Histori – Page 215 – Dielli

NË KOPSHTET E VATIKANIT, ME PAPËN E NDERIT,…

April 19, 2021 by dgreca

-risjellim emocionet me rastin datëlindjes së Atit të Shenjtë-

Nga Visar Zhiti/

Ç’kopshte të mrekullueshëm brenda mureve në Vatikan, aq sa na duket se jemi futur në një ëndërr! Nga lart rrjedhin ujëvara qiellore, nga ato me misterin e dritës tjetër. Po edhe një qetësi mërmëritëse, që sikur ia zbulojmë kumtin tek udhët mes blerimeve, aq ndjellëse, për të ecur sa më paqësisht, tani e gjithmonë, në dashuri. Gjethnajë dhe bar gjallërues, cicërima të kristalta dhe frushullima flatrash. Jo, nuk janë vetëm zogjtë, por edhe engjëjt, kështu na duket. Pasditja sikur merrte frymë me mushkëritë e “Shpellës së Lourdes-it”, që na shfaqet befas fare pranë. Dhe na kap një ndjesi përlehtësimi dhe përhapjeje, sikur nuk kemi kufizime, jo vetëm ndaj njëri-tjetrit dhe ndihemi frymë gjithandej. I shtrëngova dorën sime shoqeje. Sikur merrnim nga drithmat e njëri-tjetrit kështu. Para nesh, e ndienim, rendte djali ynë, i padukshëm, ja, ja, i pashë një pjesës flatre, kjo pendë prej tyre ra… Andej duhej të shkonim. Tej pjerrinave të edenta pemët presin si meshtarë të lumtur. Dhe ja, lule të tjera që sendërtojnë me ngjyrat e tyre çaste të tjera mrekullie. Emblema papnore. Prej lulesh dhe ajo në sheshin qendror aty. Nga shatërvanët hovnin ujëra si bekime të kthjellëta. Kupola e mermertë e Bazilikës së Shën Pjetrit vezullon e madhërishme dhe nuk kuptohet ku mbaron ajo dhe ku fillon qielli. Një përzierje mistike me retë anash si të ishin një grup me Mikelanxhelo. Poshtë nëpër nikie statuja biblike… ja, ja, ati yt. Pranë është stacioni i trenit të Vatikanit, që sikur sjell dëshira dhe pak më tej gjykata, jo, jo e gjyqit të fundit dhe burgu, shpesh e më shpesh bosh, por ndodh të bujtë ndokush, ngjarje e rrallë, do ta kenë lajmin patjetër gazetat. Ime shoqe ma shtrëngon dorën prapë. Buzëqesha trishtueshëm. Madona që na mirëpresin. Ja, Zoja e Këshillit të Mirë, që është dhe Pajtorja e shqiptarëve, shkodrania. Dhe drurë biblikë, të mbjellë nga personalitete të larta të botës, presidentë, kryeministra… edhe ty ta pranuan kërkesën që si titullar i ambasadës, por edhe si bashkatdhetar i Shenjtes Nënë Tereza, – po nëpërmendja, – që me rastin e kanonizimit të saj, në jubileun e marrëdhënieve mes dy shteteve tona, të sillje një ulli nga vendi yt, të mbillej këtu. Ia thashë kryeministrit. Prita… Mure të tjera kështjellore, heliodromi i vogël, livadhe me gëmushat si qingja, pylli natyral, një shenjtërore e mermertë, kthesat si ngazëllime mahnitjesh, kështu më erdhi t’i krahasoj, stola të drunjtë, të rrallë, rojat që të përshëndesnin të parët, Radio-Televizionit i Vatikanit, dielli që vazhdonte dhe derdhte ar. Me siguri po afroheshim. Pashë kolonat e Akademisë. Përballë, pas degëve të pemëve, sërish dritare, mbase ato të Arkivit Sekret a të Bibliotekës së vjetër Apostolike. Se ishte bërë dhe një e re, por ajo ishte pesë kate nën tokë, e bunkertë. Ku ishin letrat e Gjergj Kastrioti – Skënderbeut, po librat shqip? Mes qiparisave, tej në thellësi, vegim që afrohej, nuk po u besonim syve, në këmbë, me të bardha si i statujtë, ai, Papa i Nderit, Bendedikti XVI. Në kohën pas lutjeve të pasdites po na priste aty. Nuk mund të iknim pa e parë, pa i puthur dorën. S’po duronim sa të mbërrinim dhe një si lulnajë emocionesh po binte mbi supet tona. Ndjemë se shtangëm, nuk po ecnim ne, por pllaja mitike, sikur afrohej ajo, me Papën e Nderit në krye, ende larg, rrezëllitës. Po na aviteshin qiparisat. Një vezullim. Mbase i kryqit të argjendtë që i varej në gjoks Atit të Shenjtë, Ratzinger.

Wow! – do ia bënte djali ynë. Po aty, në krah, si i veshur me natë, sekretari i tij i veçantë, arqipeshkvi Georg Gänswein, njëherësh edhe Prefekt i Pallatit Pontefik të Vatikanit. Në këmbë dhe ai. Ruba e zezë i derdhej hijshëm deri në fund. Vetëm koletoja si një tufë rrezesh zbardhëllente. Dy gjermanë, besëtarë të një miqësie apostolike, magjepsës. Të dy pa kësula mbi krye. Flokë e bardhë të Ratzinger-it si fllad. Si muzg të Gänswaein-it. Ndalëm para tyre. U përkulëm. Arqipeshkvi, gjithë përzemërsi buzëqeshëse, na paraqiti te Papa i Nderit, që na përgëzoi për ardhjen. Sa zë të ngrohtë kishte, me pak si ngjirje si të marrë katakombeve, andej nga varret biblike. I thamë se është lumturi të takosh Shenjtërinë e Tij. Vuri buzën në gaz si me druajtje. Dhembshurisht. Ime shoqe i dhuroi një stola të kuqe, si gjaku i martirëve të kishës tonë, 38 prej të cilëve sapo ishin lumturuar dhe stola ishte punuar nga gra shqiptare të Veriut, këto po shpjegonte ime shoqe, kur Imzot Gänzwein ndërhyri entuziast: – Paskeni ardhur me dhurata, faleminderit! Atij i kisha dhënë ditë më parë një bibël të vjetër dy shekullore në gjermanisht, ma solli studiuesi nga Kosova Bejtullah Destani, s’e di ku e kishte gjetur. Dhe Gënswein ma ktheu duke më dhuruar “gemelli” embelematike manshetash. Heshtje. Heshtje folëse. – …dhe të kanë dënuar për poezi, s’mund të besohet… – tha Ati i Shenjtë duke më parë me sytë tejpërshkues si të një ikone. U trondita, ai e dinte, pra, se me kë ishte takuar. Kishte shkruar poezi dhe vetë në rininë e hershme. Kishte parë dhe Luftën e Dytë botërore si nxënës dhe i kishte ikur asaj, “dezertoi”. Gjithsesi, dënohesh dhe për poezi dhe Papa thotë “e pabesueshme”, me qëllim që e tillë duhet të jetë, të mos ndodhë më. Kurrë. Ndërsa fliste, po e vështroja me adhurim. Te sytë kishte rrathë të lehtë, pakëz të fryrë, mbase pagjumësia, lutjet e leximet natën. Ashtu i mpakur nën pallton e bardhë e të gjatë, ku renditeshin kopsat, edhe ato të bardha si varg i argjendtë yjesh, shtati sikur nuk ia pengonte shpirtin që të shtjellej edhe më, i përforcuar si me një si ethe përvëluese të ftohtë duke na dhënë dhe neve përreth forcë enigmatike. Filozof i Zotit, yll në teologji, shkruanin për të dhe “bashkë me Lessing, Kant dhe Beethhoven janë përfaqësuesit e fundit të gjenisë gjermane”, fat të jesh pranë tij, thoshin. Ula kryet, nuk e vështroja dot. Pashë nga këmbët që Papa i Nderit tani mbante sandale murgu. Ne të tjerët ishim me këpucë të zeza. Eda kërkoi leje për të bërë ndonjë foto. Imzot Gänswein u tregua i gatshëm, e mori ai aparatin. Pas nesh ishte muri i mbushur me bimë kacavjerrëse. Më shkrepi t’i kërkoj Papës një autograf mbi librin e tij “Deus Caritas Est”… Më dridhen duart, tha shenjtërisht, kur të shkoj në shtëpi do ta shkruaj… Dhe do na e dërgonin bashkë me librin e tij më të fundit “Ultime conversazioni” dhe me dy kartolina brenda. Ja ç’kishte shkruar: “Con la mia benedizione. Benedetto XVI”. Po dhe atje në kopshtet parajsore të Vatikanit u lut për mbrojtjen tonë. Amen! Në ballinën e pasme të librit më tërhoqi citati i tij: “Kurrë nuk e kam përftuar pushtetin si një pozicion force, por gjithnjë si përgjegjësi, si një detyrë të rëndës e të vështirë. Një detyrë që të shtrëngon çdo ditë dhe të kërkon: a ishe në atë lartësi”? Dhe tërheqja e Tij ishte po në atë lartësi, gjest historik për një papë, që ndryshoi rrënjësisht “ministrimin pjetrin” duke rifutur, krahas dimesionit njerëzor, edhe atë spiritual të origjinave. Iki se jam lodhur, të vijë ai që mund të bëjë më shumë. Dhe Papa i Nderit na mëson se nuk mund të japësh dorëheqjen në ditë të vështira e krizash, që t’u shmangesh detyrave, jo, por mund të ikësh, kur gjendjen e lë mirë që të bëhet më e mirë. Shikoja nga Papa dhe mbushesha me një lloj përdëllimi të tjetërsojtë, të ngjashëm me ato kur je para një kryqi të bukur. Vetmia e tij, pa vetmi. Kam Zotin, thotë. I mbyllur pa mbyllje. Është bota që s’e lë. Herë pas here i shkon pasardhësi, Papa Françesku, përqafohen, shkëlqejnë dhe kokë më kokë një Zot e di se ç’bisedojë, për një jetë pa luftëra e uri, por të begatë të mbarë njerëzimit, me paqe, dashuri e hirin e Hyut. Dhe përkushtimi i tyre, siperan e i përulur, është dritë shpresëdhënëse, udhërrëfyese. Kishim parë në Pallatin Papal në Castel Gandolfo, në muzeun vatikanas divanin ku rrinin dy papët. Janë të shenjta miqësia, bashkëpunimi e vazhdimi. Fjala ka nevojë për frymëzim, thotë Ratzinger. Dhe Vepra e tij vlerësohet si themel në doktrinën e besimit për mijëvjeçarin e tretë. Shkronjat në autografin e Tij e jepnin dridhjen, që jo, nuk ishte vetëm e dorës. Gishtërinjtë e bardhë, të hollë e të gjatë të tij më ishin dukur sikur pikonin muzikë. Na kishin thënë të njohur se ai është dhe pianist i shkëlqyer, i apasionuar pas Mozartit. Dhe po ata na kishin treguar gjatë një darke në Selinë e Shenjtë një thënie të Papës së Nderit, lakonike, përmbledhëse, se kur kishte rënë njëherë fjala që dhe vëllai i tij, klerik dhe ai, i binte pianos a ndokush tjetër, s’kishte rëndësi dhe Ratzinger ishte përgjigjur: “Po, ashtu i duket”, – dhe kishin buzëqeshur përreth. Më bëri përshtypje, merrte më forcë qortuese se kishte dalë nga goja e atij që njihet si “bashkëpunëtor i të vërtetës”, guximtar i fjalës. Dukja sot është bërë një dukuri e padurueshme, po mendoja. Ashtu na duket, kjo është çështja. Sa shumë pësohet nga ata njerëz, qofshin dhe vëllezër apo dhe vetja, që u duket sikur dinë të bëjnë atë që pikërisht nuk munden, veç e tjetërsojnë dhe bëhen shkak prapësish të rënda, jo veç në arte e letërsi, por edhe në veprimtari të ndryshme shoqërore e politikë duke i kthyer ato shpesh në të kundër të vetvetes, fare brutalisht. Poezia në kryq, m’u fanit, si Krishti, me dy hajdutë anash dhe turma që bërtiste: kryqëzojeni!… dhe këtë bëritmë ta quash poezi? Kjo po bëhet… Po më vinte rëndë që e kapa veten duke përsiatur kësisojshëm, kur isha kaq pranë së shenjtës, me një Papë që dhe tërheqjen e kishte bërë shenjtërisht dhe që po më dukej se më shumë se sa toka, tani po e ndillte qielli i pafund. Ai qiell ku ne kishim sytë, sepse të rënë në tragjedinë tonë si në një hum(b)nerë, vetëm lart mund të shikonim… Dhe ne nuk duruam pa e përqafuar Lartësinë e Tij të Shenjtë. Si për ta mbajtur sa më shumë pranë vetes. Kështu dhe Ai, na u duk. Pastaj, po kaq njëlloj, dhe me Imzot Gänswein. Mirënjohës, i mërmëritëm, që na i dha këtë mundësi, të një takimi që ndoshta vetëm një herë në jetë na ndodh. Pastaj erdhi një makinë e bardhë, e xhamtë. Papa Mobile. Qerre moderne e apostujve, e vikarit të madh. Ndali pranë nesh. Papën Ratzinger e ndihmoi për të hipur në të Imzot Gänswein. Dhe askush tjetër. Ne s’guxuam të lëviznin, por zgjatëm krahë të padukshëm dëshirash. Papa vështroi nga ne qiellërisht. Kryqi i argjendtë mbi gjoksin e pakët vezulloi sërish si në fillim. Na e bëri me dorë, ndërsa Monsinjori buzëqeshte. Aq tërësore ishte ajo buzëqeshje, sa dukej sikur shkonte dhe te gjërat përreth. Makina e bardhë zbriti pa u ndjerë në rrugën me drurët e lartë cedër anash dhe mori për nga Manastiri “Mater Eçlesiae”, mes blerimeve, ku banonte Papa. Zhurma e lehtë e një porte do të ishte e fundit. Dhe dielli gjithë urtësi të perëndishme treti nga ana tjetër e qiellit, ku nuk shihej, nga rifillonte një botë e dimensioneve të tjera, mbase ajo e amshueshmërisë. Po kërkonim nëpër qiell se mos pikasnim ndonjë flatër, atë të djalit tonë, që na paraprinte. Kishim mbetur ashtu në këmbë, të mahnitur. S’di se sa kohë, deri më tani…

KRYENGRITJA E MALËSISË E VITIT 1911 DHE SHQIPTARËT E AMERIKËS

April 19, 2021 by dgreca

NJË SHËNIM I SHKURTËR PËR 110 VJETORIN E KRYENGRITJES SË MALËSISË, NDIKIMI TEK SHQIPTARËT E AMERIKËS. FAIK KNICA PËR KRYENGRITËSIT…/

NGA DALIP GRECA-DIELLI/

Sivjet u përkujtua 110 vjetori i Kryengritjes së malësorëve gjatë vitit 1911, si prolog i shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, edhe pse vijon pandemia e Covid-19. Edhe Vatra u përfaqësua në veprimtarinë përkujtimore me një nga nënkryetarët e saj Dr. Pashko Camaj, bir i Malësisë.Përkujtimi i Kryengritjes së Malësisë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ka ushqyer në vazhdimësi patriotizmin e shqiptarëve të mërguar. Duke u përkujtuar në cdo përvjetor kjo ngjarje me ndikim në historinë e kombit shqiptar,si pragu i Pavrësisë së Shqipërisë, ka përcjellë tek brezat atdhetarizëm, veçanërisht tek brezi i ri .

Kam qenë me fat se që kur erdha në Neë York u vura në kontakt me shoqatat nga Malësia, që për cdo vit përkujtonin 6 prillin e vitit 1911 dhe udhëheqësin e kryengritjes Dedë Gjo Lulin. Madje në përkujtimin e prillit të vitit 2011, isha një nga ligjërusit, së bashku me diplomatin Sokol Neçaj.Në gazetën Illyria dhe më pas në Dielli, i kam ndjekur me emocion veprimtaritë.

Më 2004 kalova nëpër duar për Editim(Editor i librit) librin më të dokumentuar për këtë ngjarje historike me rëndësi kombëtare ”Kryengritja e Malësisë e Vitit 1911” e studuesit Gjergj Nikprelaj, të sjellë në shqip nga Fran Gjokaj, redaktor Qazim Muja, redaktor letrar Prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj, recezent Prof. Dr. Gazmend Shpuza, botim i shtëpisë botuse GjonlekajPublishing Co në Neë Yrok-Copyright-Luigj Gjokaj. Libri qe ndodhet ne biblioteken time, ma shtojë informacionin për kryyengritjen dhe kryengritësit.

Ndërsa në veprimtaritë e vitit 2015, në 100 vjetorin e vdekjes së Dedë Gjo Lulit, isha një nga ligjëruesit, në konferencën që organizoi Shoqata “Malësia e Madhe” në Neë York, në Royal Regency Hotel në Yonkers.

Në konferencë prezantova kumtesën” Jehona e Kryengritjes së malësorëve në Diasporën Shqiptare të Amerikës”, ku solla për të parën herë fakte për ndikimin e asaj kryengritjeje në rritjen e shpirtit kombëtar të mërgimtarëve të asaj kohe,që ishin ende të paorganizuar në shoqata Kombëtare.

Për të përgatitë kumtesën kisha shfletuar shtypin e diasporës të atyre viteve që publikoheshin në SHBA “Dielli”, si dhe citime nga gazeta “Trumpeta e Krujës”- The Trumpet of Croya”, që botohej nga Faik Konica, drejtor – Angelo Laska, manager. Shqiptarët e Amerikës, kishin një projekt për të nisë një dërgatë tek malësorët me qëllim që të ndikonin në mbajtjen gjallë të shpirtit kryengritës dhe për t’i dhënë shpirt Lëvizjes Kombëtare në viset Shqiptare. Trumpeta e Krujës në numrin e 15 prillit,1911, nëntë ditë pasi ishte ngritë Flamuri në Bratile, në kolonën editoriale, vetë editori Faik Konica, bën një shënim me titull” Kryengritja në Gegëri”, ku shkruan për një projekt të shqiptarëve të Amerikës në përkrahje të kryengritësve malësorë dhe shtron nevojën për një fushatë ndihmash.
Konica sqaron lexuesit se ky projekt kishte nisë që një mot më parë në vjeshtën e vitit 1910, kur shpërtheu Kryengritja në Shqipërinë e Veriut. Duke folur për kryengrtjen e Malësisë, Konica shkruan se”Këtë radhë fusha e luftës nuk është Kosova, por Malësia e Mbishkodrës, e cila po e sfidon Perandorinë e plakur. “
Pena e Konicës i këndon hymne kryengritësve që me trimërinë e tyre tërhoqën vëmendjen e Europianëve, nën këtën ndikim ai shkroi “marsejezën”…. Në krye të Ushtrisë shqiptare është Gjeneral Isa Boletini, karakteri i të cilit duket për dita më i madh, dhe fama e të cilit sa po vete dhe po forcohet.Në një Luftë të madhe që u bë afër Shkodrës, kryegjenerali ynë në krye të 8,000 Shqiptarëve, rrahu ushtrinë halldupe, vrau disa qindra nizamë, plagosi shumë më tepër edhe zuri shumë rob të gjallë.
Në kumtesë theksova edhe faktin se nga heroizmi i malësorëve dhe karakteri heroik i Ded Gjo Lulit, kanë tentuar të përfitojnë Mbreti Kral Nikolla dhe shteti i Malit të zi.Vetë Krajl Nikolla ,shkroi një poemë me titullin”Kryengritja e Malësorëvet”( Malisori Ustanak”, ku ai i thur lavde kryengritësve, por nuk harron që aty këtu t’i jap dhe merita vetes. Kjo Poemë që u botua edhe në shtypin shqiptar(Revista Leka), kishte 215 strofa katërshe, që përfshinin 860 rreshta në 22 faqe të revistës….

HAMIT LUMI, SI DHASKAL TODHRI PËR SHKOLLAT SHQIPE NË LUMIN E VLORËS

April 17, 2021 by dgreca

Msc. Albert HABAZAJ/

Në luftën dhe përpjekjet për arsimin kombëtar u shquan një plejadë e tërë atdhetarësh, ku, krahas Leonidha Naçit, Mulla Xhaferit, Halim Xhelos, Jani Mingës, Ibrahim Shytit, Marigo Pozios, Gaqe Kapores, Thanas Floqit, Beqir Velos, Spiro J. Kolekës, Naqe Konomit, Murat Tërbaçit, Lluka Papajorgjit, Vasillaq Pozios, Hamza Isait, Muhamed Çobos, Elmaz Xhafer Kaninës, Ibrahim Abdullahut e gjithë atij detashmenti drite, shndrit edhe emri i Hamit Lumit. Kujtojmë që me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, me kujdesin e drejtpërdrejt dhe këshillat e urta të Uratës së Flamurit, Plakut të Bardhë, Kryeministrit Ismail Qemali, rol të veçantë luajti Ministria e Arsimit, me ministër Luigj Gurakuqin dhe zëvendës Jani Mingën, Muço Qullin e Sali Gjukën. Lajmotivi i këtyre mëmëdhetarëve me idelae të mëdha ishte: “Shkollat shqipe na duhen për shndritjen e mëndjes së kombiarëve”

Parë në këtë rrafsh, edhe treva e Labërisë, si pjesë e së tërës shqiptare, ka nxjerrë bij e bija, që në rrjedhat e kohërave kanë luftuar me pushkë e me penë për mëmëdhenë. Një nga këta yje dritërimi të Labërisë është edhe atdhetari publicist Hamil Çela Lumi (1869-1929). Emri i tij është i njohur në Lumin e Vlorës e më gjerë, ndërkohë që për të janë bërë veprimtari nderuese dhe janë shkruar artikuj vlerësues, nga të cilët mund të përmendim si ndër fillimtarët artikullin e dr. Zeko Braho: “Hamit Lumi (Çela) – patriot i shquar, publicist dhe vjershëtar”, në revistën “Studime historike”, botim i Institutit të Historisë, Tiranë, 1980, 3, f. 190-192. Po ashtu janë botuar monografi lokale nga mësuesi veteran Serri Tushi, apo studiues të fushës. Poeti i njohur shqiptar me banim në Zvicër, përkthyesi dhe studiuesi Agim Shehu na paraqet një profil më të plotë të këtij pishtari të dritës në Vlorë e Labëri me botimin e punimit monografik “Gjaku i borës: Atdhetari Hamit Lumi”, monografi, Tiranë, Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1996, 124 f. Në këtë monografi përfshihet një studim i autorit, këngë për Hamit Lumin, vargje të Hamit Lumit dhe poezi popullore botuar prej tij, si dhe mendime të zgjedhura, shkrime publicistike e letra të tij botuar te “Liri e Shqipërisë”, “Dielli”, “Mbrojtja Kombëtare”, “Mbrojtja e Shqipërisë”, “Mbrojtja shqiptare”, “Albania”, “Koha” dhe “E vërteta”. Emri i tij është i përfshirë në librin “Histori e Kurveleshit” të prof.dr. Rami Memushaj, Tiranë, Toena, 2004, me 508 f. nga f. 327-328; po ashtu edhe në librin “Enciklopedi e Kurveleshit”, me autorë prof. dr. Nasip Meçaj e Fatmir Toçi, Tiranë, Toena, 2009, 406 f., në faqet 240. Edhe në librin “Histori e Labërisë” me autor Bardho Hysenaj, Tiranë, Redona, 2011 me 765 faqe, për të shkruhet në faqen 605. Është e vërtetë që gjatë një shekulli për Hamit Lumin flet një Vlorë e një Labëri, sepse ka bërë vepra atdhetarie dhe ka lënë gjurmë qytetëruese si një marathonomak drite hapërisave ndërshqiptare, që vlen për t’u krenuar me të, për të mësuar prej tij dhe për ta nderuar brez pas brezi, lab pas labi e shqiptar pas shqiptari.

Në vitin 2001 në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë organizohet konferenca shkencore “Vlora në rrjedhat e kohës”. Punimet e kësaj konference përgatiten nga prof. Bardhosh Gaçe dhe botohen në Tiranë me redaktor akad. Shaban Demiraj. Ndër të tjerë, studiuesi Aleksandër Prifti, ish – drejtor i Arsimit në Vlorë paraqiti kumtesën: “Udhët e reja të zhvillimit bashkëkohor”, ku ndër të tjera thekson: “Me gjithë përpjekjet e veçuara të njerëzve të shkolluar dhe atdhetarë për ta ruajtur shqipen të gjallë, puna për mësimin e shqipes nis të marrë udhë me fillimin e shek. XX, kur në krahinat e Jugut lindin ndjenjat kombëtare. Sipas burimeve të kohëve të fundit, del se atdhetarë labë përpiqen të dërgojnë në krahinë abetare të Naum Veqilharxhit [(Bredhit):1797-1854), i cili është ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtar i shquar iluminist e veprimtar nismëtar i shkollës shqipe, që në vitin 1844 botoi të parën abetare të shqipes “Ëvetarin” -shën.im – A.H]. Po këto mbeten përpjekje të izoluara. Duhej të kalonin edhe disa dhjetëvjeçarë që të vinte periudha e Rilindjes, kur shqiptarët i formuluan qartë kërkesat e tyre edhe për mësimin e shqipes. Pas përpjekjeve të rilindësve të këtij qyteti, si Musa Çakërri, Dush Strati, Hamit Lumi, Jani Minga e atdhetarë të tjerë, sidomos në zbatimin e këshillave të Komitetit të Stambollit dhe për përhapjen fshehurazi të mësimit të shqipes më 8 gusht 1908, u çel shkolla shqipe e Muradies. Çelja e kësaj shkolle shqipe ishte fryt i përpjekjeve të mëdha të atdhetarëve të Vlorës, të cilët kishin bashkëpunim të ngushtë me kolonitë e shqiptarëve në Bukuresht, Kajro, Stamboll, Boston e gjetkë. Ky bashkëpunim kishte nisur edhe më parë, më 1895 nga anëtarët e shoqërisë “Vlora”, më 1900 nga shoqëria “Lumi i Vlorës”, më 1902 nga shoqëria “Për shkollat shqipe” e Kaninës e deri në korrik 1908, kur u krijua “Lidhja Kombëtare për përhapjen e gjuhës shqipe”, e cila luajti një rol të veçantë, që u kurorëzua me themelimin e shkollës shqipe të Muradies. [Shkolla nr.1, sot 28 Nëntori, shën. im A.H] Në këtë dhjetëvjeçar, mjaft mëmëdhetarë, si Kolë e Kristo Karbunara, Hamit Lumi, Zihni Abaz Kanina, Xhafer Drashovica, Hamza Isai e Ibrahim Abdullahu, kishin hyrë në lidhje me shoqëritë patriotike, klubet dhe shtypshkronjat ku botoheshin libra, gazeta e revista shqipe, të cilat u përhapën në Vlorë e në krahinat e saj. (shih: “Konferenca shkencore “Vlora në rrjedhat e kohës”, Tiranë, Toena, 2001, f. 287-288).

Edhe në botimin e nivelit akademik “Fjalor Enciklopedik Shqiptar (FESH), 2, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qendra e Enciklopedisë Shqiptare, Tiranë, 2008, me 1802 f. me foto, në f. 1574 përfshihet zëri i përgatitur nga dr. Zeko Braho e Xhemil Çeli: “Lumi (Çela) Hamit (1868-1929). Veprimtar i lëvizjes kombëtare, publicist dhe vjershëtar. Lindi në fshatin Vërmik të Kurveleshit. Kreu shkollën qytetëse në Janinë. U kthye në Kurvelesh dhe më pas u vendos në qytetin e Vlorës, ku u mor me përhapjen gjuhës dhe librave shqip në Lumin e Vlorës dhe Kurveleshin e Poshtëm. Në 1900 organizoi klubin atdhetar “Lumi i Vlorës”. Në vitin 1904 u arrestua nga autoritetet e pushtimit osman dhe u dënua me 20 vjet burg. Gjatë vuajtjes së dënimit në burgun e Beratit u ridënua me 101 vjet. Doli nga burgu me rastin e amnistisë së vitit 1908 dhe vazhdoi veprimtarinë atdhetare në klubin “Labëria” të Vlorës. Mori pjesë në Kuvendin e Manastirit të Cepos, më 21 korrik 1911, si pjesëtar i çetës së Kurveleshit. Për shkak të ndjekjeve të autoriteteve osmane u detyrua të emigrojë në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës (1911), ku bashkëpunoi me gazetën “Dielli” dhe për një kohë qe administrator i saj. Në vitin 1916 u paraqit me disa artikuj në të përjavshmen “Mbrojtja Shqiptare”, që dilte në St. Louis të Ilinoisit. Në janar 1917 u kthye në Boston, ku së bashku me bashkatdhetarin Sadik Kuçi, filloi botimin e revistës politike e shoqërore “Luftëtari i drejtësisë”. Me fillimin e botimit të gazetës së ilustruar “Albania”, organ zyrtar i Partisë Kombëtare Shqiptare, botuar nga Parashqevi Qiriazi, Hamit Lumi u aktivizua në të me një varg shkrimesh polemike. Më 1918 bashkëpunon me gazetën “Koha” të Mihal Gramenos; shkroi edhe në gazetën “E vërteta” të shqiptarëve në St. Louis. Ka përdorur pseudonimet “Vlora”, “Cingla”, Lopata”, “Labi” etj. Në Boston mori pjesë aktive në shoqërinë patriotike “Besa-besë” dhe më pas në federatën “Vatra”. Vdiq në Boston Emrin e tij e mbajnë shkollat 9-vjeçare të fshatrave Vërmik e Babicë e Vogël (Vlorë)”.

Emri i Hamit Lumit radhitet ndër ata atdhetarë shqiptarë të rilindjes, që, duke parë qartë rrezikun, e shtuan punën për të ngjallur në popull ndjenjën e shqiptarizmës dhe dashurinë për gjuhën amtare. Nuk vonoi dhe ata nxorrën abetare dhe librat e parë në gjuhën shqipe, të cilat në rrugë të ndryshme arritën edhe në Kurvelesh e Mesaplik. Emri i Hamit Lumit lidhet ngushtësisht me Luftën për zgjimin kulturor dhe shkollat shqipe në malësitë e Vlorës e Labërisë, të cilat ishin një truall shumë i përshtashëm për kultivimin e dijeve dhe të ndjenjave liridashëse. Në një një shkallë shumë të zgjeruar kjo ndodhi veçanërisht nga fillimi shek. XX. Njerëzit ishin të etur të dinin për kombin e tyre dhe kjo dëshirë e madhe i shtynte të mësonin të shkruanin e të lexonin shqip edhe pa abetare e pa mësues, nga librat që u binin në dorë, aq e lehtë dhe e bukur ishte gjuha e tyre.

Veprat e Naimit dhe të rilindësve të tjerë u progaganduan dhe u përhapën në Kuvelesh e Mesaplik nga atdhetarët e këtyre viseve që bënin pjesë në gjirin e shoqërive patriotike jashtë atdheut. Ndër këta, dallohet Hamit Çela nga Vërmiku, i njohur si hamit lumi, i cili e filloi veprimtarinë patroitiike që më 1895. Burimet referenciale na njohin me punët që ai bënte fillimisht si shërbëtor, barkëtar dhe argat. Duke punuar si detar në një anije me vela që udhëtonte në Adriatik, në detin Jon, Egje e Marmara, ai u njoh me atdhetarë shqiptarë në mërgim. U lidh me shoqërinë e Bukureshtit dhe prej saj filloi të merrte abetare, libra e broshura që shtypte ajo shoqëri në atë kohë. Këta libra i sillte në Vlorë, ku bashkë me Jani Mingën i propagandonin e i shpërndanin. Me barkën ndërlidhte patriotë vlonjatë dhe atdhetarë jashtë atdheut, sillte libra e gazeta që botoheshin jashtë Shqipërisë dhe u bë përhapës i mësimit shqip. Me nismën e tij u formua në Vlorë më 1900 klubi “Lumi i Vlorës”, anëtarë të të cilit ishin shumë atdhetarë vlonjatë që luftonin për çlirim kombëtar. Pasurohen faktet që klubin “Lumi i Vlorës” e krijoi në Vlorë në vitin 1900 me Jani Mingën e atdhetarë të tjerë vlonjatë. Por veprimtaria e Hamitit për përhapjen e ideve patriotike dhe për mësimin e gjuhës shqipe në qyetetin e Vlorës dhe në fshatrat e Labërisë u diktua nga autoritetet turke, të cilat e zunë duke shpërndarë libra dhe gazeta në gjuhën amtare dhe e dënuan me 20 vjet burg. Në vitin 1903 u arrestua duke shpërndarë libra e gazeta në gjuhën shqipe dhe u dënua me 20 vjet burg, të cilin e vuajti në burgun e Beratit. Meqë edhe atje filloi t’u mësonte të burgosurve shkrim e këndim me abetaret dhe librat që i dërgonte Hasan Prishtina, e nxorrën prapë në gjyq.

Ka mbetur proverbiale dhe e famshme përgjigjja e zgjuar dhe e guximshme që Hamiti i dha gjykatësit kur ai e kërcënoi, në emër të sulltanit, për ta torturuar e vrarë. “Sulltan Hamiti i vret dhe i torturon ata që përhapnin shkrimin dhe leximin e gjuhës shqipe në Shqipëri – tentoi gjykatësi ta trembte pishtarin e pafikur lab. “Unë nuk bëj krime dhe nuk vras njerëz, – ia ktheu Hamiti gjykatësit – por mësoj të burgosurit në gjuhën shqipe, që është gjuha më e vjetër në botë dhe nuk jam kriminel siç është mbreti, Hamiti juaj, që vret e torturon shqiptarët që kërkojnë të drejtat e tyre… Të jeni të sigurt që unë atij Hamitit të madh tuaj do t’i ha kokën”. Gjykata turke e dënoi me 101 vjet burg, po u lirua kur erdhën në fuqi xhonturqit (turqit e rinj) dhe në dhjetor 1911, për t’u shpëtuar ndjekjeve të këtyre, u detyrua të emigronte në Amerikë, dhe pikërisht në Bostonin vatran që diellonte shqiptarisht, ku veç veprimtarive të tjera patriotike, nuk e reshti punën për mësimin e shqipes nga fëmijët e emigrantëve shqiptarë. Me të drejtë mund të themi se Hamit Lumi për ne ishte shembëlltyra në kohë e Theodor Haxhifilipit (1730-1805), që ne e njohim si ose Dhaskal Todhri, dëshmori i parë i shkollës shqipe, një marathonomak drite nëdë viset ndërshqiptare

VLORA NË STUDIMET E KATËR AUTORËVE TË HUAJ

April 14, 2021 by dgreca

Shkruan: MSc. Albert HABAZAJ/

Shkurtore. Natyra ia ka falur me bujari Vlorën Shqipërisë, në pjesën JP të vendit, si një kartolinë Mesdheu, një perlë mesdhetare, sikur ta kishte qëndisur vetë Zoti me dorë të artë! Vërtet është e bukur si nuse bregdeti, por kaq nuk mjafton për interesat që ka paraqitur tek të tjerët në rrjedhat e kohës. Për kontributin e dhënë në luftërat për liri dhe pavarësi Vlorës i është dhënë titulli “Qytet Hero” (1962). Vlora shtrihet në një hapësirë në l.m.d 6 m, që përbën një pozicion gjeostrategjik të favorshëm dhe automatikisht të lakmueshëm prej fqinjve, pushtuesve apo të mëdhenjve. E banuar qysh në shek. VII p.e.r., ajo që në lashtësi ishte një qytet skelë dhe nyjë e rëndësishme e rrugëve detare dhe tokësore. Përmendet me emrin Aulona nga autorët antikë Lukiani dhe Plotemeu (shek. II të e.r.). Është emër tipi ilir dhe, sipas akad. Shaban Demiraj, emri i Vlorës është ndër të paktët emra gjeografikë të bregdetit lindor të Adriatikut dhe Jonit, që i kanë qëndruar kohës qysh nga periudhat e lashta”. Rilindasi Sami Frashëri shkruan: “Frengjisht e greqisht quhet Avlona, italisht Valona, por emri origjinal në shqip është Vlora”. Kemi vërejtur që në rrjedhat e kohës gjer më sot, Vlorën e kanë dashur dhe e duan shumë, e kanë lakmuar dhe e lakmojnë shumë, e kanë urryer dhe e urrejnë jo pak… Pse? Kushdo nga ne, natyrshëm kërkon të gjurmojë në kujtesën e shkruar apo gojore, në shkrimet e historianëve, dëshmitarëve, udhëpërshkruesve, antropologëve apo studiuesve të tjerë, vendas a të huaj. Po ndalojmë telegrafisht tek përshkrimet që i bëjnë Vlorës sonë katër autorë të huaj:

Johannes Georg von Hahn, (1811-1869), albanolog gjerman, diplomat në shërbim të Austrisë, i cili, qysh në vitin 1834, kur ra në kontakt me shqiptarët dhe filloi të mësonte shqip e deri sa mbylli sytë iu përkushtua fuqishëm Çështjes Shqiptare me histori, etnografi, gjuhësi folkor, statistikë etj,, aqsa mendimi i tij u shërbeu përfaqësueseve të Rilindejs Shqiptare për kërkesat e tyre: të njiheshin shqiptarët si një popull më vete, me të drejtat e tyre dhe me rrugë historike të veçantë. Ai njihet si dijetari më i shumanshëm e më i thelluar i kohës së vet në fushën e studimeve shqiptare, konsiderohet si dekan i studimeve shqiptare të shek. XIX dhe babai i albanologjisë në kuptimin shkencor të fjalës. Në vëllimin e parë të veprës madhore “Studime shqiptare”, botuar në Jenë, në vitin 1854, ai i kushton Vlorës mbi 20 faqe shqyrtime, që përfshijnë imtësira deri edhe eksportin e vajit, leshit, lëkurëve të qengjit, misrit, valanidhit, kripës, serës, gurëve të strrallit, breshkave, shpendëve, deshëve, peshqëve të kripur, hajvarit dhe gjalpit. Ai shikon te Vlora më shumë pamjen e përparimit, sesa të amullisë, ndërkohë shkruan: “E ashtuquajtuna Arbëni, malsia midis lumit të Gjinokastrës dhe të detit, në veri e kufizueme prej Vjosës, përfaqëson vendbanimin kryesor jugor të kastës luftarake turko-shqipare dhe Vlona mund të quhet si kryeqendra e saj. Këtu ka qenë vatra e mirëfilltë e kryengritjeve të ndryshme të drejtuara kundër risive.. Si të ishte një gjeograf dhe meteorolog i devotshëm, Hahn u bën edhe një shërbim të vyer njerëzve të detit, dashamirësve, turistëve, lundërtarëve, tregtarëve dhe detarëve të rinj apo të panjohur me këto vise “Asnjë pikë në të gjithë bregun shqiptar nuk asht i pershtatshëm për nji vendqendrim flote si gjini i Vlonës, sepse ka nji pozitë gjeografike të mirë, asht i sigurtë, i gjanë dhe mund të furnizohet lehtë me ushqime… Gjini i Vlonës u shërben si strehë të gjitha anijeve, të cilat i zen furtuna në kanalin e Otrantos ose luftojnë me erna të kundërta…Kur fryn nji shirok i fortë, skela e Vlonës, që gjindet kundrejt kepit të Karaburunit, asht e rrezikshme për anijet e vogla. Këtyne u duhet me u tërhekë në brendësinë e gjinit, në Pasha Liman, të cilët italianët e quajnë Gjini i Raguzës; ky gjindet 10 mila në jug-perëndim të Vlonës. Atje ka qenë dikur qyteti i vjetër Orikum, megjithëqë sot s’ka ma gjurma. Si duket, muret e vjetra janë mbulue me baltë dhe vendasit thonë se kur deti asht i qetë, shifen në ujë teprica muresh. Ai e quan skelë kryesore të rajonit dhe më tej shkruan … “i gjithë eksporti i Vlonës, që asht dy herë ma i madh se importi, shkon në Trieshe me vaporë austriakë dhe të huaj”. Hahn shkruan edhe për Kaninën që del në Mesjetë në vendin e qytetetve të vjetër të Bylisit, Aulonës dhe Orikumit dhe tregon interes për fortesën e Kaninës, e cila sipas tij, qe ndërtuar mbi rrënoja ndërtimesh helene, ku gjatë hulumtimeve janë gjendur vërte blloqe katërkëndëshe guri të Antikitetit. “Nga kodra e kështjellës hapet nji pamje e gjanë përmbi tokë dhe det; nga ana e detit prej aty duket krejt gjini, gjuhza e tokës, ishulli i Sazanit dhe pjesërisht edhe përvijimet e bregdetit ët rrafshët deri në Durrës, nga ana e tokës duket fusha e Myzeqesë, e rrethuem nga unaza madhështore e maleve, ku spikasin sidomos, për bukurinë e tyne, maja e Tomorit dhe e Kudhësit”. Në pjesën historike, ku trajton edhe luftrat e Skënderbeut dhe fatin e shqiptarëve pas vdekjes së tij, autori shkruan: “Turqit në fillim pushtuen vetëm fushat dhe vendet ku kishte rrugë, bile disa krahina malore mbetën krejt të lira dhe vetëm kur u kthyen në fenë muhamedane u banë të turqve. Madje, disa krahina të krishtena malore janë sot më vete. Njana prej tyne asht Himara, e cila përfshin pjesën ma të madhe të Akrokeraunies. Himariotët e mbrojtën lirinë e tyne me gjak dhe përballuen sulmet e Bajazidit II më 1492 dhe Sulejmanit më 1537 dhe fituen fermane nga sulltanët, në bazë të të cilave rronin të lirë dhe pa dhanë taksa nëpër malet e tyne, vetëm se ishin të detyrue me shkue në luftë kur i kërkonte Sulltani. Këto privilegje i hoqi Ali Pasha, i cili Himarën e shtiu në dorë ma shumë me dredhi sesa me trimëni”

Një ndër historianët dhe specialistët më të mirë të Mesjetës Evropiane, Jacques Le Goff (1924 -2014) shkruan: “Gjeografia nuk ekziston pa historinë, por edhe historia nuk shpjegohet pa gjeografinë. Historia e Adriatikut fillon në lashtësinë e hershme me origjinalitetin e saj detar, sipas ritmit të popullsive që vijnë nga brendësia dhe nga jashtë. Historia e tij është histori e një deti, e brigjeve, qyteteve bregdetare, anijeve të tregtisë, peizazhesh që shkojnë nga Alpet deri në zemër të Mesdheut”. Këtë thënie po e përshtas për Vlorën: Historia e Vlorës fillon në lashtësinë e hershme me trinitetin e saj origjinal: detar, fushor dhe malor, sipas ritmit të popullsive që vijnë nga brendësia (krahinat e Vlorës) dhe nga jashtë (krahinat e tjera të vendit, pse jo dhe nga jashtë Shqipërie. Historia e saj është histori e dy deteve dhe lumenjve, e ishullit dhe gadishullit, e brigjeve dhe qyteteve bregdetare, anijeve të tregtisë dhe peizazheve që shkojnë nga këmbët e zvërnecit deri në vargmalet Akrokeraune me kryemajë malin e Çikës e përkarshi Këndrevicën. Ta ngushtojmë në lokalitet vështrimin e autorëve të huaj për Vlorën:

Adriatiku përbën një gji të pellgut mesdhetar, që në pikën më të ngushtë ka kanalin e Otrantos 72 km/ 49 milje i gjerë (distanca nga porti i Vlorës në Otranto), që është një grykëderdhje shtratgjerë. Fati i detit Jon është i lidhur me atë të Adriatikut. Kanali i Otrantos paraqet interes strategjik: fuqitë kryesore bregdetare janë përpjekur sa e sa herë që t’i mbajnë nën sundim të dyja brigjet e e tij. Këtej vjen dhe vlera e ishujve që qëndrojnë si roje në dalje të kanalit. Pierre Canabes shkruan: “I ndoshur pranë brigjeve shqiptare, ku [Kanali i Otrantos, shën. im-A.H] e kyç Gjirin Vlorës, ishulli i Sazanit, një shkrep i ngushtë pa ndonjë liman për të qenë, mori rëndësi vetëm në shekullin XX, kur pas vitit 1920, Italia e ktheu në vegël të synimeve të saj ballkanike, si dhe më vonë, nga viti 1945 deri më 1960, kur marina ruse dislokoi atje disa nëndetëse”

Peter Bartl, (Cottbus, Gjermani, 1938 –) është studiues dhe historian gjerman, specialist i historisë shqiptare, njihet si një ndër studiuesit më seriozë e më të rëndësishëm të albanologjisë. Pas studimit të historisë së Europës Lindore, sllavistikës dhe turkologjisë, ka botuar një sërë studimesh historike rreth Europës Juglindore e më ngushtë Shqipërisë. Në vitet 1980-2004, ishte profesor për historinë e Europës Juglindore e Lindore në Universitetin e Munihut. Këtu drejtoi edhe Institutin e Shqipërisë, qendër studimore me bibliotekë të pasur që i kushtohej tërësisht vendit tonë. Vepra e tij e fundit është vepra madhore me disa vëllime “Albania sacra: Relacione të vizitave baritore prej Shqipërisë”. Vepra parashikohet të përshfijë pesë vëllime dhe paraqesin mundin e punës sëë tij shumëvjeçare në hulumtimin e përgatitjen e një serie të gjatë dokumentesh që hedhin dritë mbi periudha dhe problemem të rëndësishme të historisë sonë kombëtare. Ndër të tjera, në monografinë “Shqiptarët: nga Mesjeta deri në ditët tona” historiani gjerman shkruan: “Vlora (Valona). Paraardhëse e qytetit-port të sotëm ka qenë Aulona, e vendosur pak më në veriperëndim të Vlorës (vendbanimi dëshmohet të paktën që nga shekulli i 4-t p.e.s). emir Vlorë, si edhe italisht Valona dhe turqisht Avlonya, kanë rrjedhur nga Aulon. Duke i mbetur Bizantit gjatë ndarjes së perandorisë […], Vlora përmendet si seli peshkopale që në shekullin e 5-të. E pushtuar nga normanët në vitin 1081 dhe 1107, pas vitit 1204 Vlora përfshihet në despotatin e Epirit; në 1272 në Mbretërinë Anzhu të Shqipërisë; në 1343 i takon serbëve dhe në 1378 është në zotërim të Balshës. Në 1417 qyteti pushtohet nga turqit. Vlora u bë skela kryesore e Shqipërisë turke dhe pikënisje edhe e ekspeditës turke drejt Italisë në 1480. Reth viti 1537 turqit ndërtuan një kështjellë për sigurimin e qytetit, mbeturinat e së cilës u rrafshuan në 1906. Në 28.11.1912 në Vlorë u shpall pavarësia e Shqipërisë dhe u krijua një qeveri e përkohshme; për këtë arsye Vlora mund të quhet kryeqyteti i parë i Shqipërisë. Nga dhjetori i vitit 1914 e deri në gusht 1920 Vlora qe e pushtuar nga italianët. Ndër përmendoret janë ruajtur xhamia e Muradijes, [në Vlorë i thonë Xhamia e Plumbit (kryesorja tek stacioni autobuzit, Shkolla nr.1. Shën im. A.H] (mesi i shekullit të 16-të), shtëpia ku u shpall Pavarësia e Shqipërisë, [Sarajet e Vlorajve apo e Xhemil Beut. Shën im. A.H] si dhe një teqe bektashinjsh në kodrën Kusbaba (sot restorant)”. Po ashtu objekt kulti ka qenë Xhamia e Tabakëve (tek sheshi përballë Bashkisë, para ish – hotelit të Kinezëve), po ashtu sot është është Xhamia e Neshat Pashait, ose Xhamia e Kuqe (ku ka qenë konsullata italiane).

Duke shfletuar monografinë “Pena të arta franceze për shqiptarët (1332-2007)”, një antologji voluminoze me 764 faqe, që ka një shtrirje të gjerë kohore prej gati shtatë shekujsh, ku 120 autorëv francezë, ndër penat më të ndritura të letrave të Francës, dëshmojnë për virtytin, dinjitetin, krenarinë dhe fisnikërinë shqiptare ndër kohëra, krahas dhembjes, mjerimit dhe tragjikes që i ka shoqëruar, vështrimi u përqëndrua tek shkrimi i dijetarit Jean Claude Faveyrial [Zhan Klod Favejrial (1817-1893)]. Favejrial është i pari dijetar që ka shkruar historinë e Shqipërisë në shek. XIX ka qenë prift në Kongregacionin e Misionit Lazarist, u dërgua si misionar në Ballkanin e Jugut, ku kaloi një gjysmë shekull të jetës së tij. Studioi në thellësi historinë e etnive të ndryshme evropiane dhe u bë mik i madh i vllehëve dhe shqiptarëve. Çeli shkolla në Berat, Korçë e Prizren. Dha mësim për gjuhën frënge e filozofinë. Vepra e tij “Historia e Shqipërisë” është zbukuar nga studiuesi i mirënjohur albanologu Robert Elsie. Shkrimi në fjalë i Zh. K. Favejrial titullohet “Grurë nga Vlora për popullin e varfër të Parisit”. Po sjellim për të interesuarit, dashamirësit dhe ndjekësit tanë disa fragmente: “Në vitet 1730-1740, sikurse dhe në epoka të tjera, pati në Shqipërinë Jugore, e veçanërisht në Thesproti, rrëmuja të mëdha dhe një anarki të pafund. Dhe kjo për dy arsye kryesore: politika venedikase dhe patriotizmi. Për të mbrojtur sa më mirë zotërimet e veta ishullore dhe kontinentale, Korfuzin, Pargën, Buthrinton e Prevezën, Venediku jo vetëm nxiste kundërshtimin ndaj qeverisë turke, por furnizonte edhe armë, barut e municione të tjera të dollojshme për rebelët… Pukëvili na mëson se megjithë ndalimet e Portës, eksportoheshin nga Durazzo e Avlona me grurë, thekër, tërshërë e mil gjashtëdhjetë deri në njëqind anije tregtare, anije të destinuara një pjesë për Francën, të tjerat për Spanjën… Në vitin 1741, Z. Boulle, konsull i Francës në Avlonë, nisi nga ky port një sasi të madhe gruri që ndihmoi lehtësimin e urisë në Parisin e mbërthyer nga skamja. Por më pas, ai ra viktimë e dështimeve dhe falimentimeve. Duke mos mundur të shlyejë borxhet, atij iu desh të bëhej turk. Por me letrat që dërgonte nga Tenedo më 1762, shohim se ai është penduar. Si mbërriti në Kostandionopojë, shleu me gjakun etij atë skandal fatkeq që kish shkaktuar. Më 1754, Mustafa Pasha hakmerret ndaj të krishterëve të Janinës për humbjet që i kishin shkaktuar suljotët”. Këto shënime të autorëve të huaj, personalitete të kohës që kanë jetuar dhe më vijimësi na njohin me këndvështrimin e tyre real për Vlorën tonë, si pjesë e së tërës Shqipëri. Ato s’kanë nevojë për komente, veç duhen mirëlexuar, sepse mesazhet që duhet të marrim ne janë të fuqishme, frymëzimtare e besimmbushur në asetet vlonjate e shqiptare (jo vetëm natyrore, tokësore e nëntokësore, por edhe burimet e pasura njerëzore në të gjitha fushat e jetesës sonë sotmërisht dhe për nesër.

Pia Zanetti, një zonjë mes paparacëve-Fotoreporterja e parë e Zvicrës

April 14, 2021 by dgreca

voal.ch – Fotoreportere për 60 vjet, Pia Zanetti ka arritur të bëjë një emër në një botë të dominuar prej shumë kohësh nga burrat. Fotostiftung i dedikon një ekspozitë në Winterthur veprës të saj.

“Pionere është një fjalë e madhe”, Pia Zanetti hap sytë e saj të mëdhenj blu dhe zbut tonet. Ndërsa shumë e shohin 77-vjeçaren si një pararendëse të fotoreportazhit, një grua e hollë e aftë të vendoset në një botë fotografike që është dominuar prej kohësh nga burrat, ajo kujton se e kishte ndjekur gjithmonë dhe thjesht pasionin e saj. Që në vitet 1950 në Bazel ajo hasi në një seri “jo” për aplikimet e tij të praktikës:

“Ata thanë se nuk kisha muskuj të mjaftueshëm për të transportuar pajisje”. Ose kur në vitet ’60 në Romë ajo e gjeti veten si femrën e vetme në mes të paparacëve trupmëdhenj: “Në fillim ata talleshin me mua, por më pas duke parë botimet e mia më vlerësuan, lindën miq, ata më vunë nofkën” Virgoletta” – “Presja e vogël”për trupin tim të hollë “. Ajo e kujton sot atë kohë me një buzëqeshje në buzë, ndërsa na shoqëron nëpër sallat e Fondacionit Zviceran për Fotografi në Winterthur , i cili i ka kushtuar një ekspozitë 60 viteve të veprimtarisë së saj, rezultat i një viti pune dhe përzgjedhjeje midis arkivat e saj fotografikë.

Lindur në Basel në 1943, ajo jetoi për gati 30 vjet në Ticino, por profesioni i saj e bëri atë të udhëtonte nëpër botë, shpesh në shoqërinë e burrit të saj gazetar Gerardo Zanetti. Ai me stilolapsin, ajo me kamerën, kureshtare për të zbuluar botën dhe për ta treguar atë përmes reportazheve. L’Espresso, Die Woche, NZZ, Das Magazin … kaq shumë revista kanë botuar raportet e Pia Zanetti që nga vitet 1960. Ato ishin ditët e arta të reportazhit fotografik: “Kishte shumë më shumë para në dispozicion në gazetari sesa sot. Ju mund të shkonit në redaksinë dhe të paraqisnit një projekt. Nëse do të interesoheshit, ata thjesht do të të thoshin të shkosh tek arkëtarja për të marrë paratë e udhëtimit. ”

Kështu kanë lindur shumë prej fotografive të Pia Zanetti-t të ekspozuara në Winterthur nga Fotostiftung. Në qendër, gjithmonë individi. Vështrime, momente të jetës së përditshme në Londër, Romë, Nju Jork, por edhe në zonat e konfliktit.

“Përvoja që ju ka shënuar më shumë?” Udhëtimi në Afrikën e Jugut në vitet 1960 gjatë periudhës së aparteidit. “Ishte një tronditje, sepse e dija që kishte aparteid, por duke parë racizmin me sytë e mi ishte mbresëlënëse, ndonjëherë unë mund të shikoja vetëm me kamerën përpara fytyrës time,” thotë Pia Zanetti. Në Afrikën e Jugut, në minierat e arit ose në mesin e peshkatarëve të Kejptaun, ajo bëri xhirime që tregojnë histori abuzimesh dhe mjerimesh, por edhe krenarie dhe dinjiteti.RSI.ch/Gianluca Olgiati/ EB

Muhamet Ali, foto e Pia Zanetti

Max Frisch dhe Friedrich Dürrenmatt në Rüschlikon, 1968. Foto: Pia Zanetti

Bette Davis, foto e Pia Zanetti