzit tanë.

Nënë Tereza: Ato po presin ne Romë dhe në qoftë se ju thoni “po” ato nesër janë këtu.

Sh. Ramiz Alia: Ju me 4 mars, mos me pyesni mua are, jepni urdhër të nisen në Shqipëri dhe to të vijnë këtu. Unë po ju jap fjalën në sy ë tërëve këtu. Ju si shqiptare e dini që kur japim fjalën ne e mbajmë.

Nënë Tereza: Besa shqiptare.

Sh. Ramiz Alia: Ju e kuptoni mirë gjuhën shqipe. Nënë Tereza: Sigurisht e kuptoj, po nuk mund të flas.

Sh. Ramiz Alia: Kështu do ta bëjmë dhe do të jetë më mirë. Do të jetë një gjë e mire. Edhe populli do ta presë mirë. Po unë jua them se edhe për mua është me lehtë.

Nënë Tereza: Unë dua të bëj atë që është më e mirë. 

Sh. Ramiz Alia: Atëherë më 4 mars.

Nënë Tereza: Po ju tregoj marrëveshjen që kemi bërë me BS, kemi dy shtëpi në Moskë, në Leningrad, në Gjeorgji, dhe një në Siberi, në Spitakë. Qeveria ka kërkuar të hapim dhe shtatë të tjera. 

Sh. Ramiz Alia: Bashkimi Sovjetik është vend i madh. 

Nënë Tereza: Na janë sjellë mjaft mirë. Gorbaçovi më ka dërguar dy letra dhe jam gëzuar shumë.

Sh. Ramiz Alia: Si jeni me shëndet tani?

Nënë Tereza: Mirë. U lutën të gjithë për mua. 

Sh. Ramiz Alia: Edhe ne jemi lutur në mënyrën tonë. Te gjithë donim të shëroheshit.

Nënë Tereza: Më kanë vënë peismeker në zemër. Çdo gjë kanë bërë pa pagesë.

Sh. Ramiz Alia: Shumë mirë, një nënë Terezë ka.

Nënë Tereza: Unë kam 2000 motra dhe ne kemi 440 shtëpi në 94 shtete. Dje kanë shkuar motrat në Kamboxhia. Na kanë kërkuar të hapim një shtëpi edhe ne RP të Kinës, ne Vietnam, në Japoni, në Kore.

Sh. Ramiz Alia: Kur të vini herën tjetër do t’i shikoni motrat në punë.

Nënë Tereza: Unë gjithnjë dëshiroj të fillojnë punën motrat sepse ne jemi një familje dhe jemi shumë afër njëra-tjetrës.

Sh. Ramiz Alia: Dhe ashtu duhet të jetë. Ky është një shembull i madh që jepni ju.

Nënë Tereza: Ne mund të vinim këtu në spitalin onkologjik.

Sh. Ramiz Alia: Doktoreshë Adelina ka disa ligje të forta është edhe ajo një nenë Terezë këtu. Është e rreptë shumë, nuk pranon njeri.

Këta të Kryqit të Kuq shqiptar kanë filluar tani javën e Kryqit të Kuq dhe kërkojnë ndihma në popull. Këtë po më thoshte Cirili (Pistoli) që njerëzit ndihmojnë shumë. Kryqi i Kuq ka rëndësi shumë të madhe për të zhvilluar sidomos bamirësinë e njerëzve.

Nënë Tereza: Ata dëshirojnë shumë që të na marrin.

Sh. Ramiz Alia: Po do t’ju pranojnë medoemos me 4 mars. Unë i thashë Cirilit që të mësoje nga këmbëngulja e nënë Terezës që edhe ai për Kryqin e Kuq të punojë shumë. Po Cirili nuk është “baba Tereza”, nuk e ka atë kërkesë.

A mbani kontakt me të gjitha motrat?

Nënë Tereza: Po kontakte shumë të mira. Jemi shumë të bashkuara. Përbëhemi nga 35 kombësi.

Sh. Ramiz Alia: Po shqiptare keni?

Nënë Tereza: Janë katër. Njëra është nga Prizreni, ajo është caktuar këtu.

Sh. Ramiz Alia: Mos është ajo që ka qenë këtu përpara?

Nënë Tereza: Është motra e saj. Ajo do të jetë përgjegjësja, është shumë e mirë.

Shoku Ramiz Alia: Të gjitha janë të mira derisa i janë kushtuar një çështje të tillë që është shumë humanitare.

Nënë Tereza: Një tjetër gjë që e kemi të veçantë, të gjitha jemi në një kongregacion fetar që betohen për varfërinë, bamirësinë kurse ne kemi dhe një betim të katërt, për të bërë me gjithë zemër shërbim pa para për më të varfërit e të varfërve. Ne nuk pranojmë asnjë lloj ndihme nga qeveritë, nuk kërkojmë të mbahemi nga kisha, as rroga, jemi si zogjtë e si lulet dhe asnjëherë nuk i lejojmë njerëzit të grumbullojnë para ose fonde ne emër tonë. Jemi komplet për bamirësinë për njerëzit.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë! Ishte një vepër shumë humanitare dhe vetëm një njeri me zemër të madhe mund ta bëjë këtë punë. Kjo punë ju ka mbajtur gjallë.

Nënë Tereza: Po është e vërtetë, edhe lutja.

Shoku Ramiz Alia: Edhe lutja, po në radhë të parë puna juaj dhe dashuria e njerëzve për ju.

Nënë Tereza: Është gjë shumë e bukur. 

Ne kemi edhe shtëpi për ata që janë në rrugën e vdekjes. Nuk kemi institucione të tjera. Nuk kemi spitale, nuk kemi shkolla, por kemi shkolla vetëm për fëmijët e rrugëve. Ne kemi shtëpi për ata që janë duke vdekur dhe kujdesemi për 1500 persona që janë lebrozë.

Në SHBA kemi 27 shtëpi, ne Nju Jork, në Uashington, në San Françisko kemi shtëpi edhe për të kuruar nga AIDS-i

Shoku Ramiz Alia: Ne këtu në Shqipëri kemi pasur një qendër për lebrozët.

Nënë Tereza: Ma jepni mua.

Shoku Ramiz Alia: Tani nuk ka më. U shëruan dhe më kanë thënë që ka mbetur vetëm një lebroz. Ai është shëruar dhe i bëhen kura nga mjekët në shtëpinë e tij. Kështu më kanë thënë, nuk e di.

Adelina Mazreku: Kështu është.

Nënë Tereza: Ne marrim medikamente nga Zvicra që mund t’i kurojmë ata brenda 6 muajsh. Dhe rastet pozitive kthehen në negative.

Tani duhet të lutemi dhe për AIDS-in, që shkencëtarët të shpikin ilaçin kundër kësaj sëmundjeje.

Shoku Ramiz Alia: Tek ne kjo sëmundje nuk ekziston. Por kjo botë ka të mira, ka edhe të këqija. Zhvillimi, ardhja e njerëzve nga jashtë në Shqipëri, kam frikë se do të na sjellë disa të këqija, do të na sjellë dhe drogën. Sot tek ne nuk ka drogë.

Nënë Tereza: Zakonisht kjo sëmundje vjen nëpërmjet drogës. AIDS-i ka ardhur nga Afrika. Atje kemi shumë shtëpi. Nga kjo sëmundje vdesin të gjithë. Nuk mund të mbijetojë ai që vuan se nuk ka ilaçe akoma.

Shoku Ramiz Alia: Juve (i drejtohet shoqërueses së Nënë Terezës) jetoni në Nju-Jork?

Shoqëruesja: Po, unë shumicën e kohës jetoj në Nju-Jork por kam lindur në Kanada

Nënë Tereza: Kjo ka bërë filmin.

Shoku Ramiz Alia: E kam parë filmin dhe më ka pëlqyer shumë.

Shoqëruesja: Doja t’ju sillja një kopje të tij, po nuk e mendova të përshtatshme t’jua jepja këtu. Një kopje të filmit e kam në shtëpinë ku po rrimë tani dhe do t’a lë nesër për ju.

Shoku Ramiz Alia: Ju falemnderit shumë. Ne njerëzit e mirë i kemi dashur dhe i duam gjithnjë. Punojmë që të zhvillohet e të përparojë vendi.

Nënë Tereza: Dhe njerëzit ju duan juve shumë dhe presin shumë prej jush.

Shoku Ramiz Alia: Po të punosh mirë duhet të të duan. Unë e di që presin prandaj nuk nxitohem shumë dhe u them të gjithëve që duhet kujdes se po ece shpejt te ngec këmba diku e vritesh.

Nënë Tereza: Dashuria nuk bën gabime.

Shoku Ramiz Alia: Unë jam për shtetin, për politikën.

Nënë Tereza: Unë nuk përzihem në politikë. Ajo që ju ofroj unë nuk ka të bëjë me politikën.

Shoku Ramiz Alia: E kam të qartë.

Nënë Tereza: Prandaj dua te vij sa më shpejt të jetë e mundur.

Shoku Ramiz Alia: Unë e dhashë besën.

Nënë Tereza: Unë i numëroj ditët. Do t’u them të gjitha motrave këtu të luten për ju. Kam shumë dëshirë, tani që kemi shkuar në aq shume vende, natyrisht motrat kërkojnë që edhe unë të vij në Shqipëri.

Shoku Ramiz Alia: Të vini medoemos. Zakonisht prindi i gëzohet fëmijës së fundit. Dhe ju do t’i gëzoheni shtëpisë sonë që do të hapet tani së fundi.

Nënë Tereza: Do të jem vërtet shumë e lumtur.

Shoku Ramiz Alia: Dhe ne ju presim të vini.

Nënë Tereza: Ne bëjmë gjëra të thjeshta, të vogla, nuk bëjmë gjëra të mëdha. Ne merremi me njerëz pa njeri, të vetmuar apo të gjymtuar nga ana mendore. Në këtë punën tonë kemi afruar edhe shumë njerëz të pasur, sepse nuk kemi paga. Çdo gjë vjen nga bamirësia e njerëzve. Shumë njerëz bëjnë sakrifica për të na ndihmuar, bile edhe fëmijët. Kjo i ka sjelle paqe shume njerëzve. Puna ka qenë një mjet paqeje për t’i bashkuar indutë, myslimanët, budistët etj., së bashku. Në shtëpinë tonë ku janë njerëzit duke vdekur nuk bëjmë asnjë lloj dallimi është kristian, mysliman apo i ndonjë feje tjetër, po u shërbejmë të gjithëve njësoj.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë! Ishte një kënaqësi e madhe për mua bile një nder i madh që u takova me ju.

Nënë Tereza: Më vjen shume keq që nuk mund të flas shqip.

Shoku Ramiz Alia: S’ka gjë, ato fjalë që thatë i thatë mirë.

Nënë Tereza i lexon letrën e saj drejtuar ambasadorit shqiptar në Itali.

Nënë Tereza: Unë do te lutem shumë për ju! Zoti qoftë me ju! Ju bekoj ju edhe familjen tuaj!

Shoku Ramiz Alia: Ju falemnderit shumë!

Marrë me stenogramë.

Redaktore-stenografe: A. Hoxha (Firma, autograf).

Daktilografoi: L. Ilia

NË GJURMËT E HISTORISË SË KRYEQYTETIT REZERVË TË ILIRISË, MEDUNIT ILIRO-SHQIPTAR

by

Ndue  BACAJ

Kushdo  që  deshiron të njohë historinë mijera-vjeçare  të trojeve autoktone ilire , ku ka banuar fisi Ilir i Labeateve ,është i ”detyruar” të “takohet” ndër shekuj me emrin famemadh të keshtjelles e qytetit të Medunit. (I njohur në histori edhe si kryeqyteti rezervë i Ilirisë).  Perkunder fames së  shkruar apo trashiguar  nepermes gojdhenave, sot, si deshmi të ketij qytetrimi mbi dymijë vjeçar mund të shohim disa  mbetje arkeologjike të ruajtura nëper muze apo të fiksuara në celuloid ,si dhe muriet e rrenojat që gjinden në krahinen shqiptare të Kuçit të mbetur (fatkeqesiht edhe të ndergjegjesuar) nën kufirin politik të Malit Zi , por jo të mbetur nën kufirin historik , pasi ai na perket në perjetsi ne shqiptareve , trashigimtar  të ilireve..

“NJOFTIME”  MBI  LASHTESINË  E  MEDUNIT

Në trojet Ilire ,si në ato Europiane  të kohes tyre kanë lulezuar qytete e keshtjella  të ndertuara nga banoret vendas , Ilirët.  Keto ndertime e fortifikime  kanë pasur vlera qytetrimi ,zhvillimi ,por edhe  mbrojtje  nga sulmet e fiseve e mbreterive të ndryshme , që lakmonin  keto troje të Ballkanit. Meduni (si shumë  keshtjella e qytete ilire) ka qënë në  vemendjen e  studiuesve ,historianeve ,gjeografëve dhe albanologeve  që në kohet e lashta e deri sot ,por ne menduam ta fillojme me  Milan Shuflajn , albanologun dhe historianin që u ekzekutua nga falangat e jabanxhinjeve sllavo- serbë ,vetem se  shkruante  të verteten dhe vetem të verteten  historike të të parëve  banorë të Ballkanit (iliro-shqiptar..).Nga ky shkencetar i albanologjisë  citojmë  : “Si tip të një keshtjelle të vjeter ilire mund të marrim Medunin  në krahinen e Kuçit ,në lindje të Malit Zi , e cila  deri në kohen me të re ka qënë një fortesë me rendesi , me mure ciklopike  dhe me një shkallë shumë të vjeter të gdhendur brenda në shkemb. Meduni është  një nga keshtjellat e rralla të botes , që kanë një histori më teper se dymijevjeçare. Kjo është keshtjella  Medeon , Meteon që permend Polibi dhe Livi…”.1.  (Kujtojmë se Historiani Polibi (Palybios ) nga Arkadia ka jetuar rreth viteve 200 deri ne 120 para lindjes Krishtit , dhe  vepra e madhe e tij  është “Historia”, ndersa  Tit Livi (Livius) ka qenë  historian nga Padova (Itali) ,dhe ka jetuar nga viti 59 para Krishtit deri në vitin 17 mbas Krishtit , kryevepra e tij njihet ajo me titull “Ab  Urbe Condida”). Ne librin e XLIV  Tit Livi  ndër të tjera shkruan : “..Perseu i Maqedonisë  , të cilin kopracia nuk e linte  tu jepte fund marrveshjeve që kishte me Gentin, mbretin e Ilirisë , per ta bërë per vehte ,si pa se romaket hyne ndër qafat , e se po afrohej ora e fundit vendosi të mos e zgjaste  më dhe me anë të Hipisë , delegatit vet i premtoi mbretit të Ilirisë treqindë talente të argjendta. Pasi u moren vesh të shkembenin pengjet  në natyrë dergoi Pentauhun , një nga miqtë më besnik per ti dhenë fund marrveshjes. Pentauhu u takua  me mbretin e Ilireve në Meteon të Labeateve…”.2.   Duke u bazuar në historianet që siprcituam mesojmë se  Meduni në nivel qyteti dhe keshtjelle  është njohur  të pakten  mbi  njezet e tre  shekuj  më parë.. Meduni pereveçse qender e rendesishme e fisit të Labeateve , ka qenë edhe Kryeqyteti rezerv i Ilirise. Per ketë  Polibi e Livi shkruajnë se Meteoni (Meduni..) është qytet në token Labeate ( Meteon Labeatidis terrae ). Dhe ketu në vitin 168 (para Krishtit) legati romak Perperna zuri  rob të shoqen e Gentit (mbretit ilir)  Etleven me dy djemt  , Skerdilaidin dhe Pleuratin  dhe  vllanë e Gentit , të cilet i derguan në Romë , per të kurorzuar  triumfin e fitores mbi Iliret.. 3.  Një historian i njohur i fundit  të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX shkruan se ; “… Në zonen karstike  disa keshtjella  që nga periudha Ilire e deri në  ditet e sotme sherbenin perherë si fortesa , si Medeoni  në krahinen e Labeateve …Medonum në dokumentet e shekullit XV. Edhe sot ekziston Meduni i mirnjohur  ,një keshtjellë e ngritur lartë  me mbetjet e mureve  ciklopike  dhe shkallet shkembore të sterlashta  në një shkemb të bardhë në krahinen e fisit të Kuqit ..”.4.  Vlen të “nenvizojme” se  ky njohes i shkelqyer i historise së sllaveve të jugut (Konstandin Jirecek), krahines së sllavizuar edhe në toponim  (Kuçit) ja shenon emrin ne shqip  KUQI , siç e ka në të vertet..   Mjaft Interesant është edhe studimi i një  shqiptari nga Trieshi i cili shkruan se ; qyteti i Medunit shtrihet në pozicion të pershtatshem gjeostrategjik , ku gjatë historise  ka luajtur rolin eksluziv  në pikpamjen  ushtarake-strategjike , në kombinacion edhe  si stacion tregtie në drejtim të rruges kah lindja–Dardani.   Legjenda nga koherat mitologjike thotë se qytetin MEDUN  e kanë ndertuar Dardanet , dhe se ka qenë kryeqytet rezervë i shtetit ilir. Vargu i liticave shkembore poshtë qytetit emrohen (Peuta) Teuta –mbreteresh e ilireve. {e cila filloi te mbreteroi ne vitin 231 para Krishtit}. 5.  Vetem themelet  qiklopike të keshtjelles së vjeter ilire  M e d u n  u bënë ballë  të gjithë shekujve. Në periullen e mesjetes  kjo keshtjellë formonte  “kyçin e dy Zetave  ,në fillim të Zetes Siperme”.6.  Edhe pas pushtimit romak , Plini … verteton  se fisi Ilir Labeat ka vijuar të populloj jo vetem Medunin , por edhe qytete të tjera Ilire si Ulqinin (Olcinium ,Ulcinium ) dhe  Budua-n (Bouthon) që paraqitnin një tip të veçantë të keshtjellave  më të moçme Ilire…7.  Nenvizojmë se Gai Plin Sekundi ka jetuar në shekullin e parë mbas Krishtit ,dhe është autor i vepres madhore “Historia e Natyres” ku shkruan  mbi luftrat Iliro-Romake… Meduni mbas pushtimit romak , e veçanarisht pas ndarjes së kesaj perandorie në dy pjesë (viti 395 mb.Krishtit),ku tashma provinca  Ilirie mbeti nën perandorin romake të lindjes  (Bizantin) ,duket se e humbi disi rendesinë ,pasi pushtuesit e perdoren më shumë si një keshtjellë apo kala per të  strehuar  ushtrinë dhe familjet e hierarkeve të lartë të tyre. Është pikrisht kjo aresyeja që shkruhet se  ndër kohnat e despotit  serb  Gjergj  Brankoviq (shek.XIV)  ajo permendet si  qytezë me emertimet Medomun  ose  Modon . Nga studiuesi dhe albanologu Xhuzepe Valentini në mesojmë  se në vitin 1426 në keshtjellen e Medunit  u realizua një pakt në mes (pushtuesve) venedikas dhe Gjergj Brankoviçit ,me qellim  mbrojtjen e perbashket nga invazionet  otomane që tashma ishin bërë një rrezik real..8.  Ndersa një pershkrim (i mëvonshem ) venecjan atë e quan “thjeshtë” vetem një keshtjell me një kullë të vogel  ku mezi mund të banojshin komandanti me disa rojtarë. Ende  në vitin 1456 atje komandonte Miloshi ,një vojvodë i despotit ,por shpejt u futen në Medun turqit… Për këtë qellim madje muar edhe nje top prej venedikut Ateherë  Stefan Cernojeviq i Malit Zi desht tju a rrembente ketyre ketë çeles, por u mundua kotë…9.  Fortesa vuajti shumë  në kohen e luftrave me turqit  në shekullin e XVI…10.  Mariano Bolizza, një aristokrat prej Kotorrit , shkruante me 1614 se Meduni ishte një kala e pamarrshme ,por e shkaterruar (mal gurdata  e quasi destrutta) me 200 banorë  e një aga ose dizdar turk per komandant. Dihet se çfar rendesie ka pasur ky vend edhe në historinë më të re per Malazezet. Sidoqoft Meduni është një ndër qytezat e pakta të Europes, historia e  të cilave  shtrihet pertej  njezet shekujsh…  11.  Keshtjella u rrënua fare mbas disa kohesh ,sepse në vitin 1693 fisi shqiptar i Kuçit  i kerkoi ndihmë  Venedikut per të ndertuar një kullë  në kodren e Medunit, e cila zotron rrugen që perdornin me fort turqit per invadime…Të dyja linjat nepermjet seleksionimit  të keshtjellave me rezistente u bënë djepi i formimeve  të qyteteve të pastra të mesjetes..por që fuqia e natyres dhe dora e barbareve i shkaterruan plotesisht ,gjë që e shohim me sy në një qytet antik…12.  Meduni ndër shekuj ka qënë edhe një  qender e rendesihme e hierarkisë  kishtare të besimit katolik  ,ketë e “verteton” edhe ipeshkevi famemadh i shekullit XVII  Pjeter Bogdani i cili në një relacion të tij të dates 24 mars 1684 ndër të tjera shkruan: “Peshkopata e Medunit… është e shkretë dhe pa bari (Peshkop) qyshse vendi iu shtrua sulltanit.  Peshkopata e Medunit fillon nga  peshkopata e Kotorrit  dhe duke mbajtur  drejt  lindjes  neper lumin  e Gentes , perfshinë  Genten e Siperme  dhe popujt shume trima  të Kelmendit , Grudes , Hotit , Piperit, Palbardhit dhe Kuçit.. 13.  Ky relacion i fundit të shekullit XVII tregon jo vetem per rendesinë historike të qytetit dhe kshtjelles së Medunit  shqiptar ,por tregon se trevat e siperpermendura  shqiptare  kishin ruajtur deri ateherë edhe besimin kristian të ritit katolik.. Një studiues i kohes sonë nga trojet  shqiptare të Malesisë së Madhe  të mbetura nën kufirin politik të Malit Zi  e “vlerson” Medunin si një  tip të qytetit  fisnor ilir …në rrethin e Kuçit të sotem në pjesen perendimore të Kojes e Trieshit..14.   Per qytetin e keshtjellen e Medunit kanë shkruar dhe shkruajnë edhe shumë autor të tjer vendas e të huaj , por unë mendova t’u “referohem” dy arkeologeve austriak; Kamilo Prashniker dhe Arnold Shober, të cilët kanë vizituar Medunin e më gjërë në vitet e luftës parë botërore (1914-1918).  Studimi  mban titullin “Kerkime arkeologjike  në Shqiperi dhe në Mal të Zi”. (Botimi është autorizuar  nga Akademia Austriake e Shkencave…). Nga ky studim  citojmë : “…Me 29 dhe 30 maj 1919 gjurmuam Medunin , të cilin Evans dhe Pac , nisur  nga ngjashmeria e emrit  , e paten identifikuar si qyteti i vjeter ilir  Meteon… Meduni ndodhet në verilindje të Potgorices , 9 km në vije ajrore. Një rrugë e keqe kalon… buzë malit të Kakarriqit (Kakarricka gora) dhe me tej rrezë masivit  malor të quajtur Doljani… i cili mund të shkapercehet vetë në një shpat të pjerrët përballë fushës së Podgoricës, prej ku mund të arrihet në luginen malore të Medunit… Në pjesën shkembore, mund të ngjitesh  nëper një rrugë të vjeter kalldremi, pranë të ciles  aty ketu , kemi vënë re gjurmë të një rruge antike të gdhendur në shkemb. Lugina e vogel malore e Medunit  ndahet në dy pjesë të  pabarabarta , nga nje kurriz shkembor që zhvillohet në forme s-je dhe që pret luginen terthorazi në drejtimin verilindore. Në poljen e vogel jugor pa dalje gjendet fshati Donji Medun , shtepitë e pakta  të të cilit i ngjeshen shpatit jugor të kurrizit shkembor. Më në veri me një peisazh akoma më karstik, shtepitë e Gorni Medun. Kodra shkembore e siperpermendur ka një maje të gjërë në pjesen perendimore, një zbritje në formë lugu në qender dhe një kokë shkembore  nga lindja , 586 m  mbi nivelin e detit , tri faqet e së ciles  janë pothuajse perpendikulare. Në pjesen më të lartë  me shpate të thikta gjenden muret e punuara  me gurë të thyer të një çitadele të vogel…  Në shtepitë e Donji Medunit shpesh herë vihen re blloqe të mëdhenjë të punuar në formë kuadratike. Pasi lë shtepitë e fundit  ngjitesh lartë drejtë lugut dhe do të gjendesh në një rrugë antike të punuar në shkemb e cila ,pas dy kthesash të forta ,të çonë siper në koder. Rreth 2 m e gjërë , ajo kapercen pjerresinë e shpatit me ndihmen e shkallareve të  shumta , 0.70 m deri 0.90 m të larta ,të gdhendura në shkemb. Gjurmë të kesaj rruge dallohen ende më lartë , në shpatin perballë çitadeles  në anen jugore të kreshtes shkembore. Në kthesen e parë të  rruges ndeshen gjithashtu  mbeturina të murit antik. Ketu rruga futet brenda murit rrethues të Meteonit antik , në krahun jugor të të cilit  është ruajtur faqja  e një porte, e dëshmuar në dy blloqe të medhenjë in situ. Prej ketu ndjekim linjen  jugore të kodres  drejt shpatit perendimor , buzë të cilit aty-ketu  shihen shkembinjë të punuar per murin me një deri në dy rreshta guresh kuadratik.  Në të shumten e rasteve muri është shembur  bashkë me shkembin. Gjurmë të pakta deshmojn se muri qarkonte pjesen perendimore pak a shumë të shtrirë, e vetmja hapsirë  per shtepitë e qytetit.  Linja e murit vazhdon pastaj gjatë në pjesen veriperendimore. Dhe veriore me pak të pjerret.  Një grumbull germadhash ,brenda të cilave fshihet  një kullë e ndofta një portë , deshmon per vazhdimin e murit ,aty ku rruga mesjetare  per në çitadelë  bënë një kthesë të fortë. Më tej muri ndiqet per gjatë rrezes veriore të kodres ,ku dallohen tri kulla të vendosura në distancë pak a shumë  24 m larg njera-tjetres , ndersa në mesin e kodres  muri është shumë i shkaterruar dhe së shpejti ka gjasa të zhduket tersisht. Në gjysmen lindore ,në krahun e ngushtë të shkembit të çitadeles ,perpara Kishes, majtas mund të shihen shembinj  të punuar  që kanë sherbyer  si bazament per vendosjen e murit ,çfar deshmon  se edhe në lashtesi çitadela  ka qënë zona qendrore e tërë vendbanimit ,akropol.  Akropoli dhe qyteti i poshtem kanë qënë  rrethuar nga një murë dhe brenda kesaj siperfaqe akropoli vetë do të ketë qënë hapesirë e veçuar dhe e  fortifikuar.  Një ndarje tjeter shihet në zonen e siperpermendur në formë shale.. Ketu gjendet trakti me i ruajtur  dhe më madheshtor i murit antik të Medunit, 7 m i gjatë dhe 2 m i lartë  i cili niset nga porta e siperpermendur  dhe pret terthorazi shpinen e kodres ,duke e mbyllur  atë. I punuar me gurë të medhenjë 1.50 m  të gjatë dhe 1.15 m të larte ,ai perfundon ne krahun jugor me nje shpatull me profil anesor te gdhendur ,dhe buzë rruges merr kthesë  nga lindja. Mund të pranohet se ketu në rrugë ka qenë një portë  dhe se per të shkuar në akropol duhej kaluar neper tri porta. Teknikisht ky murë perputhet në të gjitha aspektet me muret e Lissosit…(Lezhes ,pra me ato Ilire, N.B.). Matriali ndertimore është gurë gelqeror vendas. Zakonisht janë ruajtur  një deri në dy rreshta guresh dhe vetem në një rast pesë. Kemi të bejmë me të njejtin sistem pseudopoligonal ,që është karakteristikë në Lissos ,të kombinuar në kulla e  muratur  katrore.  Kullat janë të lidhura me murin ,kanë dalje jashtë murit 4-5 m dhe faqe ballore në gjersi mesatare  9 m. Të gjitha qoshet e kullave kanë një linjë të profiluar, perpendikulare , të punuar mirë ,të gjërë plus-minues 0.08 m.   Brenda mureve nuk është ruajtur asnjë germadhë -banese ,as nga germimet nuk shpresohet shumë ,mbasi kudo shihen  qartë shkembinj të zhveshur.   Në fund duhet permendur një  nishe e madhe votive , gdhendur në shkemb ,në shpatin perendimore të akropolit ,djathtas rruges , poshtë kulles rrethore veriperendimore të çitadeles. Në siperfaqen e lemuar të shtrojes duken pjesë të thelluara  ovale që sherbenin per vendosjen e objekteve votive.15. 

Datimi i mureve të Meteonit behet duke krahasuar ato drejtperdrejt me muret e Lissosit …Keshtu edhe muret e Meteonit i perkasin  shekullit IV-III  para Krishtit…Datimi mbështetet dhe nga fragmente  të pakta qeramike me vernik të mirë të zi kryesisht me prodhime të importit grek ,të cilat i kemi gjetur në boshlleqet  brenda murit...  Në rrezen veriore të majes perendimore të kodres shtrihet një  nekropol i dystë , i cili sipas eksperiencës  sonë (Shober-Prashniker N.B.) mund të ishte një varreze mesjetare ,apo akoma më heret. Varret kufizohen nga unaza të rregullta në formë ovale që shkojnë në katerkendesh ,të formuar nga gurë shkembore natyrore ,të papunuar ,të vendosur pranë njeri tjetrit  pa ndonjë lidhje të veçantë. Varreza të ngjashme kemi gjetur në zona të ndryshme të shkelura nga ne ,të cilat janë perdorur deri vonë si nga banoret e kristianë ashtu edhe nga ata muhamedan. Me që  banoret e Medunit nuk dinin asgjë mbi periullen e shfrytezimit  të ketij nekropoli , Shober hapi njerin nga varret , pozicioni i të cilit  precizohej mirë permes unazes së ruajtur të gureve. Unaza kufizuese perbehej nga kater blloqe të medhenj të vendosur në anet gjatesore dhe nga tre gurë të vegjel në pjeset e ngushta. Rezultati  ishte i habitshem. Në anen jugore të gurëve  ,pra jo në qender të unazes ,në thellesi 0.8 m  u gjënd një skelet i shkaterruar me kokë nga lindja. Djathtas  e çelur , i cili fatkeqesisht ishte demtuar aq shumë  nga lageshtia e tokes , saqë nuk mund të shpetohej. Paretet ruanin akoma gjurmë të vernikut zi. Djathtas  pranë kembeve një kupë e vogel me baltë natyrore dhe parete të hollë , pranë femurit të majtë një shishe e vogel, me parete mjaft të trasha dhe të ashpra, me trup sferik dhe qafë të gjatë dhe të drejtë. Inventari e daton skeletin rreth shekullit III para  Krishtit, pra në periullen e kalasë  së Meteonit. Po në çfar raportesh ndodhet varri i germuar nga Shober me tërë nekropolin ?.  Që i gjithë nekropoli i perket periulles antike nuk mund të thuhet , perpara se hapja  e varreve të tjer të jepte deshmi per ketë…”..16.  

RRJELLOJAT E  “EMRIT”  MEDUN 

Toponimi i qytetit apo keshtjelles ka një histori me vlera të dukshme  Iliro-shqiptare ,pasi me gjithë stuhitë e vershimeve e pushtimeve që kaluan mbi keto troje nuk  munden të ndryshojn , asgjesojn apo të lekundin  aromen autoktone  ,të “rrenjes”  të “emrit” që nga Meteoni , Medonum ,Modon e deri tek Meduni…  Gjithsesi ne po e fillojmë  me një legjendë , e cila thotë  se qyteti  mban emrin e  Medes legjendare ,gruas së agronautit  Jazon , i cili me ndihmen e një princeshe  rremben leshin e artë  nga thonjet e një perbindeshi. Jazoni duke mbajtur premtimin  u martua me princeshen. Me të marrë vesh Medea per hakmarrje  vret dy djem e tij  e të sajë.   Ekzistojnë  mendime  që qyteti  ka fituar emrin  sepse  ka qënë  fron i mbreterve – Medont …Duke ditur se onomastika  ilire nuk bazohet  kryesisht në mite  e legjenda ,por ka burime në karakteristika topologjike natyrore të vendit…mendohet se gjeneza e toponimit  vjen nga bimet medicionale , si per-shembull Medra ,ose mendra-pelini ,menta që permban  veti  sheruese ,që iliret  ja njihnin keto veti me ndikim hyjnor , meqense iliret adhuronin perendeshen  e shendetesisë  MEDAUR …17.  Nga  studiues e albanolog të ndryshem mesohet se  MEDAUR (Medaurus) ka qenë  Perendi (pagane) e Ilireve , ku herë citohet si perendi e shendetesisë ,herë si perendi e mbrojtjes dhe herë si perendi e luftes e tjer.Ketë e perforcon edhe studiuesi “Ilirolog” Aleksander  Stipceviç , i cili shkruan se: “MEDAURUS –Hyjni-Ilire, e njohur si  mbrojtese ,por edhe si hyjni e Mjeksisë,që vjen nga rrenja  Med=Mjekoj..”.18.   Edhe sipas mendimit tonë  “emri” i qytetit të Medunit ka gjasa që të kenë në themel emrin e prendisë pagane  Medaur , pasi vet pozicioni ku është ndertuar qyteti apo keshtjella  ploteson “kushtet” e vendit  të shendetshem (klimaterik) ,  e vendit  me favore mbrojtese natyrore ,qoftë kjo mbrojtje  edhe  duke luftuar.. Është interesant se  në defterin e regjistrimit të sanxhakut të Shkodres  të vitit 1485 gjinden  toponimet Medon që shkruhet  fshat ,por të varur nga  Kalaja e Medunit (fq.135),ndersa në një faqe  tjeter të ketij defteri e gjejmë të rikonfirmuar  perseri  toponimin Medoni por ketu paraqitet si qender e rendesishme administrative , ku varej  fshati Fupos..(fq.390). Ndersa në regjistrimin e 12 viteve më vonë (kur futet në defterin osman per herë të parë Kelmendi) del  i shkruar qartë toponimi Meduni , kur tregohet per rrugen që kalon prej kalasë ( Medunit) në malet e Kuçit dhe zbret në Plave ,dhe thotë u shkrua me 5 mars 1497. 19.  Pavaresisht nga zevendesimi i ndonjë shkronje (ndër mote e shekuj) që na ka sjellur “ndryshimin” nga  Medaur në Medun ,rrenja tingellon gjithnjë e pandryshuar ,gjë që jo vetem e kanë vënë re  fallsifikatoret sllav, turq e tjer ,por e kanë pasur të pamundur  ta ndryshojnë e aq më pak ta “sllavizojnë” toponomastiken e Medunit deri sot në fillimet e shekullit XXI…

“BANORET”  E  MEDUNIT  DHE  DISA  NGJARJE  HISTORIKE… 

 Perkunder fames  të qytetit e kalasë së Medunit ,ka fare pakë dokumente që  tregojnë  per  banoret apo shtepiat e kesaj qendre urbane-qytetare ndër mote e shekuj.. Pjeserisht per statestikat e popullsise së Medunit e rrethinave fillojmë ti  mesojmë fare vonë ,veten  nga fundi i shekullit XV. Në defterin e regjistrimit  të sanxhakut të Shkodres të vitit 1485 të bërë nga pushtuesi otoman , gjejmë  disa të dhëna që flasin “indirekt” per Medunin. Konkretisht shkruhet: … Fshati Medon , që varet nga kalaja  e Medonit  në kazanë e Potgorices ,është varosh i kalasë  së permendur më lart.  Ketu jepen emrat e  15 kryefamiljareve  që korespondojne me  15 shtepia ,si dhe të ardhurat nga taksat, 20.    Nga ky defter  mesojmë se fshati me emrin FUPOS varej nga Medoni, por shkruhet se nuk erdhen per tu regjistruar ,prandaj u muaren nga defteri i vjeter. Ketu janë të regjistruar  emrat e 7 kryefamiljareve që do të thotë 7 shtepia, dhe të ardhurat perkatese që vilte shteti otoman.21.  Vlenë të  thuhet se emrat dhe mbiemrat janë në pergjithsi në të dy rastet me tingellim ortodoks ,por jo sllav( pasi u mungon edhe prapashtesa viç ose viq). Ketë të vertet historike na e perforcon edhe  një studiues sllav siç ishte Gerbiçiqi , ku kuçasit i quan  malesorë kryengrites që janë nën udheheqesinë e ushtarakeve turq në Medun, dhe thotë se janë të fesë katolike  me 490 shtepi dhe me 1500 ushtare…22.  Gjithashtu duhet të sqarohet se  ortodoksia  kishte filluar të fitoi një farë statusi nën pushtetin e Osmaneve ,ndersa Katolicizmi konsiderohej ende armik i patolerueshem i perandorisë aziatike ,ndaj per ti shpetuar persekutimit dhe privimeve të pafundme ,shqiptaret katolik kishin  filluar “perqafimi” e ortodoksisë ,që  të “pakten” ishte besim kristian e jo si ai i pushtuesit… Gjithsesi  në disa dokumente  që bejnë fjalë per historinë e Shqiperisë të viteve  1593 – 1602   shkruhet se  shqiptaret janë një kombë që  banojnë  prej maleve të Shqiperisë deri  në Danub. Prej ketyre  ,ata që janë në Dardani dhe më afer maleve që u thanë ,mund të bejnë  shumë levizje  dhe keta janë : Piperit ,Kuçasit , Kelmendasit ,  Palbardhasit dhe të tjer në vendet e Plaves  ,ndër të cilet janë shumë shqiptare që jetojnë  sipas ritit romak (Katolik N.B.). Dhe keta janë  ata që , meqë kanë  vende të forta ,dhe prej natyre janë shumë të eger  akoma nuk kaë lejuar të nenshtohen prej armeve të sulltanit… Po ketu mesojmë perseri se disa shqiptar rrojnë sipas ritit latin ,disa sipas ritit  grek (ortodoks).  Por që të gjithë jetojnë … në atë pjesë që quhet Shqiperi .. 23.  I shkruam keto duke pasur parasysh se  qyteti apo keshtjella e Medunit ,ishte edhe kryeqendra e treves historike të Kuçit… Pavaresisht rrokopujave historike  mbas  pushtimeve otomane  në gjejmë disa konfirmime të dokumentuara se  në keto troje vijonin të ishin zoter të vendit tyre , banoret  autokton shqiptar që me qendresë dhe sakrifica kishin ruajtur jo vetem identitetin kombetar ,por edhe atë  fetar (kristian-katolik). Në vitin 1614 relatori Mariano Bollizza  e quan (Medunin) një fortifikatë  pothuajse të shkaterruar “piazza mal guardata e quasi destrutta” dhe kishte vetem 200 banorë.. 24.  Meduni mendojmë se kishte arritur në ketë gjendje të mjerueshme pas  Kuvendit nderballkanik të Kuçit të zhvilluar me 15 korrik të vitit 1614 ,ku kishin marrë pjesë 44 krerë  shqiptar dhe ballkanas të tjer , dhe kishin vendosur të luftonin pa kompromis kunder pushtuesve të perbashket  turq. Meduni ka vijuar të jetë një keshtjellë historike gjatë gjithë qendreses antiotomane të shekullit XVII të shqiptareve dhe aleateve të tyre ballkanik dhe europian. Disa nga  “dokumentet” që  vertetojnë qendresen dhe luften antiotomane që kanë lidhje me  keshtjellen e Medunit  ,po i rendisim si më poshte:

Me 6 tetor 1683  në pragun e kundersulmit të ushtrive  austriake ,mesojmë se Malet e veriut të Shqiprisë ishin në aleancë me ketë fuqi europiane  antiotomane, dhe  kishin arritur të ishin të lira. Në mes disa keshtjellave të rendesishme (si në Kelmend , Piper , Pult , Gash ,Mirditë ,Pukë e tjer ) që perllogariteshin si  pengesa per kalimin e ushtrive turke ,per  Kuçin rikonfirmohet keshtjella e Medunit.25.  Me daten 2 prill 1688 jepet një deshmi në lidhje me luftimet e zhvilluara kunder Sulejman pashes së Shkodres  dhe të tjereve  komandant osman . Malsoret  njoftohet se kanë shtenë  në dorë  fortesen e Medunit dhe presin të çlirohet Shqiperia…26.  Një leter e dates 26 qershor 1688 e senatit venedikas drejtuar proveditorit të pergjithshem  flitet per suksesin e luftimeve të Kuçit  ,Grudes dhe Kelmendit , ashtu edhe per forcimin e garnizonit  të (keshtjelles) Medunit..27.    Ndersa nga një relacion i Nikolo Ericos , proveditor i jashtezakonshem i Kotorrit  i dates 1 mars 1692  ,mesojmë se banoret e Kuçit (me  keshtjellen e Medunit N.B.)   të gjithë janë të ritit roman (katolik),dhe pas ketyre në veri janë piperasit e palabardhasit  ,të ritit grek (domethenë kristian ortodoks ,por jo sllav,N.B.). Të gjithë kapen në dhjetëmijë  e shtateqind  frymë  që japin një trupë prej dymijë e treqind  burra nën armë..28.  Në vitin 1717 perseri Kuçi ( pjesë e rendesishme e së ciles ishte Meduni) ishte në axhendat “Europiane” të luftes antiotomane. Per ketë konfirmohet se Kuçi së bashku me  Piperin , si troje safi shqiptare i ofronin Venedikut  3000 burra nën armë…Rusia dhe Austria  arriten në njeren nga marreveshjet e tyre të shumta , dhe sëbashku i shpallen  luftë Turqisë me 1788 , duke shpallur së qellimi  i tyre ishte  t’i  jepnin  fund  sundimit të  sulltanit. Së toku ata nxiten  malazezet të krijojnë  incidente kufitare me Turqinë. Mirpo me që nuk u besonte malazezeve  , i derguari austriak shkruante: “ Ne mund të mbeshtetemi shumë me fort tek besa dhe te guximi i shqiptareve  katolik të Berdes ,tek ata janë të shumtë  në numer si Palbardhet ,Piperet , Kuçet , Vasojeviqet  ,malsoret e Kelmendit  ,Hotit e tjer , që mund të  nxjerrin një forcë prej njezetmijë  luftetaresh, fortë më trima se sa malazezet”. Ky është një pasazh që paraqet mjaft interesë ,sepse shumë  nga keto fise shqiptare  kanë rënë sot nën sundimin malazez ,janë sllavizuar…dhe janë  perfshirë në kishen ortodokse..29.  Kuçi në organizimet “shtetrore” të ketyre koheve  paraqitet si Nahi (Komunë), por në organizimet e formave më të medha (rrethe apo diçka tjeter),ai bente pjesë me Nahi apo komuna të tjera të Malit të Zi.30.  Politika e dhuneshme ,por edhe joshese otomane  gjatë ketyre viteve kishte bërë të “mundur” që me organizimet dhe  ç’organizimet  e saja  keto treva safi shqiptare ,dhe nga më qendrestaret ti lërë në doren e jabanxhinjeve sllavo-ortodoks  malazez .Ortodoksia me gjithë qendresen  antiotomane ,kishte fituar një status të veçantë  me ndihmen e  Rusisë së asaj kohe. Per ketë aresye  Kuçi si disa treva të tjera shqiptare të ketyre aneve ,duke u perballur tashma me dy armiq të eger ,kishte menduar ti “shmangej” njerit. Fatkeqesisht  zgjedhja e Kuçit per tu “miqesuar” me Malin e Zi  kishte qënë   fatale…  Kuçasit katolik shqiptar duke menduar se ortodoksia si besim ishte kristian ,(pra i afert me besimin e tyre) ,ata u ortodoksizuan per ti shpetuar islamizimit. Mjerisht ortodosia  dalngadal nuk u muaren vetem besimin katolik ,por edhe kombesinë…Deri ne vitin 1878 Kuëi perseri dallohej qartesisht si komunitet autokton shqiptar ,madje edhe në dokumentet e Malit Zi  shenohej i till.31.  Studiuesja  angleze Edit’h  Durham ,shkruante se që nga lufta e viteve 1876 -1877 Kuçi është futur brenda kufijeve politik të Malit Zi. Por per herë të parë ai holli shortin me Malin e Zi në 1835 ,por bashkë me Piperin ,një fis tjeter , i cili pjeserisht është patjeter shqiptar , dhe ngriti krye me 1845 kur princi (malazez) Danillo u perpoq ti detyronte të paguanin taksa…32.  Ish konsulli i Frances në Shkoder , Hekardi ,tregon per një ngjarje afersisht të till (në shekullin e XIX) ,kur thotë se princi  malazez i  dha  urdher Mirkos të terhiqej ,dhe po shpresonte se kjo çeshtje nuk do të kishte pasoja. Por  pashai i Shkodres  urdheroj mbylljen e pazareve dhe u dergoi perforcime Kuçasve. Keta pushtuan Medunin ,ku gjendeshin  dhjetë malazez ,të cilet i vranë ose i zunë rober ,pastaj dogjen  të gjitha shtepitë e mbetura në kembë ,me pretekstin se ato u perkisnin perkrahesve  të princit (te Malit Zi) Danillo..33.  Me gjithë  stuhitë e rrebeshet e panumerta mbi keshtjellat e qytetrimin e tyre ,autoktonia mijera-vjeçare ,ndonse shpesh  u lekund nuk humbi kurrë… Gjithsesi traktatit i Shen Stefanit (3 mars 1878) e veçanarisht  kongresi i Berlinit (15 qershor…1878) kishin “vulosur” në një farë menyre grabitjen e “ngadalshme” të shumë trevave shqiptare nga fqinjet e vonë sllav.  Kjo vihet re  edhe  në relacionet e viteve 1901-1902 kur  Jezuitet e misionit fluturues (hierark të besimit kristian-katolik), shkruanin se Kuçasit  tashma ndiheshin  duke folur  si një tribu (fis) malazez  ortodoks  shumë i fuqishem…34.  Është interesant se me gjithë  ndergjegjen e ruajtur  të  Kucasve  shqiptar ,gjatë shekullit  XIX e fillimt të atij të XX, ka pasur një luftë të tmerreshme  në mes Kuëit  dhe fiseve të tjera Shqiptare ,ku veçanarisht dallohet “lufta” e eger (sigurisht per zotrime bjeshkesh e trojesh) ,me Fisin apo malin historik të Grudes ,sa edhe sot kur ka grindje të medha në mes njerzëve , familjeve apo me gjere perdoret ”shprehja” se shkojnë keq si “Kuç  e Grudë..”  Në bjeshket e Kuçit  në vitin 1833  kishte lindur  vojvoda famemadh i Malit Zi  Mark  Milani. Ky luftetare  trim në krye të ushtrive malazeze , luftoi  në shumicen e kohes edhe kunder shqiptareve.  Por kur Mark Milani mendonte se ishte në kulmin e lavdisë , në moshen 49 vjeçare (ne vitin 1882) , Knjaz Nikolla e largoi nga oborri i tij ,duke e derguar (thuhet si të internuar) në Medun. Në ketë keshtjellë historike  Marku kaloi plot 19 vite , deri sa vdiq në vitin 1901. Gjate ketyre viteve  vojvoda  më i shquar i të gjitha kohrave të Malit Zi shkroi kater vepra  të cilane janë : “Fisi i Kuçit  në kenget dhe  tregimet popullore , Kujtime nga Lufta ,  Shembuj trimerie dhe burrnie  dhe  Jeta  e Zokonet e Shqiptareve.”.  Mark Milani  në keto “testamente” hellë dritë per shumë ngjarje të atyre kohëve (megjithse një pjesë e ketyre librave sot nuk gjinden).  Ketu ai  pranon edhe origjinen e tij malësore e shqiptare.  Ndersa  në librin e botur  edhe në shqip  “Jeta dhe Zakonet e Shqiptareve”   Mark Milani  vlerson e nderon maksimalisht trimerinë , burrerinë , besen  e bujarinë e shqiptareve , edhe pse për-rreth një çerek-shekulli “gjuha  me të cilën kishte folur e marrë vesht”  me shqiptarët-malësor  Marku  ka  qenë “gjuha” e luftës  me “fjalorin” e jataganit e pushkës… Sot duke shkuar per në Medun  ,në një ndertesë dykatëshe  (ish ndertesë e  një  qeveritari lokal turk) “takon”  muzeun që i kushtohet Mark Milanit . Në ketë muze  janë të ekspozuara  veshje ,armatime , enë ,vegla muzikore popullore , dorshkrime , fotografi e tjer ,disa nga të cilat  i perkisnin vetë Mark Milanit dhe veprimtarisë së tij ,por në muze kishte edhe veshje dhe “eksponate” të tjera shqiptaresh malesor e më gjërë…

Pakë fjalë në vend të një epilogu

Megjithë rrokopujat  e historisë gjatë shekullit XIX , që kanë  lënë padrejtesisht Medunin  nën shtetin  e vogël të Malit Zi  , (mjerisht  edhe me bekimin e “Europës plakë”) , ai  është aty ku ishte rreth 2400 vite më parë ,ku e ndertuan të parët tanë – Iliret . Sot  Meduni (keshtjellë apo qytet i moçem shqiptar) është i “plakur” e rrenuar ,por edhe keshtu  ai fletë dhe do të flasë vetem shqip dhe kurrë  nashke… Ndaj e ndiemë per detyrë të bëjmë ketë shtegtim të shkurter  në gjurmët historike të Medunit  Iliro-Shqiptare i cili ka qënë dhe  do të mbetet në histori si  kryeqyteti rezervë i mbretërisë  Ilire të Agronit , Teutes dhe Gentit…

Referencat:

1.Qytetet dhe Keshtjellat e Shqiperise ,kryesisht ne mesjet ,fq.13.  

2. (Iliret dhe Iliria te Autoret Antike ,fq.127-128.  

3.A.  Degrand , Kujtime nga Shqiperia e Eperme ,fq.7.  

4.Konstandin Jirecek ,Historia e Serbëve ,pjesa e parë ,fq.46. 

5.Preloc Margilaj ;Iliret kane folur shqip ,shqiptaret flasin ilirisht ,fq.82. 

6.Milan Shuflaj ,po aty ,fq.48.  

7.Prof.dr. Jahja Drancolli ,Iliro-Arberit  në Mal te Zi gjatë antikitetit  dhe mesjetes, botuar në librin ,”Në një cep të Ilirisë”, fq.12.  

8.Xhuzepe Valentini Il Diritto delle Comunita ,fq.364.  

.  9.Dr. Konstantin Jirecek ,Shkodra e Krahina e  saj në mesjetë ,botuar ne librin ;Vezhgime  Iliro-Shqiptare ,fq.112.  

10.Milan Shuflaj ,po aty ,fq.49.  

11.Dr.Konstantin Jirecek ,po aty.  

12.Milan Shuflaj ,po aty.   

13.Dokumente  te shekujve XVI – XVII per Historinë e Shqiperisë , fq.31 , pergatitur nga  Injac  Zmaputi dhe Selami Pulaha.

14.Lulash N. Palushaj ,Malesia e fiset e saj pj.I. fq.63. 

15.Kamilo Prashniker , Arnold Shober ,“Kerkime arkeologjike  në Shqiperi dhe Mal të Zi”, fq.3-7, Tiranë 2003.  

16. Kamilo Prashniker , Arnold Shober, po aty fq.7-8. 

17.Preloc Margilaj ,po aty ,fq.83.   

18.Aleksander  Stipçeviç , Iliret ,Historia ,jeta , kultura ,simbolet e kultit, fq.213.   

19.Defteri i Sanxhakut të Shkodrës, fq.135  dhe 434.  

20.Më hollesisht shih fq.135 te defterit të Sanxhakut Shkodres  1485. 

21. Defterit të Sanxhakut Shkodres  , po aty , fq.390.   

22.Lulash N. Palushaj ,Malesia dhe fiset e saj vll.I. fq.375.  

23.Dokumente  të  shek.XV -XVI , fq.231 -223,perg. nga Injac Zamputi..  

24.Në një cep të Ilirisë ,monografi e shqiptareve në Mal të Zi ,po aty… fq.12.  

25.Dokumente të shekujve XVI-XVII ,per historinë e Shqiperisë ,Vll.IV -1675-1699, perg.nga Injac Zamputi dhe Selami Pulaha  ,fq.20.   

26.Dokumente  të shekujve XVI-XVII..po aty ,fq.99-104.  

27.Dokumente të shek.XVI-XVII.. ,po aty ,fq.130-131. 

28.Dokumente të shek.XVI-      -XVII ..po aty fq.401-411. 

29.Edith  Durham ,Brenga e Ballkanit ,fq.322-323.  

30.Xhuzepe  Valentini ,po aty …fq.294. 

31.Xhuzepe Valentini ,po aty…fq.294-295.

32.Brenga e Ballkanit ,fq.127.  

33.Hyacinthe Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme  ,ose i Gegerisë ,fq.102.  

34.Xhuzepe Valntini ,po aty fq.295.   

DËSHMORËT E PANJOHUR TË ÇETËS PLAKË TË VLORËS

by

Kur do të shpallën dëshmorë luftëtarët trima, të çetës Plakë të Vlorës?

Vazhdon lufta e klasave: dëshmorët e atdheut trajtohen ca të nënës e ca të njerkës.

Nga Enver MEMISHAJ

  1. Komunistët të vrasin natën dhe të qajnë ditën

Një nga njollat më të errëta dhe çnjerëzore e Partisë Komuniste, ishte edhe eliminimi i shokëve të tyre të idealit, liminim që filloi që gjatë Luftës Antifashiste. Udheheqësi i lartë i P.K., Gogo Nushi ka deklaruar në plenumin e Beratit në nëtor të vitit 1944: “Për ata që ishin anëtarë partie e që kishin një pakënaqësi ose që kishin shfaqur një dyshim në vijën tonë, kemi pasur direktivë nga Komiteti Qëndror që këta t’i  zhduknim”. 

Disa nga ata luftëtarë, që Partia Komuniste i vrau natën, i qau ditën: pas çlirimit i shpalli dëshmorë të atdheut! Kështu p.sh. vetën nga Grupi Komunist i “Të Rinjve”, u vranë 8 vetë: Mynyr Xhindi, Fejzo Gjomema, Feta Ekmeçiu, Arap Shenaj, Fejzi Micolli, Hydajet Micolli, Haki Xhelo dhe Jorgo Plaku, të tetë këta pas çlirimit u shpallën dëshmorë. 

Në vitin 1944 komunistët pushkatuan në Ramicë të Vlorës Ramize Gjebrean dhe në vitin 1947 e shpallën dëshmore. 

Më 8 qershor 1944 u vra dhe Zaho Koka. Sipas Sofokli Lazërit dhe general Mevlan Dervishit thonë se e vranë pas krahëve. ( “Dita”, 23.12.2002; “Ballkan” 18.6.2005) Edhe Zahua u shpall “Hero i Popullit”

Në Fier u pushkatua çifti i bukur Zyba Fasllia dhe Kito Zarka  dhe pas çlirimit Kitua u shpall dshmorë, ndërsa Zyba mbeti armike e epopullit!!!

Në Gjinar të Elbasanit pushkatohen Velide Murataj nga Tragjasi dhe Bido Hasani nga Delvina. Bidua u shpall pas çlirimit dëshmorë, sepse familja e tij kishte qëndrim të mirë politik,  ndërsa Velideja mbeti armike e popullit pasi prindërit e saj ishin ballistë!!!

Më 3 maj 1944, u pushkatua vajza 18 vjeçare, Hazbo Gjoni nga Gusmari Kurveleshit. 

Në fund të vitit 1944 në Peshkëpi u vra Mustafa Gjinishi në një pritë të realizuar nga Liri Gega, dhe më pas u shpall dëshmor. 

E famëshmja Musine Kokalari shkruan se komunistët vranë Mustafa Gjinishin, Mustafa Kaçaçin, dhe Abas Shehun  sepse ata mendonin të krijonin një opozitë socialdemokrate mbas mbarimit të luftës, (M.K. “Si lindi Partia Socialdemokrate”) të tre këta pas çlirimit u shpallën dëshmorë dhe heronj.

Ka edhe raste të tjera kur partizanët janë vrarë për hakmarrje personale si Shyqyri Alimerko nga Tragjasi, Sadik Zotaj nga Ramica, ose janë vrarë nga hajdutët për ti grabitur si Ramis Aranitasi nga Skrapari , Mitro Xhani e Lefter Talo nga minoritar grek, (“Tema”, 7.12.2008) Dervish Hekali u vra pas krahëve dhe të gjith këta pas lufte u shpallën dëshmorë dhe heronj populli!!! 

Me këtë listë mund të vazhdonim gjatë…

  1. Kur do të shpallën dëshmorë luftëtarët trima, të çetës Plakë të Vlorës apo vazhdon lufta e klasave: dëshmorët trajtohen ca të nënës e ca të njerkës.

Në të njejtat rrethana janë pushkatuar nga Partia Komuniste gjatë luftës edhe shumë partizanë të çetës Plakë të Vlorës, formuar më 4 dhjetor 1942, ndër ta:  Neki Ymeri, Xhafer Dalani, Xhemil Çakërri, Selim Laçej, Refit Saçaj, Duro Elmazi, Shask Rustemi, Faslli Kapaj, Isuf Rexho, Bexhet Pashaj, Arshi Muka, Jaho Tushi, Qazim Bilbili, Nurçe Bajrami, Hasan Meçorrapaj, të cilët ishin luftëtarë trima me armë në dorë dhe nuk janë shpallur dëshmorë, pasi familjet e tyre nuk kishin qëndrim të mirë politk!!!

Pse u pushkatuan nga Partia Komuniste dhe konkretisht nga Dushan Mugosha dhe Liri Gega, shumë partizanët trima të çetës Plakë të Vlorës?

Në vitin 1943, me daljen e të ashtuquajturit fraksion i Vlorës i udhëhequr nga Sadik Premtja shumë partizanë iu bashkuan këtij fraksioni. Dihen akuzat që iu bënë Sadik Premtes dhe Grupit të “Të Rinjëve”, si armiq e tradhëtarë të Partisë dhe të popullit dhe bashkëpuntorë të fashizmit, akuza që nuk kanë asgjë të vërtetë, sepse nuk ka asnjë provë e fakt juridik për të mbështetur këtë akuzë.

Me dhjetra dokumenta të policisë fashiste provojnë se Sadik Premtja ishte në ndjekje për t`u arrestuar si armik i rrezikshëm i fashiznit. (Shih: “Eliminimi i Grupit Komunist të “Të Rinjve”, Tiranë 2016)

Enver Hoxha, i shqetësuar në kulm nga përmasat e asaj lëvizjeje që po ndodhte në Vlorë, e cila po lëkundte pozitat e tij, që nga strofkat ku fshihej në Tiranë, më 3 maj të vitit 1943, dërgoi një letër, që ishte në fakt një urdhër, që ia drejtonte Qarkorit të Vlorës dhe për njoftim gjithë Komiteteve Qarkore të Shqipërisë. Në atë letër ai urdhëronte: 

“Xhepi dhe Pali duhet të pushkatohen përnjëherësh pa asnjë gjyq si tradhtarë… armiq të betuar të partisë dhe të popullit”.  Dhe më poshtë: “Të arrestohet Vangjoja e Difi dhe të gjithë ata elementë që kanë marrë pjesë në këtë punë dhe, pa humbur kohë, të bëhet gjyqi i tyre… Në rast se ata janë kurdoherë solidarë me Xhepin edhe ata të pushkatohen… Të forcohet disiplina. Të shkojnë dy vetë të flasin me H.L. dhe t’i japin arsyet, e ta bindin për masat që janë marrë kundër këtyre tradhëtarëve”.

(AQSH, F.18/AP, V. 1943, D. 1, f. 4; Xhepi – Sadik Premtja, Pali – Pali Terova, Vangjua – Neki Ymeri, Difi – Qazim Çakërri, H.L. – Hysni Lepenica)

Vetëm nga leximi i këtij citati të shkurtër të asaj letre, që është shumë e gjatë, të lindin vetvetiu disa pyetje dhe shqetësime: 

Në radhë të pare, ku e gjeti ai njeri legjitimitetin që të arrijë të japë vendime për arrestime dhe për pushkatime? 

Kush ia dha atij të drejtën për t’i quajtur ata që nuk mendonin si ai, “armiq të popullit”,  mbi ç’bazë ligjore e morale jepte urdhëra të pushkatoheshin njerëz? 

Dhe po të mbahet parasysh se kjo ndodhte vetëm një vit e gjysmë nga dita që ai kishte marrë detyrën e sekretarit të përgjithshëm (ashtu si e kishte marrë) të PKSH-së, mund të arrihet në përfundimin se çfarë ka bërë ai më vonë, kur pushteti i tij u forcua dhe pozitat e tij në krye të partisë e të shtetit u konsoliduan me tej. 

Në zbatim të këtij urdhëri Dushan Mugosha dhe Liri Gega ngritën një njësit terrorist në shpellën e Shiroke në Tërbaç dhe vranë me atentat dhe me metoda të tjera mafjoze shumë partizanë të çetës Plakë, të Vlorës. 

Nisur nga fakti se të gjithë partizanët e çetës Plakë ishin luftëtar lirije, antifashistë, që kishin luftuar me armë në dorë dhe se nuk mund t’u ngrihet asnjë akuzë, duke pasur parasysh se të gjithë ata pas vitit 1990, janë vlerësuar e dekoruar nga autoritetet vendore dhe Presidenti i Republikës, si dhe praktikën se shumë partizanë të ekzekutuar nga PKSH gjatë luftës u shpallën dëshmorë pas çlirimit: 

Më 23 prill 2018 dhe më 31 maj të vitit 2020, familjarët e partizanëve të pushkatuar nga Partia Komuniste, gjatë Luftës Antifashiste, gjatë viteve 1943 – 1944, i kanë drejtuar një kërkesë prefektit të Vlorës, z. Flamur Mamaj dhe kërkojnë prej tij: 

Të vlerësohen e shpallen si dëshmorë të atdheut të afërmit tanë, të cilët kanë luftuar kundër pushtuesit fashistë me armë në dorë që nga 4 dhjetori i vitit 1942, kohë kur u formua çeta Plakë e Vlorës. 

Dihet gjithashtu  që jo vetëm u vranë padrejtësisht, por pas çlirimit familjet e tyre u persekutuan dhe internuan dhe sot këto familje mbajnë Statusin e ish të Përndjekurve Politikë. 

Pothuajse të gjithë partizanët e përmendur në këtë kërkesë kanë marrë vlerësime të larta nga Këshilli i Qarkut të Vlorës dhe nga Presidenti i Republikës dhe konkretisht:  

Komandanti i çetës Neki Ymeri “Vangjo” (1918 – 1943) i vrarë në pritë më 27 gusht 1943 është dekoruar:

1 – “Për veprimtari patriotike”, me motivacionin: “Luftëtar trim që dha jetën për një Shqipëri të lirë”

2 – “Martir i Demokracisë” me motivacion: “Antifashist i orëve të para, organizator dhe luftëtar në luftë për çlirimin e vendit nga pushtuesit e huaj. Iu kundërvu që në fillim vijës antikombëtare të diktatorit Hoxha, duke sakrifikuar edhe jetën”.

3 – “Medaljen e Artë të Shqiponjës” me këtë motivacion: “Vrarë në LANÇl, 1943, Komandant i çetës Plakë, Vlorë. Student, drejtues në Lëvizjen Kombëtare e Antifashiste. Franksionist në Partinë Komuniste Shqiptare”

Xhemil Çakërri – “Milo” (1920 – 1943), pushkatuar në të njëjtën ditë dhe orë me Hydajet Micollin është Shpallur “Martir i Demokracisë”

Xhafer Dalan Xhaferaj – “Shpuza” (1913 – 1943), pushkatuar. Dekoruar, pas vdekjes:

1 – “Për veprimtari patriotike”, me motivacionin “Luftëtar trim që dha jetën për një Shqipëri të lirë”

2 -“Medalja e Artë e Shqiponjës” me motivacionin: “Vrarë nga partizanët si franksionist. Antifashist i orëve të para, franksionist në PKSH”.

Duro Tahir Elmazi (1918 – 1943), pushkatuar. Shpallur “Martir i Demokracisë”

Haki Hazbi Xhelo (1923 – 1943), u pushkatua dhe u shpall dëshmor. Shpallur “Martir i Demokracisë”

Prefekti i qarkut të Vlorës z. Flamur Mamaj me shkresën nr. 598\1 datë 15.6.2020, i është drejtuar Ministrisë së Mbrojtjes, Komisjonit Qëndror të Statusit “Dëshmor i Atdheut” dhe bazuar në ligjin nr. 109\2018, “Për statusin e Dëshmorit të Atdheut” propozon që  partizanët e çetës Plakë të sipërcituar të shpallen “Dëshmorë të Atdheut”. Propozimi i prefektit shoqërohet me dosjen e plotë me dokumentacionin provues. 

Ja dhe disa shembuj se si autoritetet shtetërore kanë vepruar me dy standarte, ose disa pyetje që kërkojnë përgjigje:  

Përse Mynyr Xhindi që e vranë pas krahëve, shokët e tij në kodrat e Velçës më 5 nëntor 1943,u shpall dëshmorë ndërsa Neki Ymeri komandanti i çetës Plakë që u vra me atentat nga Shyqyri Alimerko dhe Sadik Zotaj mbeti armik i popullit?

Përse Hydajet Micolli që u vra në të njëjtën ditë dhe orë me Xhemil Çakërrin u shpall dëshmor ndërsa Xhemil Çakërri mbeti armik i popullit? Për më shumë: Në maj të vitit 1943 te mulliri i Kutës në Mallakastër  u vranë nga komunisti Idris Seiti brenda një orë: Hydajet Micolli nga Bolena dhe Xhemil Çakërri nga Tragjasi. Të dy këta ishin luftëtarë antifashist, me merita pothuajse të barabarta, për më tepër Xhelim Çakërri ishte komisar politik i çetës Plakë. Të dy simpatizant të Sadik Premtes. Hydajet Micolli pas çlirimit shpallet “Dëshmor i atdheut”, ndërsa Xhemil Çakërri “ armik i popullit”. Kjo ndodhte nga parimi luftës së klasave sepse Xhemili ishte familje me qëndrim të keq politik megjithëse fashizmi i kishte djegur dy shtëpi dhe i kishte burgosur motrën në moshën 17 vjeçare.

Përse Haki Xhelua u shpall dëshmor, ndërsa Duro Elmazi armik i popullit!!! Për më tepër: Të dy djemtë e rinj, Duro Tahir Elmazi (1918 – 1943) dhe Haki Hazbi Xhelo (1923 – 1943), anëtarë të Grupit Komunist  të “Të Rinjëve”, simpatizant dhe mbështetës të Sadik Premtes u arrestuan në një ditë dhe në një orë dhe u pushkatuan, duke humbur varret e tyre përgjithmonë. Pas çlirimit Haki Xhelua u shpall dëshmor ndërsa Duro Elmazi armik i popullit!!!

Po kështu mund të bënim krahasime për të gjithë luftëtarët antifashistë, partizanë të çetës Plakë të Vlorës, të ekzekutuar padrejtësisht nga Partia Komuniste me urdhër të Dushan Mugoshës dhe Liri Gegës. 

Pra kemi një praktikë  e cila padrejtësisht nuk zbatohet njësoj, ose t’u hiqet titulli i deshmorit atyre që u vranë nga Partia Komuniste dhe më pas u shpallën dëshmorë ose t’u jepet titulli “Dëshmor i atdheut”, të gjithë partizanëve që u vranë në të njëjtat rrethana me ata që u shpallën dëshmorë.

Ndarja sipas parimeve kriminale të luftës së klasave ndodhte në diktaturën komuniste. Kjo ndodh edhe sot në demokraci, prandaj autoriteti shtetëror sa më parë duhet të bëjë koregjimin e këtij qëndrimi absurd: t’u japë titullin “Dëshmorë i atdheut” të gjithë  partizanëve trima, antifashistëve, të çetës Plakë të Vlorës, që kanë luftuar fashizmin me armë në dorë.  

Deri më sot kërkesa e familjarëve të të pushkatuarve si edhe kerkesa e prefektit z. Flamur Mamaj të Qarkut të Vlorës ka mbetur pa përgjigje. Autoriteteve shtetërore u kujtojmë gjithëashtu se ata në bazë të ligjit nr. 119/2014 “Për të drejtën e informacionit…”, kanë detyrimin që të kthejnë përgjigje brenda një afati të arsyeshëm dhe ligjor, detyrim i cili nuk është realizuar.

DISA DËSHMORË TË PANJOHUR TË ÇETËS PLAKË TË VLORËS

Neki Ymeri                                     Xhemi Çakërri                             Nimet Mita                                Duro Elmazi

Xhafer Dalani                                Shaskë Rustemaj               Hodo Muhameti                             Isuf Rexha

              Gjysh Premtaj                                    Osmën Ymeraj

NË KUJTIM TË FAHREDIN ETEMIT-LADËS

by

VEPRIMTARIT DHE DËSHMITARIT TË NGJARJEVE HISTORIKE PËR KOSOVËN

C:\Users\PC\Desktop\Fahredin Etemi me Adem Demaçin.PNG

                                        Fahredin Etemi – Lada me Adem Demaçin

SHKRUAN: NUHI BYTYÇILajmi për ndarjen nga jeta të Fahredin Etemit-Ladës, jehoi me dhembje të madhe në Kosovë dhe më gjerë. Largimi i tij nuk është humbje vetëm për familjen Etemi, por edhe për kolegët, shokët dhe miqtë e tij. Fahredini-Lada ishte njëri ndër fotografët më të njohur në kryeqytetin e Kosovës, i cili krahas kryerjes së punës së tij profesionale si fotograf dhe dëshmitar i ngjarjeve më të rëndësishme të historisë sonë më të re, para gjatë luftës dhe pas luftës në Kosovë, ai ishte edhe veprimtar i Lëvizjes së pajtimit të gjaqeve, mbështetës dhe veteran i luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, mbështetës i Forcës së Sigurisë së Kosovës dhe i të gjitha zhvillimeve të periudhës së ndërtimit të shtetit të pavarur e demokratik të Kosovës. Kujtimet për Ladën si fotograf dhe para së gjithash si njeri human, atdhetar dhe shok i vërtetë janë të shumta. E kisha njohur në vitet 80-të përmes vëllait të tij Isa Etemit, me të cilin kemi punuar në TV e Prishtinës deri më 5 korrik 1990.                                                                                                                                              Lada ka qenë fotograf personal i simbolit të rezistencës sonë kombëtare Bacës Adem Demaçi,                                i Komandantit të UÇK-së të Zonës së Llapit, Rrustem Mustafës-Remit, fotograf i shoqatave të dala nga lufta e UÇK-së, i Këshillit për Mbrojtjen e Lirive dhe të Drejtave të Njeriut, i Shoqatës së ish-të burgosurve politikë të Kosovës, i TMK-së dhe FSK-së, Ushtrisë së Kosovës, fotograf i Kryetarit të komunës së Prishtinës pas çlirimit, si dhe ka përcjellur dhe fotografuar në shumë ngjarje politike, kulturore, arsimore dhe të tjera me interes kombëtar. Ai ka fotografuar edhe protestat dhe demonstratat e shumta që mbaheshin në Prishtinë e jashtë saj duke kundërshtuar veprimet e regjimit serb mbi shqiptarët. Të gjitha këto punë me interes të veçantë Lada i bënte gratis dhe nuk mund ta gjesh edhe një fotograf të tillë në Prishtinë që ka kontribuar më shumë se ai në këtë mënyrë për institucionet dhe komunitetin në përgjithësi.                                                                                                                                                 Me Ladën jam takuar më së shpeshti pas luftës përmes takimeve që kishim me Bacën Adem Demaçi, Shqiptar Demaçin, Rrustem Mustafën-Remin, Selatin Novosellën, Shemsi Sylën,             Fatmir Sopin, Xhelal Pakashticën dhe veprimtarë të tjerë.                                                                                                                                                        Mbaj mend kur në dyqanin e tij Foto Canon prapa Teatrit Kombëtar  në Prishtinë të gjithë familjarëve të dëshmorëve dhe martirëve të Kosovës, ish-të burgosurve dhe njerëzve të sakrificës ua bënte dhe përgatiste fotografitë pa asnjë kompensim.                                                                                                                                     Me Ladën kam bashkëpunuar ngushtë pas luftës edhe unë si gazetar dhe autor i dokumentarëve për dëshmorët e lirisë, me ç’rast më ka ndihmuar shumë për dizajnimin e fotografive të dëshmorëve dhe figurave të tjera kombëtare. Punën që e bënte ai dhe fëmijët e tij, vajza Ajla dhe djemtë Endriti e Petriti  ishte me përkushtim të veçantë dhe profesionalizëm. Edhe me këtë rast, asnjëherë nuk pranonte që të kompensoheshin për punën e bërë, duke shprehur respektin dhe vlerësimin më të lartë për ata që kanë sakrifikuar jetën për lirinë e Kosovës.                                                                                                                                                                                 Lada ishte mysafir special edhe me rastin e promovimit të librit tim monografik “LIBRI I LUFTËS” më 4 mars 2019, ku nuk e la pa i bërë edhe disa fotografi të rralla me kolegët, shokët dhe familjarët e mi të pranishëm në këtë ngjarje.                                                                                                                                                      Mirëpo, nuk do ta harroj kurrë 17 gushtin e vitit 2020, ditën kur ditën e fundit të punës shkova në Radiotelevizionin e Kosovës për tu përshëndetur me kolegët e mi. Te porta e RTK-së takoj Ladën me fotoaparat në dorë. Atë e kishte ftuar djali im – Arianiti  dhe nuk më kishte informuar fare se menaxhmenti i RTK-së bashkë me koleget dhe kolegët e mi kishte organizuar përcjellje të befasishme, të veçantë me rastin e pensionimit tim. Lada nuk dëshironte ta zbulonte “sekretin” dhe nuk më tregoi fare për skenarin e përgatitur enkas për mua. Dita e fundit e punës sime si gazetar dhe redaktor në RTK ishte dhe mbetet ditë vërtetë e paharrueshme për mua. Këtë Lada e dëshmoi me fotografitë e tij profesionale që mi bëri me rastin e organizimit të ceremonisë së pensionimit tim në studion e RTK-së, ku nga udhëheqja dhe kolegët e RTK-së mora edhe Mirënjohje të posaçme për punën time gati 50 vjeçare si gazetar.                                                                                                                                                                                                  Takoheshim shpesh me Ladën në dyqanin e tij dhe këmbenim mendime për projektet e reja dokumentare. Në dyqanin e tij kishte një arkiv të jashtëzakonshëm të fotografive dhe xhirimeve që kanë të bëjnë me shumë ngjarje me rëndësi të posaçme për sakrificën e popullit shqiptar të Kosovës gjatë rrugëtimit të tij drejt lirisë dhe pavarësisë së Kosovës, si dhe të ndërtimit të shtetit të ri demokratik të Kosovës. Kur më tregonte për pjesëmarrjen në shumë tubime të pajtimeve  të gjaqeve në Drenicë, Llap e rajone tjera të Kosovës, për bashkëpunimin me Prof. Anton Çettën, Zekeria Canën, për demonstratat e shumta kundër Serbisë, për vizitat dhe aktivitetet e ndryshme të simbolit të rezistencës sonë kombëtare Bacës Adem Demaçi, për fotografitë e luftëtarëve dhe dëshmorëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, si dhe për përcjelljen si dëshmitar dhe dokumentues faktik përmes objektivit të aparatit të tij, i pata propozuar që ti seleksionoj fotot në të rëndësishme para, gjatë dhe pas luftës dhe ta realizojmë një film dokumentar për punën dhe kontributin e tij, Lada me modestinë e tij të tepruar më thoshte: “Jo, ska nevojë, sepse kjo i bjen me e reklamu veten. Më vjen keq, por për tjerët mundem me fole, por për veti jo!”. I tillë ishte Lada. I sinqert, korrekt, i afërt, bashkëpunues dhe shok i vërtetë.                                                                Mbaj mend edhe një takim para disa muajve, saktësisht më 8 maj të këtij viti, kur disa prej shokëve dhe miqve na ftoi në një darkë në dyqanin e tij. Ishim bashkë me djalin e Bacës Adem – Dr. Shqiptar Demaçin, me vozitësin e  Bacës Adem – Xhelal Pakashticën, Ibrahim Arsllanin, Agim Krasniqin, Enver Pakashticën, Bahri Rexhën dhe Sallah Fetën, na tha: “Kisha dëshirë që tju takoj bashkë dhe vetëm për qef!” Si zakonisht edhe kësaj radhe ishte i hareshëm,  i këndshëm dhe shumë i afërt, bashkë me fëmijët e tij të edukuar na pritën dhe shërbyen sikur priten dhe respektohen miqtë e kohëve të vështira. Na i bëri edhe disa fotografi, të cilat i ruaj me kujdes të posaçëm.                                                                                                                                                                    Ai merrte pjesë në të gjitha promovimet e veprave të Adem Demaçit. Herën e fundit, më 26 korrik 2021 ishim bashkë edhe me rastin e promovimit të  librit të Demaçit  “BURGJET E MIA  –  FATI IM I MADH”, në organizim të Selatin Novosellës nga Shoqata e ish-të burgosurve politikë të Kosovës. Aty bëmë bashkë edhe një fotografi me Ladën, Shqiptar Adem Demaçin dhe Xhelal Pakashticën. Unë insistova që Lada të fotografohet me ne, sepse ai ishte mësuar që të fotografonte të tjerët, kurse veten jo. Edhe këtë foto do ta ruaj si ndër kujtimet më të mira të jetës sime.                                                                                                                                                                 Gjatë muajve në vijim takoheshim herë pas here në dyqanin e tij dhe pinim ndonjë kafe në qendër të Prishtinës. Përherë na ofronte ushqime dhe pije bio dhe kishte energji pozitive, gjithmonë optimist për jetën. Mirëpo, sëmundja e rëndë që e kishte prekur në moshë ende të re, na e shkëputi nga jeta dhe na la pa kolegun, shokun, mikun e njeriun e madh prej humanisti e atdhetari për të kontribuar ende për interesa të përgjithshme.                                                                                                                                                                     Ne kolegët, shokët e miqtë do ta kujtojmë përherë me mburrje, si njeriun tonë të respektuar. Familja dhe farefisi i tij duhet të jenë krenare që e kishte një prind, bashkëshort, vëlla dhe familjar të tillë, të dashur dhe të çmuar nga të gjithë.