Histori – Page 216 – Dielli

Pia Zanetti, një zonjë mes paparacëve-Fotoreporterja e parë e Zvicrës

April 14, 2021 by dgreca

voal.ch – Fotoreportere për 60 vjet, Pia Zanetti ka arritur të bëjë një emër në një botë të dominuar prej shumë kohësh nga burrat. Fotostiftung i dedikon një ekspozitë në Winterthur veprës të saj.

“Pionere është një fjalë e madhe”, Pia Zanetti hap sytë e saj të mëdhenj blu dhe zbut tonet. Ndërsa shumë e shohin 77-vjeçaren si një pararendëse të fotoreportazhit, një grua e hollë e aftë të vendoset në një botë fotografike që është dominuar prej kohësh nga burrat, ajo kujton se e kishte ndjekur gjithmonë dhe thjesht pasionin e saj. Që në vitet 1950 në Bazel ajo hasi në një seri “jo” për aplikimet e tij të praktikës:

“Ata thanë se nuk kisha muskuj të mjaftueshëm për të transportuar pajisje”. Ose kur në vitet ’60 në Romë ajo e gjeti veten si femrën e vetme në mes të paparacëve trupmëdhenj: “Në fillim ata talleshin me mua, por më pas duke parë botimet e mia më vlerësuan, lindën miq, ata më vunë nofkën” Virgoletta” – “Presja e vogël”për trupin tim të hollë “. Ajo e kujton sot atë kohë me një buzëqeshje në buzë, ndërsa na shoqëron nëpër sallat e Fondacionit Zviceran për Fotografi në Winterthur , i cili i ka kushtuar një ekspozitë 60 viteve të veprimtarisë së saj, rezultat i një viti pune dhe përzgjedhjeje midis arkivat e saj fotografikë.

Lindur në Basel në 1943, ajo jetoi për gati 30 vjet në Ticino, por profesioni i saj e bëri atë të udhëtonte nëpër botë, shpesh në shoqërinë e burrit të saj gazetar Gerardo Zanetti. Ai me stilolapsin, ajo me kamerën, kureshtare për të zbuluar botën dhe për ta treguar atë përmes reportazheve. L’Espresso, Die Woche, NZZ, Das Magazin … kaq shumë revista kanë botuar raportet e Pia Zanetti që nga vitet 1960. Ato ishin ditët e arta të reportazhit fotografik: “Kishte shumë më shumë para në dispozicion në gazetari sesa sot. Ju mund të shkonit në redaksinë dhe të paraqisnit një projekt. Nëse do të interesoheshit, ata thjesht do të të thoshin të shkosh tek arkëtarja për të marrë paratë e udhëtimit. ”

Kështu kanë lindur shumë prej fotografive të Pia Zanetti-t të ekspozuara në Winterthur nga Fotostiftung. Në qendër, gjithmonë individi. Vështrime, momente të jetës së përditshme në Londër, Romë, Nju Jork, por edhe në zonat e konfliktit.

“Përvoja që ju ka shënuar më shumë?” Udhëtimi në Afrikën e Jugut në vitet 1960 gjatë periudhës së aparteidit. “Ishte një tronditje, sepse e dija që kishte aparteid, por duke parë racizmin me sytë e mi ishte mbresëlënëse, ndonjëherë unë mund të shikoja vetëm me kamerën përpara fytyrës time,” thotë Pia Zanetti. Në Afrikën e Jugut, në minierat e arit ose në mesin e peshkatarëve të Kejptaun, ajo bëri xhirime që tregojnë histori abuzimesh dhe mjerimesh, por edhe krenarie dhe dinjiteti.RSI.ch/Gianluca Olgiati/ EB

Peshkatarë në Afrikën e Jugut të kohës të Aparteidit, Foto 1968 (© Pia Zanetti)

Muhamet Ali, foto e Pia Zanetti

Max Frisch dhe Friedrich Dürrenmatt në Rüschlikon, 1968. Foto: Pia Zanetti

Bette Davis, foto e Pia Zanetti

DY FJALË PËR LIBRIN: “IZREALITËT NË SHQIPËRI” TË AUTORIT JOSEF JAKOEL

April 13, 2021 by dgreca

Nga Mal BERISHA/

Ky libër doli në dritë njëherësh me njohjen reciproke që Republika e Kosovës dhe Shteti i Izraelit i bënë njëri tjetrit dhe vendosën mardhënje diplomatike. Ky është një ogur i mirë për të dy vendet mike.

Josef Jakoel, është emri i një izraeliti i cili sot për shumë njerëz mund të tingëllojë si një emër i “ri” dhe jo aq i njohur.

Por, për shumë të tjerë ai emër ka një kuptim të madh. Për bashkëkohësit e tij, ai ishte një pedagog dhe njeri euridit në Institutin Bujqësor në Tiranë, një teknicien dhe punëtor i palodhur në përhapjen e progresit në fushën e bujqësisë së vendit tonë, një zyrtar i Ministrisë së Bujqësisë. Po aq i njohur është ky emër edhe për shumë shqiptarë që i kanë njohur vajzat e tij Feliçitën dhe Ksenian, të cilat u lindën dhe jetuan në mesin e shqiptarve deri në vitin 1991. Për të bërë një hyrje sa më kuptimplote në këtë analizë të thjeshtë të këtij libri po e citoj vetë autorin e librit kur thotë:

“Jam krenar që në dejet e mia rrjedh gjaku i stërmunduar i Abrahamit, Isakut dhe Jakovit. Jam po aq krenar që u linda, u rrita, punova dhe u mplaka në gji të popullit shpirtmadh dhe fisnik shqiptar “

Emri i Josef Jakoel u shfaq në mediat amerikane fill pas rënjes së komunizmit. Në vitin 1992, Harvey Sarner, një filantrop i njohur hebre – amerikan, botoi një libër me titull: “Hebrejtë në Shqipëri”. Libri bazohej në dokumente dhe shënime që autori i mori prej Josef Jakoel dhe të bijës, Feliçita Jakoel, në Israel.

Në vitin 1997, libri “Hebrejtë në Shqipëri” u ribotua me një titull tjetër, “Shpëtimi në Shqipëri – Një qint për qint e hebrejve të shpëtuar nga Hollokausti.” Ai u plotësua me nga një parathënje prej Joseph DioGuradit, ish kongresmen dhe Presidenti Ligës Qytetare Shqipatoro Amerikane, kongresmenit Tom Lantosh dhe atij, Benjamin Gilman.

Ai libër, të cilin me autorizim të vetë Kongresmenit DioGuardi, kam patur nderin ta përkthej në gjuhën shqipe, ka në qendër emrin e Josef Jakoelit, një izraelit i Shqipërisë i cili kishte mbajtur një evidencë të plotë të pranisë fizike hebraike në Shqipëri. Autori, Harvey Sarner, i bën atij një dedikim shumë të ndjerë:

“Ky libër i kushtohet kujtimit të Josef Jakoel – Një Mose i shekullit të XX – të i cili iu priu bashkëatdhetarëve të tij drejt Tokës së Premtuar.”

Ai përshkruan me emra dhe fakte se si dhe përse hebrejtë u shpëtuan nga shqiptarët gjatë periudhës më të errët të historisë së njerëzimit; Hollokaustit.

Deri në vitin 1990, përmendja e një historie të tillë ishte një tabu dhe mund të përbente rrezik për rrëfenjësit e saj.

Deri kur Josef Jakoel i dha ato evidenca dhe deri më sot kur është botuar libri në fjalë, thuajse të tërë autorët janë bazuar në dëshmi të dorës së dytë.

E drejta vonon por nuk harron.

Dhe ja më në fund, edhe pse pak me vonesë, lexuesit shqiptar i jepet në dorë një libër që tregon një histori sa interesante aq edhe tronditëse. Aty ka aq shumë ngjarje dhe emra, që dëshmojnë per shumë e shumë sakrifica në mbrojtje të një popullsie të lashtë, atë të hebrejve të papërkulur, por të rrezikuar nga çfarosja.

Ky libër në fakt, më shumë se çdo gjë tjetër është një kthim nderi që Josef Jakoel dhe të bijat i bëjnë popullit shqiptar. Dhe shqiptarët që i mbrojtën ata njerëz të mirë kanë të drejtë të thonë:

“Kush nderon tjetrin, nderon veten!

Për ta vënë në kontrast të plotë atë që kishte ngjarë në Shqipëri me izraelitët që jetonin këtu, me të tjerët që jetonin jashtë, madje edhe shumë afër nesh, në Korfuzin matanë detit, ai ia kushton librin:

“Motrës Eftihia, burrit të saj Rafo, djalit 5-vjeçar Niso, vajzës 2-vjeçare Lina, viktima të Hollokaustit: Nga Cefi.”

Ndërkohe ai me familjen e tij qëndruan në Shqipëri dhe kaluan të sigurtë pa iu hyrë ‘ferra në këmbë’ gjatë tërë kohës së Hollokaustit. Këtë kontrast ai e jep në një pasazh të librit kur thotë:

“Jeta në Shqipëri kalonte e qetë e krejtësisht normale, sikur ato që ndodhnin në Evropë i përkisnin një bote krejt tjetër, që nuk kishte asgjë të përbashkët me jetën e tyre”

Libri “Izraelitët në Shqipëri” i botuar me shumë sqimë nga Shtëpia Botuese “Çabej”, përbën një momument të rrallë të një dëshmie të pashoqe në historinë tonë më të re. Në fillim lexuesi do të njihet me një hyrje të shkruar nga Shirley Cloyse DioGuardi, Këshilltare e Çështjeve Ballkanike në LQSHA në New York, si edhe përfshirjen e kongersmenëve amerikanë me origjinë hebraike, Tom Lantosh, Benjamin Gilman dhe Jerold Nadler. Më pas për biografinë e autorit Josef Jakoel, “Cefin”, babain e saj të dashur, shkruan me shumë veneracion e bija, Feliçita. Ajo na jep një tablo të jetës në familjen izraelite të Jakoelëve dhe rolin që luante ai burrë mendjendritur, në edukimin e tyre sa me ndjenjat dhe virtytet e popullit të vet aq edhe me dashurinë për Shqipërinë, atdheun e tyre të dytë.

Vitet që nga koha e Hollokaustit kishin kaluar në heshtjen mbytëse të diktaturës, nga frika e persekutimit. Për hir të vërtetës, për Jakoelët kjo nuk vinte për shkak të origjinës etnike, pasi antisemitizmi në Shqipëri nuk ekzistonte, por për shkak se gjyshi Rafael Jakoel, ishte i shpronësuar. Dhe ja ku vjen një ditë dhe Feliçita, kjo bijë e Jakoelëve në vitin 1990, viziton Izraelin, shkon në Jeruzalem dhe sheh Muzeumin e Holokaustit dhe Kopshtin e “Fisnikëve midis Kombeve” Yad Vashem. Ajo mëson nga këto muzeume për tmerrin që kishte përjetuar kombi i saj prej Hollokaustit dhe e krahason atë me paqën dhe sigurinë që iu kishin dhënë shqiptarët hebrejve në atë kohë. Ajo mediton në atë vend dhe thotë:

“Brenda vetes u ndjeva krenare!”

Por, krenaria e saj venitet kur sheh se nga populli shqiptar i cili kishte demonstruar Fisnikërinë më të Madhe midis Kombeve të tërë Evropës, as që figuronte aty fare!? Dhe aty ajo i vë një detyrë vetvetes:

“Ta bëjë këtë Histori të Lavdishme të njohur në tërë botën.”

Gjatë vizitës së saj të parë, ajo dorëzon tërë emrat e hebrejve të Shqipërisë, të mbledhur nga i ati Josefi. Falë punës së këtyre dy njerëzve, Yad Vashem, i cili në vitin 1990 kishte vetëm një emër shqiptar, atë të Refik Veselit nga Kruja, i vendosur në vitin 1987, sot ka të gdhendur plot 75 emra të “Fisnikëve Shqiptarë në mes të Kombeve”. Jakoelët iniciuan edhe krijimin e Shoqatës Shqipëri – Izrael.

Josef Jakoel në këtë libër ka sjellë një evidencë të plotë ngjarjesh nga më të habitshmet sesi populli shqiptar i mbrojti izraelitët e vet, por edhe ata të huaj. Ai i jep përgjige edhe pyetjes se përse shqiptarët i mbrojtën hebrejtë? Përgjigjen e kësaj pyetje ai e gjen tek Kodi i lashtë i nderit të shqiptarit, tek Besa dhe Mikpritja dhe citon:

“Shpia e shqiptarit asht e Zotit dhe e Mikut”

“Po të hini miku në shpi, gjak me t’pasë do t’i thuash: Mirëseerdhe!”

Në një prezantim për Besën Shqiptare në Institutin e Kërkimeve Kebraike YIVO, në New York, një zonjë, nga salla, e cila kishte humbur tërë familjen nga Hollokausti më pyeti:

“Përse, përse e bëtë ju shqiptarët këtë, kur tërë Evropa e qytetëruar na vrau, na masakroi, na dorëzoi tek gjermanët, na dogjën në krematoriume, na zhdukën, na shkatërruan!?

Përgjigja ime ishte:

“Në Shqipëri nuk ekziston ligji i mos-kalimit të pragut të derës së oborrit ose “trespassing” siç i thonë amerikanët. Ekzison një ligj tjetër: Besa, Mikëpritja, Miku.

Një ndër gjerat e bukura që gjen njeriu në këtë libër është frymëzimi që ai sjell për ringjalljen dhe ruajtjen e gjuhës: Ai bën një paralele midis hebraishtes dhe shqipes kur thotë:

“Ringjallja e hebraishtes është një rast unik në historinë e filologjisë ku një “gjuhë e fjetur” ndër shekuj u shndrrua në një kohë të shkurtër në një gjuhë të gjallë dhe aktive” dhe shton:

“Kështu ndodhi edhe me gjuhën shqipe edhe ajo ishte varfëruar, e molepsur me huazime nga gjuhë të huaja që nuk iu bënte ballë kërkesave bashkëkohore. Punës i hyri Kristoforidhi dhe ajo punë vazhdon edhe sot.”

Kur vjen fjala tek ngjarjet dhe faktet që paraqet vetë autori thotë:

“Ngjarjet në fjalë përmbajnë një dozë të tillë ndjenjash, lartësisht njerëzore, shpirtmadhësie, bujarie dhe guximi saqë duhet patjetër t’i bëhën të njohura botës. Faktet janë të vërteta, pa shtesa dhe zbukurime, pasi nuk kanë nevojë për to meqë flasin vetë”.

Në një rrëfim tronditës për motrën e vet në fund të librit ai tregon sesi vetë familja e tij jetonte me brengën e tmerrshme të dhimbjes për humbjen e tërë familjes së saj të dorëzuar tek nazistët që nga Korfuzi.

Ai shton:

“Çdo izraelit që jetonte në Shqipëri dhe që kishte pasë të afërm jashtë Shqipërisë, kishte të njejtën brengë pasi të tërëve iu ndodhi që të afërmit t’u ishin ekzekutuar”.

Pyetjes që shpesh bëhet nga të huajt sesa peshë kishte Shqipëria që mbrojti pesëqind, një mijë apo edhe dy tre mijë hebrej, kur në Evropë makina grirëse naziste eleminoi gjashtë milionë syresh, Josef Jakoel i përgjigjet tek citon Talmudin:

“Shpëtimi i një jete të vetme njerëzore është baras me shpëtimin e një bote të tërë”

Kur mëson për historitë e aq shumë hebrejve dhe shqiptarëve që i mbrojtën, mund të thuhet me plot gojën se, secila histori mund të përbëjë një libër shumë faqesh, më vete.

Në përfundim dua të jap një dëshmi krejt personale.

Kam patur fatin ta njoh nga afër Kongresmenin amerikan me origjinë hebraike, Benjamin Gilman. Lidhja e tij me LQSHA dhe kontributi i tij i jashtëzakonshëm ndaj çështjes së Kosovës ishte i lidhur aq sa me politikën amerikane aq edhe me ndjenjat e fuqishme që ai ushqente për popullin tonë. Kjo ishte e bazuar në këtë histori që Josef Jakoel i la trashëgim shqiptarëve, izraelitëve dhe mbarë botës. Neve duhet të punojmë që ta bëjmë këtë histori sa më të njohur. Personalisht kam patur fatin që ta prezantoj historinë e Shpëtimit të Hebrejve në Shqipëri lidhur edhe me jetën e Ambasadorit Amerikan Herman Bernstein në Tiranë, në Ambasadën Shqiptare dhe atë Amerikane në Londër, në Sinagogën Pinner, në Kennedy School of Government në Harvard, në Akademitë Diplomatike në Vjenë, Gjenevë dhe Prishtinë, në Universitetin e Tiranës, Fondacionin “Ivanaj” si dhe në shumë institucione të tjera në Tiranë. Në fakt duke e bërë të njohur atë, ne shqiptarët e njohim edhe anën më të mirë të qenjes tonë.

Norman Greshman, fotogarfi i njohur hebre – amerikan, në Filmin “Besa – Premtimi” thotë:

“Shqiptarët nuk kanë aq shumë për të eksportuar, por ata kanë një produkt unik në botë:

BESËN SHQIPTARE”

Këtë produkt më mirë se kushdo e ka “përpunuar” për “treg” Josef Jakoel.

Ato çfarë përshkruhen në këtë libër përbëjnë një nga fenomenet më të bukura që na bën ne, shqiptarëve, krenarë përpara botës!

28 VJET NGA DALJA E GAZETËS “EGNATIA” NË ATHINË

April 10, 2021 by dgreca

Nga KOLEC P. TRABOINI/

Themelues i “Egnatias”, e para gazetë në gjuhën shqipe në Greqi/

10 prill 1993 – 10 prill 2021-E shpërndamë atë pasdite në sheshin “Omonia” të Athinës, atje ku mblidheshin shqiptarët. Nuk po i besonin syve. Gazetë në gjuhën shqipe. Shtypur në Athinë. Gazeta jonë, e emigrantëve shqiptarë. Ato fytyra të argasura, ato shpirta të tunduar e munduar, të djegur nga malli për pak Shqipëri, u gëzoheshin gërmave shqipe.

Një prej çasteve më emocionante të jetës sime në emigracion.

Ne ishim këtu. Ne nuk kishim humbur. Nuk ishim siç na cilësonin me urrejtje në lajmet, vrasës e hajdutë. Ne kishim një pamje tjetër, atë që i pavdekshmi Aristidh P. Kola do ta citonte në një shkrim në revistën e vet “Arvanon”, “Ana tjetër e medaljes së emigrantëve shqiptarë.” E kjo ishte kultura, dija, vetëdija dhe krenaria kombëtare.

Ne ishim këtu, larg Atdheut, por nuk kishim humbur.

Dalja e një gazete në shqip, në Greqi, dhe shpërndarja e saj ishte një ngjarje kaq befasuese dhe e papritur në rradhët ë emigracionit shqiptar, saqë shumëkush nuk e besonte se ishte botuar nga vetë emigrantët, dhe aq më tepër, se ishte shtypur në Athinë.

Emigrantët, në faqet e saj lexonin për hallet dhe problemet e tyre dhe e kuptuan se në kushtet e një indiference totale, si të shtetit shqiptar, ashtu dhe të shtetit ku punonin si argatë me gjysëm pagese, tashmë do të kishte një organ që do të fliste në emër të tyre,që do t’u qante hallet, e ku do të lexonin lajme dhe informacione nga Atdheu në gjuhën amtare.

Gazeta “Egnatia” nuk i gënjeu kurrë shpresat e lexuesve të vet se ajo do të bënte një luftë të jashtëzakonshme për të mbrojtur dinjitetin e emigrantit shqiptarë, fytyra e të cilit, nën influencën e propagandës së shfrenuar të masmendias, ishte kthyer në një sinonim të së keqes, dhunës, egërsisë, veseve të liga, pabesisë dhe krimit.

Mjafton të kujtoj se, në të parën natë të Vitit të Ri (1992), që festonim jashtë Atdheut, shqiptarët emigrantë anë e mbanë Greqisë, në vend që të gëzonin që jetonin në një botë të lirë, do të përjetonin një tmerr të padëgjuar kurrë në jetën e tyre. Programet e Televizioneve greke e kishin ndërprerë programin e argëtimit, dhe për pothuajse një orë, do të merreshin me një aksion blic policie në disa fshatra e në lagje të Athinës për të kapur shqiptarët. Kronika jepej direkt nga terreni, madje here pas here shkëputej programi e kthehej sërish, pasi komentatori thoshte “pa të shohim ç’të reja kemi nga aksioni për kapjen e emigrantëve të paligjshëm shqiptare – alvanos metanastis”. Dukej që çdo gjë ishte e para përgatitur për një gjueti spektakolare raciste antishqiptare.Ishte tronditëse dhe e paimagjinueshme. Ky refren do të vazhdonte, jo me ditë, por me vite, deri në absurditete te të tilla me ngjyra shqiptarofobie e të shpikura nga klika Micotaqi, (të aplikuara me oreks edhe nga Papandreistët pasokxhi),si famëkeqet aksione çnjerëzore në rang kombëtar dhe me emër fyes e përbuzës “Skupa ja ton alvanus” – fshesë për shqiptarët. Këtu duhet gjetur shkaku se përse u prit me aq dashuri e shpresë gazeta” Emigranti – Egnatia”.

Ajo gazetë e vogël modeste me emrin “Emigranti”, që në fillimet e veta u prit me urrejtje nga disa renegatët shqiptarë, që ishin inkuadruar në shoqata antishqiptare vorioepirote,veçmas një shoqatë famëkeqe voriopepirote e himariotëve, e cila arriti deri atje sa, kur e panë që nuk po arrinin ta fusnin nën kontroll gazetën, gjetën rrugën e tradhëtisë duke e spiunuar botuesin në policinë greke, e cila nuk vonoi të trokasë në shtëpinë ku ai banonte duke sjelle frikë tek fëmijët e tij të vegjël që ishin vetëm në shtëpi. Por, pavarësisht nga vështirësitë dhe pengesat, gazeta arriti që me një forcë të jashtëzakonshme shprehëse të jepte kontribut për të thyer konceptet antishqiptare të masmedias greke, të televizionit dhe gazetave.

Gazeta arriti të rrokë vëmendjen dhe kureshtjen e vëllezërve tanë të një gjaku, arvanitasve anë e mbanë Greqisë, të cilët nisën ta blejnë gazetën me dëshirën që të mësonin e të lexonin shqip. I paharruari Aristidh Kola, studiues e personalitet imadh, ish president i Arvanitasve të Greqisë, gëzohej për çdo perparim apo sukses i emigrantëve shqiptarë që i quante hapur vellezër. Ngrohtësia e përkrahjae tij ishte një stimul i jashtëkonshëm që të mos hiqeshim nga udha që kishim nisur. Gazeta arriti të ketë influencë pozitive edhe në rradhët e shkrimtarëve dhe artistëve greke, shkrimtari Kosta Valeta, aktorja Mimi Dennisi, shkrimtari G.Jiakumis, poetja Leta Kucohera, e plot të tjerë, të cilët e përshëndetën ngrohtësisht veprimtarinë intelektualedhe krijuese të emigrantëve shqiptarë.”Egnatia” mbrojti me këmbëngulje interesat e emigrantëve shqiptarë, që hiqnin të zitë e ullirit nëpër tërë hapësirën greke. Në faqet e saj gjen ngjarje rrënqethëse dhe të rënda që pësonin emigrantët, dukeu bërë kështu një kronikë e gjallë e fateve njerëzore. Ajo ushqeu tek bashkatdhetarët në mërgim dashurinë për Atdheun, nëpërmjet lajmeve e shkrimeve të ndryshme ajo paraqiste gjendjen në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e Mal të Zi.

Gazeta botonte në faqet e saj edhe materiale në gjuhën greke mbi zhvillimet demokratike në Shqipëri dhe analiza estatistika nga zhvillimet ekonomike në Bashkimin Europian, ndaj të cilit Shqipëria mbante një qëndrim inspirues me dëshirën për t’u inkuadruar në rradhëte saj. Në faqen e parë, gazeta kishte të vendosur flamurin e Bashkimit Europian me shprehjen “Drejt Europës”.

Mirënjohje për shkrimtarin që nuk jeton më, Spiro Xhai, qe edhe pse qe minoritar dhe kishte shtetësi greke, na dha një ndihmë të pakursyer për daljen e numurit të parë.

JONUZ NDREU EDHE PAS VDEKJES NDIHMON VATRËN E SHQIPTARËVE TË AMERIKËS

April 5, 2021 by dgreca

-Në vend të Falenderimit për Familjen e Jonuz Ndreut dhe miqtë e tyre-Në ceremoninë e 1 vjetorit të kalimit në amshim të Jonuz Ndreut,organizuar të shtunën, 3 Prill 2021, në varrezat Totowa në New Jersey, komuniteti shqiptar e nderoi dhe e respektoi siç e meritonte fisnikun e Dibrës. Mes disa qindra pjesmarrësish ishte e përfaqësuar edhe Federata Panshqiptare e Amerikës VATRA me kryetarin e saj Z. Elmi Berisha, zv/Kryetarin Dr. Pashko Camaj, sekretaren Nazo Veliu, anëtarët e Kryesisë Marjan Cubi me zonjën Dila, Anton Raja, Mark Mrnaçaj, Dalip Greca, Çezar Ndreu, Ramiz Ndreu dhe një grup vatranësh, miq të Jonuz Ndreut. Gjatë drekës që u shtrua në Venetia Restaurant në Garfield, kryetari i Vatrës z. Elmi Berisha përcolli një mesazh të ngrohtë për Jonuz Ndreun, si një shqiptar model i atdhetarizmit, i karakterit,devocionit ndaj Kombit,një vatran i përkushtuar derisa mbylli sytë.Familja Ndreu e falenderoi kryetarin Berisha dhe Federatën Vatra, për vlerësimin ndaj figurës së Jonuz Ndreut. Në fund familja Ndreu, e bija Desi, dhuroi për Vatrën $500.00 dhe një anëtarësim të ri, përveç vajzës së Jonuzit, Desit, që pas vdekjes të të atit zuri vendin e tij duke u anëtarësua në VATËR. Po ashtu gjatë drekës edhe një tjetër vatran i vjetër, mik i Jonuz Ndreut- z. Hazis Cemenia dhuroi $500.00 për Vatërn, ndërkohë që pesë vatranë, nga miqtë e Jonuzit, paguan anëtarësitë: 1- Ilir Spata $200.00; anetaresi 2020-21, Arif Mata $100.00-anetaresi 2021; Lirim Shehu $100.00-anetaresi 2021; Naim Xheleshi $100.00, anetaresi per 2021, Dardan Gashi- $100.00-anetar i ri….Faleminderit te gjitheve! Faleminderit Jonuz Ndreu, që edhe pas vdekjes e ndihmon VATRËN, dhe që i shërbeve dhe e deshe me shpirt!Pusho në Paqë fisnik i Dibrës, ikonë e shqiptarëve të Amerikës!

Llambi Turtulli – tenori dramatik nga Konservatori i Milano

March 27, 2021 by dgreca

Shkruan:NIKO KOTHERJA*- LLambi Turtulli;“Tenor – Studenti i Artit Këngës në Milano (Italise)” Xhaxhai i shkrimtarit te mirenjohur korcar Kristaq Turtulli.Llambi Turtulli është një emër i shquar mes klasikëve tanë muzikorë, një zë potent jo vetëm i skenave shqiptare, por më gjerë, në Evropë e deri në Amerikë. Lindur në Korçë në vitin 1907,origjina familjare e tij është mbresëlënëse. Llambi mori emrin e gjyshit të tij, Llambi Turtulli i Parë, i cili u vra në vitin 1886 në Pisoder. Bijtë e tij Nisi dhe Perika ishin njerëz të respektuarnë qytet e më gjerë, si në aktivitetin e tyre ekonomiko – tregtar, ashtu edhe për pjesëmarrjen në lëvizjen patriotike shqiptare. Motra e tyre, Katerina (Rinkë) Turtulli u martua me Gaqi Pepon,martesë nga e cila u lindën patriotët e shquar Gavril Pepo dhe Angjeli Pepo, luftëtarë dhe aktivistëtë Rilindjes Kombëtare dhe Pavarësisë; Rodhopi Gaqi Çani (Pepo), ish nxënëse e Mësonjëtores se Vashave; Afërdita Gaqi Grameno (Pepo), bashkëshorte e rilindasit të shquar Koço Grameno. Nga ana tjetër, Perika (Perikli), xhaxhai i tenorit tonë, krijoi lidhje familjare e atdhetarin Andrea Katundi (motra e Katundit ishte bashkëshorte e Perikë Turtullit), ish diplomati dhe njeriu kyç iRepublikës Shqiptare të Korçës, në periudhën e Luftës I Botërore dhe krahu i djathtë i dëshmorit kombëtar Themistokli Gërmenji. Nisi Turtulli, babai i tenorit dramatik, pati shoqen e jetësEvdhoksi Ananezin, një luftëtare e emancipimit të gruas shqiptare, ndërlidhëse e çetave patriotike dhe mjeke popullore. Prej kësaj martese erdhën në jetë Llambi, Margarita e Pavlina, ish nxënëse të Mësonjëtores së Vashave e pas tyre Petro Turtulli, pjesëtar me armë në dorë i çetës patriotike tëThemistokli Gërmenjit. Akil Eftim, një tjetër personalitet i Rilindjes Kombëtare, që spikati s i delegat i shoqërisë patriotike të shqiptarëve të Bullgarisë në Kongresin e Manastirit më 1908, vint nga kjo familje. Nëna e tij, Marga, ishte motra e Parashqevisë, bashkëshortes së Llambi Turtulli të Parë. Pjesë e këtij trungu familjar janë edhe vëllezërit Andrea Turtulli (tregtar në Korçë), Thoma Turtulli (patrioti dhe filantropi i shquar shqiptar), dr. Mihal Turtulli (mjek, rilindas dhe protagonist i jetës politike e shoqërore të Shqipërisë në fundin e shek. XIX dhe fillimshekullin XX), Vangjel Turtulli (patriot dhe aktivist i shquar, ish senator i Korçës).Llambi Turtulli mësimet e para i mori në Mësonjëtoren Shqipe të Vashave nën drejtimin e misionarëve amerikanë Phineas dhe Violet Kenedi pasi atë kohë brenda asaj shkolle u =el njëklasë për djem të vegjël. Nxënës të kësaj klase bashkë me të, kanë qenë edhe Vasil Gërmenji, Riza Mançe, etj. Kjo shkollë ishte kthyer në një vatër të rëndësishme të emancipimit shoqëror ekombëtar, që njihej si “Foleja Kombëtare”, e cilësuar prej Mihal Gramenos. Më pas shkoi në Bukuresht, ku mori mësimet e para në kanto. Në një letër të tij, Akil Eftim shkruan: “Lambi është si nzënës në Konservatorin të Rumanisë, dhe kje të kem siguri në dot dalë gjëkafshë e shpura në Zoti Profesor Toscani, kje edhe aju është Tenor, dhe më tha se ka një zë fort të mirë. Për këtë shkak i dha dhe një certificate ku ia dërgoj Nisit. Tashi bëni si të dini dhe në mundni të i preni një bursë për të bërë pagimin e Profesorit kje ta msojë iashtë skolisë.”2 Pas 1 Gazeta “The echoes”, datë 9 korrik 1943, faqe 1.Letër nga Bukureshti e Akil Eftimit dërguar Perikë Turtullit në Korçë, më 2 janar 1928, faqe 1. Origjinal. Arkivi iautorit. studimeve të para në Konservatorin e Bukureshtit, Turtulli u kthye në Korçë, ku dha koncertin eparë. Po këtë vit, më 1928, i pajisur me bursë të ministrisë së Arsimit për tre vite, u nis në Itali. Aty u regjistrua në Konservatorin e Milanos të cilin e përfundoi më 19363. Nga kartvizita e tij,informohemi se adresa e Turtullit në Milano ishte “Via Lecco, 15.”4 Përveç mësimeve universitare, Turtulli ndoqi kurse kantoje me emra të mëdhenj të interpretimit. Ai mori mësime private ngatenori i famshëm i “La Scala”-s, maestro Katulo, nga maestro Pikoli, nga profesori i shquar Barito San Marlo, etj. Karierën e tij në Itali, Llambi Turtulli e nisi me interpretimin në operan “CavaleriaRusticana” në teatrin “Puccini” të Milanos dhe më pas vijoi aktivitetet koncertore në shumë qytetetë Italisë. Në vitin 1930, Turtulli iu përgjigj ftesës së Neço Mukos për t’iu bashkuar grupit shqiptarnë regjistrimet e tyre pranë kompanisë diskografike “Pathé” në Paris. Në grupin e regjistrimeve të vitit 1930, Turtulli interpretoi dhe mori pjesë në këto materiale: “Daveli” (bashkë me Paleologun,Çakallin, Balën dhe Mukon), “Mban mënd”, “Ëndërat”, “Shkodra”, “Vallëtaria” (bashkë mePaleologun, Çakallin, Balën dhe Mukon), “Hurrah! Dëfrim!” (bashkë me Çakallin, Balën dhe Mukon). Dëshmohet se gjatë kësaj kohe ai regjistroi pranë kësaj kompanie edhe materialemuzikore në italisht, deri më sot mbetur të panjohura për ne.Dy vite më vonë, më 14 shtator 1932, një grup i përbërë nga Llambi Turtulli, Jorgjia Truja, Lola Gjoka e Thoma Bezhani, nën menaxhimin artistik të maestros Sotir Kozmo dha në Korçë njëkoncert artistik, i cili ishte: “koncerti i parë vokal – instrumental, me të cilin në Shqipëri do të startonte historiku i artit interpretues profesional.”5 Në këtë koncert, Turtulli interpretoi pjesët ePuçinit “Turandot” dhe “Nessun Dorma”6. Shfaqja u organizua nga Shoqata Sportive Krahinorepër ndihmë të Shoqërisë sportive “Skënderbeu”. Jehona e koncertit shkoi deri në kryeqytet. Me interesimin e Pandeli Evangjelit, kryeministrit të asaj kohe, ky grup përsëriti koncertin e Korçësnë “Cinema Theatër Diana” në Tiranë. Aktiviteti, organizuar nga Enti Kombëtar “Djelmnia Shqiptare”, kësaj radhe do t’i vinte në ndihmë Kryqit të Kuq Shqiptar. Ky “Koncert Artistik prejShqiptarësh” u mbajt në orën 21:00, më datën 8 tetor, në kuadër të kremtimeve të ditëlindjes së Mbretit Zog I Në kujtimet e saj për këtë koncert, Truja shprehet: “Koncerti i katërshes sonë qe mjaft i pasur dhe u prit me shumë duartrokitje. Ai u organizua në ndihmë të Kryqit të Kuq. Koncertiu pasua nga një banket.”Në vitin 1935 Turtulli shkoi në Zvicër, ku këndoi në 12 koncerte në Lugano, me audiencë nga personalitete të nivelit botëror. Pas diplomimit, në vitin 1937 shkoi në Budapest, ku interpretoi në operan “Lucia Di Lammemmoor”, “Tosca” dhe “La Bohemé”si dhe zhvilloi një turne në Gazeta “Bota”. Boston, Mass., 1 tetor 1937, faqe 1.4 AQSH. F. 614, d. 12, fq. 66. Kartvizitë e Llambi Dh. Turtullit dërguar Petro Martinit në Tiranë.5 Hamide Stringa “Ëndrra dhe realitete – Jorgjia Truja (Filçe)”. Tiranë 2006, faqe 50.6 Të dhënat sipas programit të koncerit, faqe 2. Arkivi i autorit.7 Të dhënat nxjerrë nga materiali promocional i shfaqjes. Arkivi i autorit. Hamide Stringa, vep. e cituar, faqe 53. Gazeta “Bota”, vep. e cituar.shtetet e Ballkanit, ku prezantoi koncerte me muzikë popullore shqiptare10. Në qershor të atij viti, kur këndonte në Itali, pranoi propozimin e agjentit të kompanisë “Opera San Carlos Cincinnati” për një turne amerikane. Udhëtoi drejt Amerikës dhe për shtatë javë rresht Turtulli këndoi nëstudiot e ndryshme të radiove të Bostonit.Njohës i tre gjuhëve të huaja frëngjisht, greqisht dhe italisht, Turtulli me koncertet e tij udhëtoi tre herë nëpër Evropë. Anglia dhe Gjermania ishin vendet ku nuk dha koncerte dhe tëvetmet shtete që nuk i vizitoi Llambi Turtulli u martua me pianisten Norma Nasy, e diplomuar në shkollën e muzikës “Julliard” dhe në Universitetin “Columbia”. Ata mbanin një studio në Nju Jork, te e cila shpresonin të ktheheshin pas Luftës për të vazhduar me punën koncertale dhe mësimdhënien. Në Amerikë, Llambi dhe bashkëshortja e tij Norma interpretonin në valët e radios, siç dëshmon shtypi i kohës.Aktivitetin e vet Turtulli e vijoi me koncerte, të cilat gjithnjë përmendeshin nga gazetat e Amerikës. Në janar 1943 u përfshi në Ushtrinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Nju Jork. Atyformësoi dhe drejtoi një kor në një kishëz të Ushtrisë Amerikane16 Reshtimi i tij në “US Army” ka qenë arsye vendimtare që atij t’i ndalohej hyrja në Shqipërinë komuniste pas përfundimit tëLuftës II Botërore. Sipas dëshmisë së familjarëve të tij, rreth fundit të viteve `60, u nis nga Amerika me shpresën se do të mund të hynte në Shqipëri nga ana e Greqisë. Mbërritur deri në kufi, Turtullitiu ndalua hyrja në atdhe. Pjesëtarët e familjes së tij të mbetur në Korçë, që ai nuk arriti kurrë t’i takonte, vuajtën persekucione dhe provuan sekuestrime të skajshme. Vëllai i tij, Petro Turtulli, veteran i lëvizjes patriotike shqiptare, u dënua nga regjimi totalitar i kohës. I kthyer në Amerikë, tenori vijoi aktivitetin e tij. Nga valët e “Zërit të Amerikës” përshëndeti shqiptarët në një intervistë dhe këndoi në shqip. Ai nuk e mësoi që përtej Atlantikut, vëllai i tij Petro – strukur në një cep të shtëpisë që vëzhgohej vazhdimisht nga Sigurimi i Shetit – arriti që të kapte valët e radios dhe të dëgjonte mes lotësh kumtimin e vëllait të tij artist. Ky do të ishte “takimi” i fundit i vëllezërve në gjallje.Tenori Llambi Turtulli vdiq në Kaliforni, më 10 qershor 1979.

*E dergio per gazeten Dielli shkrimtarit Kristaq Turtulli.