Luan Rama/

(Memorialit të viktimave në Distomo u mungon memoriali i viktimave çame në Çamëri)

Ka një “non-sens” të madh sot në Greqinë republikane dhe demokratike: si mund të qëndrojë ende në këmbë permendorja e një krimineli të madh si e Napoleon Zervës në Igumenicë dhe për më tepër pikërisht në vendin e krimit? Si mund të qëndrojnë vrasësit në sheshet dhe parqet e jetës publike sikur të duan të thonë se ne jemi mbrojtësit e lirisë dhe lumturisë tuaj? Është e habitshme që shteti grek e ka nderuar kaq shumë ketë kriminel te popullsisë çame, këtë bashkëpuntor të ngushtë të nazizmit që në periudhën qershor 1944-mars 1945 kreu një nga krimet më barbare që mund t’i bëhet një populli? Si mund ta durojnë sot pushtetarët e Greqisë së Demokracisë këtë spektër të krimit të qëndroj si paralajmërues i ndonjë krimi të ri? Shteti grek e di mirë kush ishte Napoleon Zerva, i di mirë krimet e tij gjatë Luftës Civile ndaj ushtrisë së ELAS; di mirë që në kohën e pushtimit nazist ai e braktisi Rezistencën greke kundër pushtuesit nazist dhe me formacionin e tij ushtarak u bashkua me ushtrinë naziste, e megjithatë qeveritarët grekë e kanë lënë atë përmendore të qëndrojë me dekada e ndoshta për shekuj. Mjerisht krimineli i madh qëndron kështu i patundur e stoik edhe sot për historiografinë zyrtare greke.

Memoriali i viktimave greke në Distamo duhet të ngrihet dhe në Çamëri!

—–

Kur Greqia u pushtua nga Gjermania gjatë Luftës së Dytë Botërore, më pas, më 10 qershor të vitit 1944 ushtria e Wermaht-it dogji për hakmarrje fshatin grek Distomo ku vdiqën rreth 270 viktima të pafajshme mes te cilëve foshnja, fëmijë, gra shtatzëna, gra të përdhunuara e pastaj të vrara, burra me koka të prera, pleq. Dhe është e habitshme se pikërisht në qershor të vitit 1944, dy javë më vonë, në Çamëri u bë një nga masakrat më të mëdha historike, por jo nga nazistët por nga ushtria nacionaliste e Zervës, masakra që do të vazhdonin dhe në pranverën e vitit 1944 duke përfunduar me një spastrim etnik të shqiptarëve nga trojet e tyre. Dhe kjo u krye nga kolonel Zerva dhe formacioni ushtarak që drejtonte. Rreth 3000 shqiptarë çamë u vranë dhe u prenë në të njëjën mënyrë ç’njerëzore si në Distomo: gra të përdhunuara e të vrara, fëmijë të vrarë me bajoneta, të varur në degët e pemëve, njerëz me koka të prera apo të djegur me benzinë. E njëjta barbari dhe urrejtje si nazistët në Distomo. Në nëntor të vitit 1944, revista amerikane “Life” botonte një shkrim mbi viktimat në Distomo bashkë me fotografinë e një vajze të re që qëndron në murin e shtëpisë duke parë e habitur dhe e tmerruar njëkohësisht barbarinë e vrasjes së familjes së saj. Quhej Maria Padiska. Në Çamëri askush nuk erdhi nga agjencitë e huaja atë kohë. “Life” nuk do të botonte si-motrat shqiptare të Maria Padiska-s. Dhe ato ishin shumë. Asnjë gazetë angleze apo greke nuk e relatoi këtë barbari të kolonelit Zerva i cili më vonë do na bëhej dhe gjeneral e ministër i Brendshëm, duke vazhduar vrasjet e tij ndaj armiqve te kampit të majtë si në kohën e Luftës Civile. Napoleon Zerva ishte bërë një mjeshtër i vrasjeve masive sepse ai e dinte që nesër, Greqia e madhe do t’i ngrinte një përmendore lavdisë së tij. Dhe ashtu do të ndodhte.

Pas çlirimit të Greqisë, analistët dhe historianët grekë iu referuan gjerësisht tragjedisë në Distomo dhe atëherë u përdor termi në greqisht “olokaftoma”, ekuivalenti i fjalës “holokaust” që do të përdorej thuajse 30 vjet më pas nga intelektuali francez Claude Lanzman kur ai nisi të regjistronte nëpër botë dëshmitë e të mbijetuarve nga kampet naziste të shfarosjes që për më shumë se tri dekada nuk kishin mundur të flisnin për tragjedinë e tyre dhe tmerret që kishin përjetuar. Për ngjarjen në Distomo, poeti i madh Janis Ricos do të botonte poezinë “Epigram për Distomo-n” ku ai shkrunte:

“Ti kalimtar aty ku po ecën bëj kujdes / këtu është heshtja që fryn/ gjithçka fryn në kalldrëmin e çdo rruge / sakrifica dhe durimi i qenies njerëzore /gdhendur me emra të thjesht që nderi i lartëson /nga ngashërimi në ngashërim / shkallë më shkallë/ në këtë shkallare gjignde”.

Por intelektualët dhe historianët grekë nuk do të thonin asgjë për tragjedinë e ndodhur në Çamëri, gazetat nuk do të shkruanin asgjë për “Distoma-t” shqiptare në Çamëri. Gjithçka u mbajt në heshtje, u fsheh dhe nuk do të përmendej më dhe Lanzman nuk mundi të dëgjonte për këtë masakër të jashtzakonshme që të fillonte të regjistronte dëshmitë shqiptare. Edhe pse një tragjedi dhe shfarosje më e madhe se në Distomo, tragjeditë njerëzore në masë të shkaktuara nga urrejtja, pavarësisht nga numri, janë të njëjta. Për viktimat e Distoma-s do të shkruhej gjithnjë edhe nga mediat e huaja. Në vitin 2007 regjisori Stefan Haup realizoi filmin dokumentar per jetën dhe historinë e një fëmije që pa vdekjen e prindërve para syve të tij dhe që më pas përfundoi në një jetimore të Zvicrës. Ishte Argjiri Sfunturis të cilin e shohim në filmin “Ein Lied fûr Argyris” (“Një këngë për Argjirin”) dhe që pas lufte nuk i shpëtoi imazheve të barbarisë naziste. Fëmijë si Argjiri, kohët e fundit i kam takuar disa në Shqipëri. Madje një të tillë e takova dhe në Boston para tre javësh dhe që kujtonte barbarinë ndaj familjes së tij. Vetëm tani, kujtesa shqiptare po zgjohet dhe disa filma po tregojnë dëshmitë e atyre që u mbijetuan masakrave kur ata ishin fëmijë, pasi të tjerë tashmë nuk jetojnë më. Ata janë gjenerata e fundit e kujtesës vizive, dëshmitarë okularë dhe të pakundërshtueshëm edhe pse arkivat i mbajnë ende të fshehura fotografitë dhe dëshmitë e një progromi të tillë.

Në vitin 1970, eshtrat e të vrarëve dhe të masakruarve në Distomo u zhvarrosën dhe u vendosën me ceremoni në memorialin që u ngrit në homazh të kujtimit të tyre, por të vrarët e kolonel Zervës vështirë t’i mbledhësh për t’i vendosur në këmbë të memorialit për të masakruarit e Çamërisë. E megjithatë varret janë aty ku kanë qenë, por si mund të nderoheshin kur qeveria greke e pas luftës, qeveria e të famshmit Ligji i Luftës me Shqipërinë qëndron akoma dhe që është absurditeti më i madh në marrëdhëniet ndërkombëtare. Qeveritë e njëpasnjëshme greke nuk i lanë çamët e ikur nga tmerri që të ktheheshin dhe të nderonin prindërit dhe familjarët e tyre. Nuk i la që të ngrinin një memorial në emër të tyre dhe të mos-harrimit.

Viktimat e Distoma-ve shqiptare nuk e kishin privilegjin të preheshin bashkë, në paqe dhe të ishin në prehrin e një memoriali. Në vitin 1998, presidenca greke nxorri dekretin presidencial duke njohur Distomo-n dhe disa vende të tjera të viktimave në masë, për t’i konsideruar si vende të kujtesës, si homazh i viktimave të luftës, siç ishin dhe emrat e fshatrave Doxato, (në Drama); Kleisura (Kstoria); Nea Anchialos (Manjesia), Anogeia ( Rethimnon), Ipati (Ftiotide), Kandanos (Kane), Kalavrita (Akaia). Presidenca greke “harroi” të vinte dhe emrat e dhjetra fshatrave e qyteteve të Çamërisë në këtë listë. Jo, mesa duket, për presidencën greke, viktimat greke që vriten nga të huaj nuk kanë të njëjtin çmim nga ata të popujve të tjerë të vrarë barbarisht nga grekët. Ja pse qeveritarët grekë e shqiptarë duhet të ulen dhe ta korigjojnë këtë “non-sens” historik. Ata duhet të kenë kurajo dhe të kthejnë kokën e ta shohin drejt e në sy atë çka ndodhur në Çamëri për të vënë në vend nderin e viktimave dhe për t’i bërë homazh familjeve të tyre. Dhe së fundi, ja pse duhet të shkulet permendorja e një krimineli si Napoleon Zerva në Igumenica, një fyerje kjo e tmerrshme për historinë dhe që aty të ngrihet një memorial për tragjedinë çame. Në muzeun e Distomo-s janë fotografitë e kafkave të viktimave të nazistëve. Të pakën në muzeun e memorialit të Çamërisë të vihen fotografitë e të vrarëve në jetën e tyre të dikurshme: fëmijë, vajza, gra e nëna, foto të martesave që nuk u jetuan gjer në fund. Vetëm kështu, përmes pardonit dhe homazhit plagët mund të mbyllen dhe t’i shërbejnë miqësisë sonë të hershme, por të tronditur nga ngjarje të tilla. Po, përmendorja e kriminelit Zerva duhet të shkulet nga ai shesh i Igumenicës, duhet të hiqet zvarrë siç janë hequr statujat e perandorëve vrasës, që të mos qëndrojë më në vendin ku kreu krimet. Nëse ju nuk e hiqni, do të jenë të tjerë pas jush që do ta heqin, por pasardhësit tuaj do të kenë turp për qendrimin tuaj ndaj viktimave të pafajshme. Dhe atëherë ata do të kujtojnë përsëri atë që thuhej për Distomo-n: “Olokaftoma”!

Prof. Ymer Çiraku/

Pjetër Bogdani është i lindur në Gur të Hasit, sanxhaku i Dukagjinit, dioqeza e Prizrenit. Megjithë dilemave mes studiuesve – për vitin e lindjes, si më pranë së vërtetës, duket se mbetet viti 1625. Pra, ka lindur këtu e 400 vjet më parë. Të dhënat dëshmojnë se mësimet e para i mori nga i ungji Andre Bogdani, i cili, arriti të ishte deri arqipeshkëv i Shkupit. Pas studimeve të larta teologjike e filozofike në Romë, P. Bogdani merr titullin doktor dhe shërbeu si famullitar në Pult e Prizren e më pas ipeshkëv në Shkodër, deri sa e zëvendëson të ungjin në Shkup si arqipeshkëv. Ka marrë pjesë aktive në lëvizjet çlirimtare antiosmane, duke u detyruar prej përndjekjeve të pushtuesit, që të strehohej për disa kohë maleve. Është i njohur misioni i klerikëve shqiptarë nëpër shekuj, që të përkushtoheshin e punonin me moton “Për fe e atdhe”.

Në studimin e thelluar kritik kushtuar veprës së Bogdanit “Cuneus Prophetarum” (Çeta e Profetëve), botuar më 2015, studiuesja Anila Omari thekson se kjo vepër zë një vend të veçantë, si nga shkalla e përpunimit gjuhësor, ashtu edhe nga përmbajtja e larmishme dhe karakteri origjinal i saj. Prandaj gjykon se “…ajo është mbajtur, me të drejtë, si e para vepër origjinale, që shënoi fillimet e prozës letrare shqipe dhe që luajti rol parësor edhe në formimin e prozës shkencore shqipe.”

Me vlerat letrare që krijoi, P. Bogdani arriti nivelin më të lartë të kohës së vet – pikërisht në fazat më të hershme, atëhere kur nis të krijojë gradualisht profilin e saj letërsia shqipe. Pra, me krijimet e këtij personaliteti, letërsia shqipe arrin që të fitojë “statusin letrar”, e për pasojë, të fitojë edhe ritmin dhe modelin referencial të autoritetshëm për procesin letrar të mëpasëm/pritshëm. Që ai proces letrar të ndiqte e të përcillej pastaj dora–dorës në rrjedhat e kërkimit e zhvillimeve drejt hapësirave të reja. Kjo prirje inaguruese e çelur prej veprës së Bogdanit, sigurisht, që vlerësohet si një meritë e çmuar e këtij autori, megjithë modestinë aq prekëse, që ai vet e dëshmonte, kur i drejtohej lexuesit, qysh në hyrjen e veprës “Cuneus Prophetarum” : ”… që të më ndiejsh, nde gjeç fjalë, qi të trazon veshët. Por as dielli pa hije, as hâna pa tallaze mbë faqe nuk ânshtë…”

Kjo vepër është e përbërë nga dy pjesë. Pjesa e parë, përmban 182 faqe, kurse pjesa e dytë 162 faqe. Rëndësia e madhe që ky libër shfaq për botën shkencore e më gjerë, duket edhe nga fakti se deri më sot, si rrallë të ketë ndodhur në raste të tjera, ajo ka njohur gjashtë botime, të bëra këto kronologjikisht në rrjedhë të 3-4 shekujve, si dhe në disa vende si:: Itali, Shqipëri, Gjermani. Këto botime, kanë ngjallur interes të gjerë dhe janë përcjellë me interpretime të shumta në rrafshin letrar e gjuhësor – nga jo pak studiues të njohur, qofshin këta të huaj, por edhe ata shqiptarë si: Ndre Mjedja, Justin Rrota, Luigj Marlekaj, Ibrahim Rugova, Arshi Pipa, Injac Zamputi, Martin Camaj, Selman Riza, Rexhep Ismajli, Sabri Hamiti, Engjëll Sedaj, Anila Omari, Seit Mansaku etj.

Nga të dhënat e letërkëmbimeve të Bogdanit, dëshmohet se vepra ka qëndruar plot 10 vjet në dorëshkrim, deri në momentin e botimit të saj. Kjo erdhi për shkak të pritjes së lëshimit të lejes përkatëse dhe të sigurimit të fondeve financiare për ta realizuar/finalizuar botimin e saj. Duket qartazi se autori e ka mbartur në vete për detyrë të rëndësishme dhe imediate përgatitjen dhe publikimin e një vepre të tillë. Vlerësuar si një mundësi kjo, për ta lëvruar dhe për ta mbajtur gjallë dhe të dokumentuar gjuhën shqipe, e cila, përndryshe – do të vihej rrezikshëm në pozita asimilimi, pasi ishte e rrezikuar jo pak kësaj kohe prej ushtrimit të ndikimit mbi të të gjuhëve të shkruara – qoftë të pushtuesit, apo qoftë atyre të fqinjëve. Pra, që shqiptari “…të marrë vesht dijenë mbë giuhë të vet”, sikundër shkruan Bogdani në parathënien e librit…

Sidomos cikli i poezive të “Sibilave”, arrin që ta shfaqë në mënyrën më të spikatur aktin krijues letrar të P. Bogdanit. Këtu përfshihen njëmbëdhjetë krijime dhe seicili prej tyre, përmban një kallëzim më vete, të cilat krijojnë së toku një lloj tematike si prej mozaiku.

Poezia dystrofëshe mbi krijimin e botës, është pikërisht ajo, e cila do ta mrekullonte aq shumë edhe Lasgush Poradecin, kur ky do të njihej sëpari me të, pikërisht asaj kohe, kur ishte ende student i ri në Vjenë. Në një nga bibliotekat e saj, do ta shihte për herë të parë dhe do ta vlerësonte atë gjithë entusiazëm, madje si të krahasuar denjësisht e pa mëdyshje deri me krijimet e njohura kozmogonike hindase dhe hebraike. “Tekstin e Bogdanit e citova pas disa shënimesh që kam marrë në Vienë, vjeshtën e 1924–ës, kur pata gëzimin t`ia shëkoj me sy … t`ia çik me dorë… t`ia studioj dhe t`ia përpij “Cuneusin”-in në shpirtin tim për herë të parë. Përveç shënimesh të tjera gjuhësore, që më qëndruan për zemre, kam kopjuar një poezi kozmogonike, e cila, nga pikëpamja e koncepsionit origjinal, e idesë së fuqishme dhe e formës së veçantë të saj, jam i mendimit se duhet të konsiderohet si një monument letrar, jo vetëm i gjuhës shqipe, por i republikës së letrarëve përgjithësisht…, do të shkruajë L. Poradeci”. (Revista “Shkëndija”, 1942)

Përmes kësaj poezie, krijimi i botës përcillet nëpër shtjella dhe kontraste të përmasave kozmike, duke krijuar një tension e dramë të thellë – rreth raporteve të nënkuptuara të njeriut me gjithësinë, e cila, ka një pushtet të pazotërueshëm e të paparashikueshëm dot për të. Dhe kjo situatë, krijon atë gjendje të angësht, ku njeriu, me sa duket e ka pastaj fort të nevojshme që të ndërtojë lidhjet dhe referencat e tij me komunikime e besime të caktuara religjioze (apo dhe të tjera përtej tyre), aq të domosdoshme për të. Me qëllim, që ai pastaj të mund që të gjejë dhe të vendosë brenda vetes, paqen dhe ekuilibrin.

Át Justin Rrota, është ndër studiuesit e parë, që i është drejtuar shqyrtimit filologjik të veprës së Bogdanit, duke filluar qysh te një nga manualet më të hershme mbi historinë e letërsisë shqipe të hartuar prej tij. (Át J. Rrota “Letratyra Shqype”, Shkodër, 1925). Si latinist dhe si njohës i thellë i teologjisë dhe i autorëve të vjetër, duke u marrë kohë pas kohe me botimin kritik dhe duke i shoqëruar me komente tekstet e tyre, ai ka meritën edhe për faktin se ka gjurmuar e ka sjellë për herë të parë në Shqipëri, më 1929, tri kopje fotografike të “Mesharit” të Gjon Buzukut. Ndërkohë, ka botuar mjaft studime mbi vlerat e kësaj vepre, si e para vepër e zbuluar deri më sot, shkruar në gjuhën shqipe.

Po ashtu, studiuesi Eqrem Çabej e ka vlerësuar lart figurën e P. Bogdanit, e cila, sipas tij, qëndronte jo vetëm në lartësinë e kulturës teologjike të kohës, por që ai arrin të shfaqet edhe si shkrimtari shqiptar më i rëndësishëm, si nga madhëria e veprës që shkroi, si nga mendimet e thella derdhur në të, si nga gjuha e bukur e përdorur me mjeshtëri të madhe stilistike. E pikërisht prej këtyre vlerave: “…vepra e tij ka siguruar një vend të pavdekur në literaturën t`onë…”, do ta formulojë sintezën e tij Çabej (“Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe”, 1936, f. 29). Pra, e vlerëson këtë kontribut bogdanian në dimensionin e shumëfishtë që shfaq, si një aktivitet i pandalur intelektual, që rrezaton njëherazi: dije fetare e filozofike, art, atdhetari, humanizëm dhe vyrtute të larta e të përkora njerëzore.

Shtjefën Gjeçovi do ta dallojë mes të tjerëve, duke e shpallur me entusiazëm dhe metaforikisht veprën bogdaniane si: “dritë të litëratyrës shqiptare…”, “vepër që ia zbardhi faqen atdheut” (HD, 1930/12)…

Por studimi i gjerë monografik “Vepra e Bogdanit 1675-1685” i Ibrahim Rugovës, besojmë se mbetet nga studimet mjaft të sintetizuar – në qasjen ndaj kësaj figure dhe përcaktimit të rolit dhe të vendit që ai meriton, në panteonin e botës letrare dhe intelektuale shqiptare.

Duhet kujtuar se në kritikën letrare shqiptare, I. Rugova është nga zërat më të shquar. Këtë e dëshmon përballimi prej tij i disa prej temave kyçe në studimin e letërsisë shqipe, e dëshmon po ashtu thellësia, njohja dhe zbatimi i metodave interpretuese më të reja/më bashkëkohëse, si dhe ndjekja sistematike, me shije dhe intuitë selektimi të proceseve letrare. Është nga ata studiues, që tashmë mbetet i shenjuar me disa arritje antologjike në korpusin e studimeve letrare shqiptare.

Studimi i tij monografik mbi veprën e Bogdanit do të vinte pra, pas disa botimeve të mëparshme historiko-letrare dhe objekt hulumtimi këtu, bëhet vepra e këtij autori të hershëm, e cila, në botimin e saj të parë u shtyp në Padova të Italisë, më 1685. Për nga struktura, studimi ndahet në dy pjesë: I. “Gjenetika e veprës” dhe II. “Analitika e veprës”.

Duke e cilësuar këtë vepër si bërthamë të romanit të parë shqiptar, I. Rugova nxjerr në pah edhe dritën dhe shkëlqimin që shpaloset në të, duke arritur në bindjen se, shikuar në këtë plan, e gjithë vepra duket sëbrendshmi si një metaforë solare (diellore), ku çdo fenomen e gjykim, kërkohet dhe vendoset brenda refleksit të dritës, të burimit të saj, diellit.

Dhe pikërisht libri “Çeta e profetëve”, klasifikohet prej tij si vepra, që dëshmohet sot për sot si: “themeli i humanizmit shqiptar”, “i modernitetit intelektual”, madje, si ”bërthama e romanit të parë shqiptar”. Apo të vlerësuar edhe deri si varianti me referenca prej kryeveprash botërore. Prandaj e pati titulluar dhe shpallur jo pak guximshëm atë, si: “Komedia hyjnore shqiptare”…

Këto janë teza doemos të mprehta dhe sigurisht intriguese, të cilat, studiuesi arriti që t`ì përballojë me një metodikë dhe pasion të ngulët hulumtues dhe interpretues.

Kanë kaluar katër shekuj dhe Pjetër Bogdani me krijimet e tij, vazhdon që ta ruajë denjësisht figurën e prijësit të letërsisë shqipe. Që me tekstet e tij poetike, synoi dhe ia arriti që t`i sjellë ato në nivele mirëfilli estetike. Ai do të kujtohet edhe për koncepsionin metaforik nga më të hirshmit në meset tona letrare, madje dhe ato të përbotshme, për skalitjen e figurës së Jezu Krishtit:

“Nji bir të vetemë, qi Ama pat për mall…

Me Diell veshun`, e mbathunë me Hanë”

Thanas L. Gjika/

(Vlerësime për librin ODE PËR TEMPUJT QË NUK U HARRUAN)

Gjatë historisë mijravjeare dy popujt fqinjë të gadishullit Ballkanik, shqiptarët dhe grekët kanë pasur fat të njëjtë. Jetuan nën Perandoritë Romake, Bizantine, Bullgare, Serbe dhe Osmane. Mirëpo pas 25 vjet nga formimi i shtetit të pavarur grek në klasën e tij sunduese u krijuan disa qarqe shoviniste të cilat formuluan ideologjinë “Megali Idhea” për formimin e një Greqie të madhe ku të futeshin edhe ish-kolonitë e lashta helene. Nga njëra anë mohohej ndihma bujare që dhanë luftëtarët arbërorë dhe çamë në luftën për lirinë e Greqisë dhe nga ana tjetër luftohej t’u ndërrohej identiti kombëtar shqiptarëve ortodoksë në grekë. Shpallja e kufijve të Shqipërisë në vitin 1913 prej gjashtë Fuqive të Mëdha e zemëroi qeverinë greke, sepse ajo përveç krahinës pjellore të Çamërisë, që iu dha padrejtësisht, ku shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë, donte që t’i jepeshin edhe krahinat e Korçës, Përmetit, Gjinokastrës dhe Sarandës, të cilat i kishte pushtuar gjatë Luftës Ballkanike në tetor-nëntor të vitit 1912. Në vitin 1914 Fuqitë e Mëdha i dhanë urdhër qeverisë greke që t’i lironte tokat e pushtuara që i ishin njohur shtetit të ri shqiptar. Atëhere forcat ushtarake greke bënë masakra ndaj popullsisë shqiptare në fshatra të Korçës, Përmetit, Gjinokastrës dhe Sarandës.

Mbas shpërthimit të Luftës së parë Botërore (LIB) ushtria greke i ripushtoi përsëri krahinat e Shqipërisë së Jugut. Ushtria italiane dhe ajo franceze, që hynë në këto territore, e detyruan ushtrinë greke të largohej prej aty. Edhe ky largim i tyre u shoqërua me masakra të reja, vrasje njerëzish të pafajshëm, djegie shtëpish e pronash, shembje urash, etj. Babait të këtyre radhëve ia dogjën shtëpinë në fshatin Trebickë të zonës së Vakëfeve, me kryeqendër Vithkuqin. Qeveria shqiptare mbas LIB kishte shumë probleme të brendshme dhe nuk e ngriti problemin e këtyre masakrave në Lidhjen e Kombeve. Përmasat e këtyre masakrave ishin KRIME NDAJ NJERËZIMIT, por qeveria greke nuk kërkoi kurrë të falur dhe nuk dha llogari.

Nga ana tjetër popullsia shqiptare e Çamërisë, e cila iu dha Greqisë, u trajtua edhe më barbarisht. Qeveria greke ndoqi ndaj popullit shqiptar të kësaj krahine politikën e përçarjes dhe të genocidit: çamët myslimanë i quajti turq dhe filloi t’i keqtrajtonte, kurse çamët e krishterë orodoksë i quajti grekë për hir të besimit të përbashkët fetar. Mbasi Greqia humbi në luftën Turko-Greke (1919-1922) u detyrua, kur u bë paqja në vitin 1923, të bënte këmbim të popullsisë. Qeveria greke tërhoqi popullsinë greke nga brigjet perëndimore të Turqisë dhe dërgoi në Turqi banorët turq që kishin mbetur në Greqi. Këtë proces këmbimi të popullsisë fqinji ynë e shfrytëzoi për të dërguar me dhunë në Turqi shqiptarët myslimanë të Çamërisë. Por këtë shpërngulje të shqiptarëve myslimanë të Çamërisë nga trojet stërgjyshore, qeveria greke u detyrua ta ndërpriste mbas disa muajsh, sepse e detyroi Lidhja e Kombeve mbas ankesave që bëri qeveria shqiptare.

Gjatë LIIB, Italia Fashiste mbasi pushtoi Shqipërinë sulmoi Greqinë në tetor 1940, por populli patriot grek dhe ushtria qeveritare greke e mposhti ushtrinë itliane dhe e ndoqi përtej kufirit të saj veri-perëndimor. Mirëpo duke pushtuar krahinat e Shqipërisë së Jugut ajo e ktheu luftën çlirimtare në luftë pushtuese. Kësaj here ushtria greke nuk mundi t’i mbante të pushtuara trojet shqiptare, sepse Gjermania Naziste, aleatja e Italis Fashiste, shumë shpejt e pushtoi Greqinë, dhe krijoi aty një qeveri kolaboracioniste në shërbim të pushtuesve nazistë, të cilët nuk donin cënimin e trojeve të Shqipërisë.

Në fund të LIIB, gjatë muajve qershor 1944 – mars 1945, forca ushtarake greke, të drejtuara nga kolonel Napolon Zerva e disa kolegë të tij, pa marrë urdhër nga qeveria qendrore, kryen masakrën më të madhe kundër popullit shqiptar të Çamërisë. Prej myslimanëve shqiptarë të kësaj krahine u vranë mbi 2.500 burra, gra, nuse e fëmijë dhe përzunë me përdhunë pjesën tjetër mbi 30.000 çamë myslimanë, të cilëve ua dogjën shtëpitë dhe ua konfiskuan pronat. Kurse pjesën e krishtere të çamëve, rreth 30.000 banorë, e detyruan të mbyllte gojën për të shpëtuar nga keqtrajtimi. Edhe banorët grekë të Çamërisë mundën të ndihmonin shumë pak fqinjët e tyre të vjetër, sepse edhe ndaj tyre u mbajt një qëndrim kërcënues.

Në këtë kohë Shqipëria po delte nga LIIB e varfër dhe e shkatëruar, pas luftës që kishte kryer kundër pushtuesve italo-gjermanë dhe luftës midis forcave të brendshme antifashiste, forcave të “Nacional – Çlirimtares” dhe “Ballit Kombëtar” e “Legalitetit”. Në këtë situatë Partia Komuniste që mori pushtetin duke qenë pa përvojë qeverisjeje, dhe e trembur se mos humbte pushtetin, nuk e bëri problem masakrimin e popullsisë së Çamërisë. Ajo i priti e i sistemoi të shpërngulurit si mundi në toka pa pronarë, shumica toka rranishte në bregdet, ose në disa qytete si Vlora, Fieri, Lushnja, Berati, Elbasani e Tirana. Ajo nuk ndoqi një politikë shoviniste ndaj minoritetit grek, rreth 20.000 banorë, që jetonte në fshatrat e krahinave Sarandë, Gjinokastër e Përmet. Nuk i dëboi banorët grekë të minoritetit që të sistemonte në shtëpitë e tyre muhaxhirët e ardhur nga Greqia. U dha minoritarëve grekë të drejtat që kanë minoritetet e huaja në shtetet europiane: shkollim falas në gjuhën amëtare, gazetë dhe emisione radiofonike në greqisht, etj. Të tilla të drejta shqiptarët e Çamërisë nuk i gëzuan kurrë që nga viti 1913, po ashtu edhe çamët e krishterë që qëndruan në Greqi pas marsit 1945 nuk i gëzuan këto të drejta. Këta u dhunuan që të mos e flisnin gjuhën amëtare nëpër oborret e shkollave e as në rrugët e qyteteve e të fshatrave të tyre. Këtë politikë shoviniste ndjek edhe sot qeveria greke, qeveria e një shteti anëtar të Bashkimit Europian, jo vetëm ndaj banorëve të vjetër shqiptarë të Çamërisë e të fshatrave të Gramozit, por edhe ndaj shqiptarëve të rinj emigrantë që shkuan atje për të punuar mbas ndërrimit të regjimit më 1991-1992.

Vitet 1991-2025, vite kur populli shqiptar në Ballkanin Perëndimor po ecën drejt forcimit ekonomik, moral dhe politik, janë vite kthese edhe për ndërgjegjësimin e shqiptarëve dhe të grekëve, si dhe të opinionit botëror për kërkesat që u duhen bërë qarqeve shoviniste të qeverisë greke ndaj masakrave që u janë bërë në të kaluarën shqiptarëve të Shqipërisë së Jugut dhe të Çamërisë, si dhe ndaj të drejtave të emigrantëve të rinj.

* * *

Plagën e madhe që shkaktoi ushtria greke nën komandën e Kolonel Zervës me shokë në qershor 1944 – mars 1945, trajton libri i ri i poetit dhe prozatorit të talentuar Luan Rama “ODE PËR TEMPUJT QË NUK U HARRUAN” botim i ALBAS, Tiranë, 92 f. Këtë masakër në vitet 1944-1945 e kanë dënuar dhe disa intelektualë të ndershëm të minoritetit grek të Shqipërisë. Midis tyre po përmend ish-pjesëmarrësin e Luftës Antifsshiste në radhët e forcave partizane shqiptare, të paharrueshmin Vasil Nathanalili, ish-ambasador i Shqipërisë në disa vende dhe ish-zëvendës Ministër i Punëve të Jashtme të RPSh-së.

Për nga lënda letrare ky libër ka karakter mozaik. Brenda tij janë përfshirë disa gjini letrare. Ai hapet me një hyrje – prolog, ku shpaloset thelbi tematik e problematik që do të trajtohet.

Autori do të ishte ambasador i Shqipërisë në Francë në vitet 1997-2001, dhe fshfytëzoi rastin për të vizituar disa herë Greqinë, ndali në Filat, qytetin ku kishte jetuar brez pas brezi familja e nënës së tij. Shikoi me vëmendje mbeturinat e mureve, të portave e dritareve me harqe, fotografi të varura në mure; fikun dhe pusin në oborr, e më tej ullinjtë e lashtë… Iu ngjallën emocione shqetësuese. Në veshët e tij nisi të dëgjojë rënkime, klithma e të qara, që kishin përjetuar ato ambjente gjatë kohës së masakrës.

“Harqe guri, porta të mëdha guri, dritare të shqyera ku era fryn trishtueshëm. Magje të braktisura, çati të rëna e të thyera nga gjëma e madhe dhe një copëz qiell i vetmuar, i ngrënë, i vrarë. Era fryn nëpër shkurre, mbi gurë të latuar dhe puse të harruar, mbi trarë të përmysur në këtë shembje të jetës dhe të botës në Çamëri. Një fotografi e zbehur dhe e përbaltur, një foto dasme mbetur në një rrenojë rrëzë murit… Lugë të ndryshkura dhe të vetmuara që prisnin gojët e tyre. E papritur, në heshtjen e madhe, një këngë e vjetër dëgjohet. Këngë e shpirtit, këngë e popullit të handakosur e të vrarë. Kënga, që dhe në rrënoja dhe varre, për dekada me radhë, ka jetuar dhe vazhdon të jetojë. Shpirti i popullit nuk mund të heshtë. Eshtë kënga që i këndon masakrës, është vaji i një jete të humbur, që nuk do të harroje tragjedinë e vet…

Eshtë rrëfimtari, i vdekuri i gjallë, ai që lëviz mes gërmadhash dhe me shpirtin e dhimbur sheh katakombet e një jete të dikurshme. E kështu nis të rrëfejë, të na tregojë…”

Vepra vijon me një poemë të tipit ODE (lloj i gjatë i këngës solemne të kohës antike, e ndarë në strofa të gjata, ku u këndohej me tekst e muzikë ngjarjeve të mëdha historike, bëmave të njerëzve të shquar në luftra, ose në gara olimpike, por këtu u këndohet përmes alegorisë dhe kontrastit jetës së dikurshme të popullit të Çamërisë dhe katastrofës reale që poeti sheh me sytë e tij). Vargjet poetike burojnë nga shpirti i trazuar dhe i revoltuar:

“Çdo natë nga rrënojat hijet ngrihen,

duke shkundur pluhurin e tragjedisë.

Hijet nuk kanë vdekur,

nuk kanë heshtur gjithashtu,

janë të vrarët, të masakruarit, të handakosurit,

diej të shuar që shndrisin ende….

Gurët tanë që nuk heshtin,

që flasin me gjuhën e erës dhe të mallit,

gjuhën e lumit që shkon poshtë kodrinës,

ku Hadi gurgullon gurë përrallash të vjetra,

aromë dheu, livande dhe borziloku.”

Dhe renditen njëra pas tjetrës disa nga tragjeditë që përjetuan çamët myslimanë, njerëz të talentuar, që kishin krijuar qyetetërimin e Epirit të lashtë e të ri: ustallarë, bahshevanë, bukëpjekës, marangozë, dervishë e varrmihës që i vunë të mbulonin të masakruarit; nëna me fëmijë, nuse shtatzëna që i vranë duke ua çarë barkun me bajonetë, si dhe bardë të këngës, të cilëve ushtarët grekë ua mbyllën gojën me dheun e etërve, por ata prapë këndojnë në errësirën e natës. Shkuan 80 vjet nga pritja e gjatë dhe krakëllimat e korbave u shuan bashkë me duhitë e hakmarrjes. Tani, shton poeti, “harabelat e paqes u shfaqën përsëri, cicëruan emrat tanë si të ishin evlatë të shenjtë, që nuk na harruan. Malli ynë do të bëhet shteg i bukur mbushur me jargavanë”, gjë që e ndihmon autorin të bëhet optimist për të ardhmen:

“Dhe atëhere, në pranverën e re

përtej errësisrës, sytë tanë do të shohin fytyrën e ardhmërisë,

gjaku do t’i risjellë lulkuqet e tij me hapat e pinjollëve tanë

dhe dielli do ta largojë brymën e errët dhe zinë.

Perëndimi do të shkëlqejë me njeqind tone të së kuqes

të dasmave që do të vijnë.”

Optimizmi për një të ardhme paqësore vijon me një prozë poetike, ku theksohet se Çamëria po mbushet me lule, se: “Diçka pritet të vijë. Një tjetër këngë për atë që do të vijë, që jeta përsëri të bulëzojë dhe që ustallarët e rinj të rivijnë, të ringrenë muret, të hedhin çatitë e reja, të mbjellin mëllaga e manxuranë e t’i gëzohen jetës me fqinjët e tyre të lashtë.”

Optimizëm, të cilin e ka ngjizur dhe një këngëtar popullor nga Picari i Filatit: “Të lamë lule pa petale / Çamëri / po do vijë dita e prap do ngjallesh / moj peri.” (f. 71)

Vend më vete zë një tregim artistik i titulluar “Përtej Qafës së Botës” të cilin autori e ka thurur mbi gjarje të vërtetë të zonjës Fero Avduli nga Filati, një çame e përndjekur prej ushtrisë greke nga shtëpia e bukur dhe tokat stërgjyshore, për të vetmin “mëkat” se nuk ishte greke, se nuk ishte shqiptare ortodokse, që mund të quhej greke, po ishte thjesht shqiptare myslimane, që fliste gjuhën e të parëve. Pra i përkiste pjesës së popullit shqiptar, të cilën shovinizmi grek e kishte shpallur armike dhe e kishte luftuar egërsisht që nga koha e krijimit të “Megali Idhesë”.

Pas tregimit vijon një prozë politike-filozofike ku Luan Rama shpalos politikën shoviniste të ndoqi qeverisë greke edhe pas viteve 1991-1992. Kur Shqipëria ndërroi regjimin, populli shqiptar filloi të emigronte nëpër botë, edhe Greqia i hapi kufijtë për shqiptarët, sipas porosisë së ShBA-ve dhe BE-së. Populli i thjeshtë ua hapi shtëpitë emigrantëve, por qarqet shoviniste nuk lejuan që çamët e dëbuar nga bajonetat e kolonel Zervës, të shkonin në Çamëri për të vendosur tufa me lule mbi varret e të parëve të tyre, për të parë rrënojat e shtëpive, tokat, vreshtat, ullishtet…

Këtë tragjedi të re autori e titullon: “Dante dhe Shekspiri nuk do ta kishin imagjinuar se mund të ndodhte në shekullin e XX-të”, por për çudi të shqiptaëve kjo ndodhi dhe po ndodh edhe në shek e XXI-të. SHBA-të dhe BE-ja kanë bërë shumë pak për ta emancipuar qeverinë greke në këtë drejtim. Autori, si diplomat kufizohet duke kërkuar që qeveria greke të kërkojë “pardon”, por lexuesit mendoj se dëshirojnë që aleatët tanë ShBA dhe BE t’i imponojnë kësaj qeverie, ashtu si dhe qeverisë serbë, që masakrat ndaj popullsisë shqiptare të Çamërisë nga pala greke, dhe ato ndaj shqiptarëve të Kosovës nga pala serbe, të dënohen, sepse mosdënimi është krim i ri.

Libri mbyllet me pjesën kujtime. kujtime rrëngjethëse, dëshmi gojore të mbledhura nga çamër konkretë me emra e mbiemra, burra e gra, që e përjetuan përndjekjen. Këto dëshmi autori i ka marrë nga libri “Kongresi Antifashist çam” botim i Shoqatës Patriotike Çamëria, Tiranë, 2018, ose nga gazeta “Dielli”, 2025, organ i Federatës Pan Shqiptare Vatra të Amerikës.

Pjesa ilustruese Album është e shpërndarë nëpër faqet e librit. Në këto fotografi riprodhohet aktori i talentuar Alfred Trebicka duke recituar poemën “ODE për tempujt që nuk u harruan” në ambjente të ndryshme, herë mbështetur në muret e rrënojave, tek ndonjë portë me qemer, ara me ullinj, dritare të shqyera, etj. Sytë e tij të mëdhenj, mimika shumë shprehëse, trupi i bëshëm i veshur me një xhamadan pjesë e veshjes së burrave çamë, të emocion. Lexuesit i duket sikur dëgjon vargjet e poemës, sikur shikon çamët duke ikur të raskapitur e të stërmunduar. Ai na kujton bardët e lashtë, por që nuk reciton trimërira heronjsh, por bëma kriminale të ushtrisë greke me kolonel Zervën në krye.

Paisja e veprës me lloje të ndryshme letrare e sidomos albumi është një arritje e re në letërsinë tonë. Por mendoj se kjo arritje mund të ishte shpënë më tej duke e pajisur veprën me një DVD, ku të ishte filmuar aktori duke recituar në ambjentet konkrete të masakrës.

Mosdënimi i masakrës së ushtrisë greke të viteve 1944-1945 bashkë me moslejimin e pasardhësve të viktimave të shqiptarëve çamë për të vizituar arat dhe trojet e të parëve, si dhe pronat e tyre, dënohen prej Luan Ramës si turpe të qeverisë greke, anëtare e BE-së dhe në një letër të hapur drejtuar Shkëlqesisë së Tij Micotaqis, Kryeministër i Greqisë, më 14 korrik të këtij viti dhe botuar në shumë gazeta online apo në median e shtypur “Telegraf” ku i kërkon që ai ta shlyejë këtë turp. Në një ribotim ship a në gjuhë të huaj, kjo letër vlen të riprodhohet brenda librit…

Si përfundim, kjo vepër e re e poetit dhe prozatorit të talentuar Luan Rama, do të ndikojë ndjeshëm në emancipimin e politikanëve grekë dhe shqiptarë, të cilët nuk kanë bëraë sa duhet për dënimin e masarës së Çamërisë. Madje pala greke ka kërkuar me paturpësi që të mohohet ekzistenca e toponimit “Çamëri” dhe e emrit “çam” si banor i asaj krahine të njohur historikisht.

Federata Pan Shqiptare Vatra ka një vit që ka marrë për detyrë të mbështesë çeshtjen çame, duke sensibilizuar opinionin shqiptar e botëror mbi të drejtat e popullit shqiptar të Çamërisë, prandaj sugjeroj që kjo shoqatë atdhetare, partnere me Departamentin e Shtetit Amerikan, të ftojë autorin e të organizojë promovime të këtij libri në New York e në disa degë të saj.

Paulin Zefi/

Kisha Katolike e Shën Aleksandrit, e njohur edhe si “Kisha e Sh’Lledrit” ose “Kisha e Shën Llezhdrit”, e cila ka qenë një vend i rëndësishëm pelegrinazhi deri në shek. XIX [1], përmendet në burimet historike që nga viti 1402 me emrin “San Alexandro in Collematia [2].” Ajo është ndërtuar në shek. XIII dhe ndodhet në majën e kodrës shkëmbore të Bokionit (441 m) në Pruell, mbi fshatrat Spiten, Markatomaj e Zejmen (Bregu i Matës), prej nga dominon vizualisht të gjithë fushën bregdetare nga grykëderdhja e lumit Ishëm dhe deri në Shëngjin. Prej saj mund të shihet i gjithë Gjiri i Drinit nga Kepi i Rodonit dhe deri në Ulqin. Nga ky pozicion strategjik hapet një pamje mbresëlënëse, prej nga mund të soditen me sy të lirë disa prej kishave të zonës, si dhe kështjellat e Lezhës, të Rodonit, Ishmit dhe të Prezës. Ndërsa në ditët me mot të kthjellët, në horizontin verior shfaqet edhe silueta e hijshme e kështjellës Rozafa në Shkodër. Kjo pozitë e privilegjuar ka ndikuar në funksionin historik të saj, pasi manastiri i lidhur me këtë kishë besohet të ketë shërbyer si rezidencë dimërore për pushtuesit serbë dhe më vonë për fisnikët vendas, si familja feudale e Balshajve [3]. Kisha e Shën Aleksandrit në Bokian (Sancti Alexandri in Bochiano) përmendet nga vetë Papa Gregori XII në letrën e tij drejtuar Arqipeshkvit të Tivarit (Archiepiscopo Antibarensi) më 23 maj 1407, të cilit i kërkon të marrë masa për lirimin e 12 kishave të zaptuara nga Ipeshkvia e Lezhës në kurriz të Ipeshkvisë së Arbnit [4].

Ndërsa në vitin 1441, abati i këtij manastiri të njohur arriti të zërë katedrën ipeshkvnore të Lezhës [5], çka dëshmon për statusin dhe ndikimin që kishte institucioni në fjalë në jetën kishtare të rajonit. Në vitin 1629, ipeshkvi Benedikt Orsini e përmend kishën me emrin “S.Alessio de Caproli [6]”, formë që lidhet me evoluimin toponimik të emrit nga “Kaprol” në “Kapruell” dhe në fund “Pruell.” Kisha famullitare e Shën Aleksandrit të Bokianit (Santo Alessandro di Bochiana) përmendet më 29 maj 1637 në një letër të ipeshkvit të Arbërisë, Mark Skurës, drejtuar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide në lidhje me mbledhjen e Blinishtit dhe mbi arbitrimin e keq të komisarit, Gjergj Uskoviçit [7]. Më 24 prill dhe 20 dhjetor të vitit 1638, Kisha e Shën Aleksandrit të Bokianit (Sanctus Alexander de Bochiano), përmendet në dy letra të Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide, ku bëhet fjalë për përcaktimin e kufijve të Dioqezës së Lezhës [8]. Më 20 dhjetor 1641, ipeshkvi Mark Skura e përmend këtë kishë me emrin “Santo Alexandro di Bochiana” dhe pas vitit 1644 si “Santo Alessandro di Bochiana [9].” Në vitin 1663, ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji e përmend me emrin “Sant’Alessandro di Bochiana” dhe në vitet 1671-1672, vizitatori apostolik, Stefano Gaspari, kur flet mbi gjendjen e kësaj kishe në “fshatin Bogian (villa di Bogiani)” e përmend me emrin “Chiesa sotto il titolo di S.Alessio Confessore [10]”, pra si “Kisha nën titullin e Shën Aleksit Rrëfyes.”

Në një letër dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide më 10 gusht 1672, ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji, e përmend kishën me emrin e “S.Alexander de Bochiano” dhe nga një relacion kishtar i mëvonshëm (1753 – Anton Kryeziu) mësojmë se Kisha e Shën Aleksandrit është djegur nga turqit (Fu abbrugiata da Turchi), por u rindërtua në vitin 1682 nga Don Andrea Reçi [11]. Në vitin 1694, ipeshkvi i Dioqezës së Lezhës. Nikollë Vladanji, mban shënim se Kisha e Bokianit është nën titullin e “S.Alessandro Martire [12]”, pra e Shën Aleksandrit Martir. Në relacionet e tij të viteve 1702-1703, arqipeshkvi i Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviç, shkruan se në Bokian (Bocchiani): “Është kisha e Shën Aleksandrit martir, në vendin më të lartë, që zotëron fushën dhe detin, në gjendje të mirë e të përsosur, qoftë përsa i përket materialit të ndërtimit, qoftë orendive të shugurueshme, sepse ka tri pianeta, por vetëm njëra është e re (që ia ka dhënë) Kongregacioni i Shenjtë, dy janë të përdorura; ka dy kelshejta, një të ri e tjetrin të vjetër, që shërben në vende të pisides. Ka altarin të mbajtur mirë e të stolisur me figurën (ikonën) e shenjtorit dhe me disa të tjera të praruara sipas mënyrës greke (ortodokse), relike të kishës së Cetinjës.

Kisha ka hajatin me madhësi mesatare. Ka pesë ditë-arë tokë të lërueshme në një vend gurishtë dhe 30 shata vresht [13].” Gjatë viteve në vijim, Kisha e Shën Aleksandrit përmendet në mënyrë të dendur në relacionet kishtare dërguar Selisë së Shenjtë në Romë, nga ipeshkvijtë e Lezhës, për gjendjen në Dioqezën e tyre. Në vitin 1710 përmendet nga Nikollë Vladanji si “S.Alessandro Martire” në “Bochijano”; më 1730, 1735, 1737 dhe 1738 nga Gjon Gallata si “S.Alessandro Martire della villa Ghesegni”, “S.Alessandro di Bochiani” dhe “S.Alessandro della villa di Ghesci”; më 1743 dhe 1747 nga Simon Negri si Kisha famullitare “S.Alesandro M.” e fshatrave “Ghesci, e Spitagni in Bochiea” dhe si kisha famullitare “S.Alessandro M.” në fshatitn “Ghezegni”; më 1753 nga Anton Kryeziu si “S.Alessandro” në “Bocchiana”; më 1785 nga Giorgio Junchi si “S.Alessandro Martire” në “Bocchiani”; më 1789 nga Mikel Kryeziu si “Chiesa Parocchiale di S.Alessandro Martire di Bocchiana e Gaibi” dhe më 1792 si “Chiesa di S.Alessandro Soldato o Martire di Bocchiana”; më 1801, 1807, 1817 dhe 1821 nga Nikollë Malçi si “S.Alessandro Martire”; më 1844, 1846 dhe 1853 nga Ivan Topich si “S.Alessandro M.” në “Bocchiani e Spidani [14]”, pra: “Shën Aleksandri Martir në Bokion dhe Spiten.” Ndërsa nga banorët vendas, siç e kam përmendur në hyrje të këtij studimi, ajo njihet si “Kisha e Sh’Lledrit” ose “Shën Llezhdrit [15]. Nga ana tjetër, duhet të theksoj se plaçkitja dhe dëmtimi më i madh që ka pësuar kjo kishë gjatë periudhës së pushtimit osman lidhet me vitin famëkeq 1787, gjatë fushatës ushtarake të udhëhequr nga rivali i Bushatllinjve, Mehmet Pashë Çausholli. Pasi plaçkitën kishën së bashku me manastirin dhe keqtrajtuan besimtarët e strehuar aty, ushtarët osmanë shkatërruan imazhet e shenjtorëve (statuja, ikona dhe afreske), altarin dhe çdo objekt që ndodhej në kishë, duke mos lënën asgjë të paprekur përveç mureve [16]. Dëmet e shkaktuara nga ky shkatërrim ishin të tilla që kërkuan një kohë të gjatë për t’u riparuar, ndërsa kisha nuk arriti më të rikthehej në gjendjen dhe shkëlqimin e saj të mëparshëm! Megjithatë, goditjen më të rëndë Kisha e Shën Aleksandrit e pësoi gjatë Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967 dhe më pas në vitin 1968, kur disa pjesë të mureve u shkatërruan me eksploziv. Në ditët e sotme, rrënojat e manastirit të vjetër françeskan, i cili në fillim të shek. XIX u braktis nga mungesa e murgjëve [17], përbëhen nga muri rrethues me hyrjet për në manastir në anën lindore, nga konakët e rrënuar në një shesh pranë tyre, ndërsa në pjesën më të lartë, brenda një rrethimi të veçantë që komunikon me këtë të fundit, deri vonë ndodhej kisha e rrënuar [18].

Porta e manastirit është me qemer, me dy pilastra prej guri të punuar me mjeshtëri dhe të lidhur me llaç të një cilësie mjaft të mirë [19]. Kisha ka ruajtur pjesërisht deri në fillim të shek. XXI absidën me murin lindor, murin verior, atë perëndimor dhe tre pilastra me prerje katrore. Këto të fundit i përkisnin një hajati të ndërtuar në një fazë më të vonë buzë shkëmbinjve të thepisur, çatia e të cilit, me strukturë druri, mbulohej me rrasa guri [20].Mbi portën kryesore, që ndodhet në anën perëndimore, është ruajtur pjesërisht një nike, për rindërtimin e së cilës janë përdorur materiale të vjetra të një kornize të profiluar pak, e cila, mesa duket i takonte kishës më të vjetër [21]. Në pjesën e poshtme të mureve janë përdorur gurë të mëdhenj të lidhur me llaç gëlqereje me rërë të imët të përzier me të trashë, nëpër fugat e të cilëve ka rrasa të vogla dhe gurë të vegjël. Ndërsa, në pjesën e sipërme janë përdorur gurë më të vegjël, të vendosur me nxitim, ku lidhja e tyre është mjaft e dobët [22]. Gjatë dekadave të fundit të shek. XX dhe deri në fillim të shek. XXI, kisha ka qenë kthyer në gjendje rrënojë. Mirëpo, gjatë viteve 2011-2020, jo vetëm kisha, por edhe muri i saj rrethues së bashku me të gjithë hapësirën muzeale pranë saj, i janë nënshtruar një restaurimi dhe rehabilitimi të plotë, falë Famullisë Katolike dhe banorëve vendas, duke i rikthyer hijeshinë e saj të dikurshme. Është shpallur Monument Kulture i Kateg. I, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës (D.K) me vendim nr.786/1, më dt.05.11.1984. Kisha e Shën Aleksandrit është ndërtuar me gurë gëlqerorë të latuar, të lidhur me llaç të fortë gëlqereje, duke garantuar njëkohësisht uniformitet estetik dhe qëndrueshmëri strukturore.

Planimetria e saj ndjek skemën klasike drejtkëndore, me hyrjen kryesore të vendosur në perëndim dhe absidën në lindje, në përputhje me kanonin liturgjik të kishave katolike. Çatia dyujëse, e mbuluar me tjegulla tradicionale të kuqe, karakterizohet nga një kornizim i pastër dhe simetrik, duke theksuar linjat e rregullta të ndërtesës dhe duke krijuar një harmoni vizuale me ambientin përreth. Fasada ballore dallohet për një portik monumental, të mbështetur mbi shtatë kolona kuadratike: dy prej tyre janë të ngjitura në murin perëndimor të kishës, dy të tjera janë të vendosura në pjesët veriore dhe jugore të aksit qendror të kolonadës, ndërsa tri kolonat më të mëdha gjenden në pjesën e jashtme perëndimore, duke i dhënë strukturës një karakter solemn dhe përfaqësues. Kisha është e pajisur me dy hyrje me arkada të bukura prej guri të gdhendur. Hyrja kryesore ndodhet në fasadën perëndimore, ndërsa hyrja dytësore gjendet në pjesën lindore të fasadës veriore. Kjo e fundit është shoqëruar me një portik të vogël me çati të veçantë njëujëse (ose çati me një pjerrësi), të mbështetur mbi dy kolona kuadratike, që ndjek motivin arkitektonik të hyrjes kryesore, por në një përmasë shumë më të reduktuar. Në brendësi, menjëherë pas hyrjes kryesore, ndodhen shkallët lëvizëse që të çojnë në një kat të dytë, të ndërtuar tërësisht prej druri, i cili përdoret nga besimtarët në raste të frekuentimit të lartë.

Zona e presbiterit është punuar me një elegancë të veçantë, falë mozaikëve të realizuar gjatë viteve të fundit. Brenda absidës, në sfond, paraqitet një kryq i stilizuar, mbi të qëndron figura e Jezu Krishtit e shoqëruar nga dy engjëj, ndërsa në anët poshtë paraqiten figurat e Shën Mëhillit Kryeëngjëll (në anën veriore) dhe të pajtorit të kishës, Shën Aleksandrit (në anën jugore). Poshtë këmbëve të tyre janë ekspozuar elementë arkitektonikë mesjetarë, të ruajtur nga faza më e hershme e ndërtimit të objektit dhe të periudhave më të vona, duke dëshmuar për një vertikale të thellë historike dhe një vazhdimësi të pandërprerë të funksionit sakral të këtij monumenti. Hapësira e brendshme ndriçohet nga katër dritare me përmasa mesatare dhe me xhama të ngjyrosur, të cilat kontribuojnë në krijimin e një atmosfere solemniteti dhe përqendrimi shpirtëror. Dy dritare janë të pozicionuara në fasadën jugore, një në fasadën veriore dhe një në fasadën perëndimore. Kjo e fundit, e vendosur mbi hyrjen kryesore, ka formë rrethore (oculus), ndërsa tri të tjerat janë të larta dhe të ngushta, me qemer të harkuar, tipar i njohur i stilit romanik dhe një element i përhapur gjerësisht në arkitekturën kishtare mesjetare të Arbërisë Veriore. Kisha e Shën Aleksandrit në Pruell-Spiten përbën një nga monumentet më të spikatura të Trashëgimisë Kulturore Kombëtare, duke përfaqësuar një gamë të gjerë vlerash historike, arkitektonike, kishtare, strategjike dhe kulturore. Ajo është një ndër kishat më të dokumentuara në Shqipërinë Veriore, e përmendur vazhdimisht në burimet historike, duke nisur nga fillimi i shek. XV.

Dokumentet papnore, letrat e ipeshkvijve, arqipeshkvijve dhe relacionet e vizitave apostolike dëshmojnë rëndësinë e saj në hierarkinë kishtare dhe rivalitetet mes dioqezave të kohës. E lidhur me personalitete të larta të Kishës Katolike, kisha ka luajtur një rol kyç si qendër famullitare dhe manastirale, duke ndikuar drejtpërdrejt në administrimin e Dioqezës së Lezhës. Pozicioni i saj strategjik në majën dominuese të kodrës së Bokionit i ka siguruar funksione thelbësore politike, ushtarake dhe territoriale, ndërsa elementët arkitektonikë të saj dëshmojnë nivel të lartë mjeshtërie ndërtimore dhe përkushtimi shpirtëror. Gjithashtu, kisha pasqyron transformimin historik të toponimisë kishtare në rajon dhe ruan një vend të rëndësishëm në kujtesën dhe devotshmërinë kolektive të komunitetit lokal. Procesi i fundit i restaurimit ka konsoliduar rolin e saj të veçantë si një element thelbësor i identitetit kulturor dhe shpirtëror të zonës, duke forcuar statusin e saj si Monument Kulture i kategorisë së parë.

BIBLIOGRAFIA:

1)- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 160.

2)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.

3)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.

4)- A.Meksi, Peshkopata Arbanense, Gjon Kastrioti dhe grindja për kufijtë me peshkopatën e Lezhës, në: ResPublica, 27 shtator 2018.

5)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.

6)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.

7)- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 481.

8)- D.Farlatus & J.Coletus, Illyricum Sacrum, Tomus septimus, Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis, cum earum suffraganeis, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, Superiorum permissu ac privilegio, MDCCCXVII (1817), f. 204, 286.

9)- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 612, 672.

10)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 93, 118.

11)- Ibidem, f. 125, 214.

12)- Ibidem, f. 151.

13)- V.Zmajevich: P.Bartl / I.Zamputi, Relacion i gjendjes së Shqipërisë e Serbisë / Relazione dello stato d’Albania e Serbia (1702-1703), (Përgjegjës të këtij botimi: Albert Ramaj, Zef (Ahmeti) Noka), Prishtinë: Faik Konica, 2022, f. 108, 262.

14)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 179, 184, 188, 190, 192, 195, 214, 235, 250, 265, 293, 304, 313, 322, 332, 355, 365.

15)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 80.

16)- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 244-245.

17)- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 160.

18)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.

19)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 81.

20)- A.Meksi, Kishat mesjetare të Shqipërisë së Mesme e të Veriut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1983, f. 92.

21)- Ibidem, f. 92.

22)- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 81.

Zef Pergega

Detroit USA/

Ҫdo ditё qё kalonte e pёrvjetoret afroheshin, kalonin e riktheheshin, ai, miku i heshtur poeti Gjokё e ndjente shpirtin e tij njё arrё gungёse, pa thalb brёnda, nё mes tё dy nofullave tё njё dare qё me forcё kёrkonte t’a thyente. Ndiente njё kёrcitje tingulli shqetёsues se nё bllokun e shenimёve, ku shpesh e nёnvleftesonte venien e datёs, kur i shkruante, se nuk po e gjente njё shkrim tё pabotuar pёr poeten nga Gjirokastra, Musinё, dёrgjur burgjeve tё diktaturёs. Mirditori me kёtё emёr kishte punuar pak kohё nё shtёpinё e kulturёs nё Gjirokastёr! Mё pat thёnё vetё nё Rreshёn se e kishte veshtirё t’a botonte, sa edhe unё kisha hedhur nё njё bllok qё e mbaja nёn jestek, disa kujtime pёr Musinё, kur punoja si teknik nё ndёrtim nё kёtё qytet…nё moshёn e hallakatur tё andrrave. Nё atё kohё poetin Gjokё Beci e kishin dёnuar nё betonjerёn e poligonit tё pёrziente çimento dhe njerёzit mё tё afёrt, nuk denjonin nga frika, pothuajse çdo mbas dite qёndronim bashkё. Nuk binte nё sy se unё isha nga Lezha…madje njё pjesё tё frymёs sё poezisё e kam prej tij….

Nё korrik tё vitit 1943, nё editorin e numёrit tё parё tё revistёs “Gruja shqiptare”, e cila e lidhur ngusht me rezistencёn antifashiste, mes tё tjerash ajo shkruante: “…malet janё plot me djemt tanё. Ca luftojnё sot e ca do tё luftojnё nesёr. Tё gjithё pёr Shqipёrinё!”

Ky artikull, nuk i kishte pelqyer komondantit, qё mё vonё do tё bёhej diktatori mё i egёr nё Europё, i afёrt me poeten.

…shkrimtarja e parë grua shqiptare, disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeltare e një partie opozitare, e burgosura politike, që pas 20 vitёsh burg, do të mbyllte sytë në internim, ndërkaq 10 vjet më vonë, më 1993, kur diktatura komuniste kishte rënë, do të dekorohej nga Presidendi me medaljen “Martire e Demokracisë” dhe së fundmi “Nderi i Kombit”

…Së bashku dhe me disa shokë të tjerë, më 1943 formon Partinë Social – Demokrate dhe nxjerr gazetën “Zëri i Lirisë”. Në vitin 1944, botoi librin e dytë me tregime “Si u tund bota” 348 faqe, ndërsa më 12 nëntor të po këtij viti pushkatohen pa gjyq vëllezërit e saj, Muntaz e Vesim. Fitimitarët e ardhshëm, po futeshin në kryeqytet me terror të llahtarshëm. Katër ditë më vonë e arrestuan dhe shkrimtaren e parë shqiptare, e mbajtën 16 vite në burg.

Ajo boton librin i tretë pas një viti “Rreth vatrës” duke u bërë shkrimtare e vërtetë me autoritet, por më më 23 janar të vitit 1946, e arrestojnë për së dyti dhe gjyqi terrorist i “fitimtarëve” e dënoi me 20 vjet burg.

“Unë s’jam fajtore. S’jam komuniste dhe ky s’mund të quhet faj. Ju fituat në zgjedhje, por në burg nuk duhet të jem…. Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindje!”.

Në vitin 1961 lirohet dhe e internojnë në Rrёshen, bën punë të rënda fizike, llaç dhe mur. Vetmia, si dënim dhe libra, libra, këta ishin miqtë e saj. Ajo sillet e interrnuar në Rrëshen, po në kёtё vit, pasi kishte vuajtur 16 vite burg politik në Burrel. Erdhi të jetonte me te dhe nëna e saj, e cila pas dy vitesh u sëmurё dhe vdiq. Është e njohur se si u soll regjimi me këtë kategori intelektualesh, ku secili i interrnuar ishte e shtrënguar të kalonte para sportelit të Degës së Brendёshme, dy herë në ditë, në mëngjes dhe në mbrëmje, 24 orë nën vëzhgim, me spiunë e spiune nga pas. Aq më tepër, që Musineja ishte një e interrnuar e klasit tё parё. Komiteti i Partisë dhe Sigurimi i Shtetit ishin vigjilentë ndaj çdo lëvizje të saj, kontrollonin gjёrё e gjatё ç’libra lexonte dhe ç’filma shihte, sidomos në vitёt e para të internimit.

Por mё qenё se autori nuk po e gjente dorёshkrtimin pёr poeten e pёrsekutuar vendosi t’i thёrrasё kujtesёs e mbushur me pluhurin e harresёs, si rrugёt e qyetit verior. Atё botё ishta i ri. Teknik mё kishin caktuar ne ndёrmarrjen e ndёrtimit. Rruga e shkurtёr nga qyteti deri nё ndёrmarrje ishte e pjerret e asfaltuar, por fytyra e zezё e saj vazhdimisht ishte e mbuluar me baltё tё njomё nё dimёr e me baltё tё thatё nё verё. Tё ngjante si gojё e shqyer. Aty nё mes tek kthesa rrugёs, tek fusha e druve tё komunalёs ishte njё shtёpi pёrdhese, themelet e tё cilёs ishin gjithmonё nёn ujё. Aty jetonte nё njё dhomё poetja e dёnuar Musinё Kokalari. Rruga dhe shputat e saj mbi baltё pёrditё pёrseritnin njё rit. Ata plazmonin me njёra – tjetrёn e njё kurrni uji i fshinte. Kёshtu niste mёngjesi e ngrysej mbasditja. Kur ecte mbante krahun e djathё, por edhe kur kthehej, nuk e ndryshonte krahun. Krahu i djathtё i rrugёs kishte njё mur e ai i majti njё pjerrinё, ku rrokulliseshin gur si andrra femijёsh. Zёra qё humbnin nёpёr rrёnjё tё lumit tё Zmesё.

Nё sytё e mi ende nuk ishin shqitur ato pamjet e para, kur e njoha. Nё kimenanё e qytetit shfaqej njё film me temё nga lufta partizane. Ajo zuri vend nё njё qoshe, pak e veçuar nga publiku. Dolёn bashkё me shoqen dhe nёn shoqёrinё e vetmisё dhe syve dyshues tё njerёzve morёn rrugёn pёr nё atё shtёpi, çerdhe lagёshtire e myku.

Shkonte nё punё me çizme dimёr verё dhe me kombinoshe. Punonte tek pllakat para fabrikate. Ҫdo ditё i hidhte njё sy betonjerёs, ku punonte poeti Gjokё Beci, i dёnuar me punё korrektonjёse. Dikur Gjoka kishte punuar nё shtёpinё e pionerit nё Gjirokastёr dhe e njihte mirё Musinё, por sytё e tyre vetёm sa kryqezoheshin nga larg. Ishta i vetmi qё shoqerohesha me Gjokёn, mbasi si qytet i vogёl ai nuk donte tё implikonte shokёt. Prenga dhe Zefi, poetё tё qytetit e shikonin me sytё e dhimbjёs…

Llaç betoni kishte rёnё mbi vargjet, duke bllokuar frymёmarrjen. Nuk ishta nga ky qytet, por kisha njerёzit mё tё afrёt tё gjakut…, por qё mbanin mbiemёr tjetёr dhe kjo nё opinion pёr ta nuk isha asgjё. Njё ditё e pyeta Gjokёn nё konfidencё:

“Kush ёshtё ajo grua?!”

“Eshte njё poete e mrekullueshme. Njё grua qё ka themeluar pas Luftёs sё Dytё Botёrore pluralizmin politik nё Shqipёri dhe pёr kёtё e dёnuan dhe e sollёn kёtu tё pёrzije trutё e saj!”

“Ҫdo thotё tё pёrziesh trutё!”- e pyeta. E doja shumё poezinё dhe kishta provuar tё shkruaja pak pa guxuar tё ia tregoj Gjokёs, i cili rastesisht e kishte hapur njё ditё bllokun tim. Kisha botuar poezi qё nё klasen e shtatё nё shkollёn e Rubikut dhe njё reportazh nё revisten e fёmijёve “Pionieri” tё Tiranёs, por ma ndaluan vazhdimin mbasi nё njё pёrjetim pёr minjeren kisha thёnё: “Mushkёritё e metalurgёve i ngjanё furrave tё metalinёs!”, mbasi Marku, djali i halles time punonte nё kёto furra dhe vuante nga sёmundja e silikozёs sё mushkёrive.

Gjoka pa njёherё rreth e rrotull se mos i pёrgjonte njёri dhe sqaroi me zё tё ulet:

“Njё ditё e caktuan tё punonte me mua nё betonjere. Ajo mbushte nga poshtё kovat me zhavor e çimeto dhe unё me mekanizmin e betonjerёs i ngrija lart dhe i hidhja nё kazanin e pёrzierjes. Ajo gjeti momentin dhe pa mё pa nё sy e mё tha: “Kёshtu i pёrziejnё trutё e intelektualёve kёta tё pushtetit tё popullit, siç pёrziejmё ne kёtё zhavor me çimento!”

Nje ditё, drejtori i ndёrmarrjёs, Ali Osmani, gollobordas, po bёhej merak se duhej t’i raportonte partisё se e kishin mbaruar pallatin pёr punonjёsit e komitetit, por disa punёtorё, nuk ishin paraqitur nё punё. Mё thirri qё tё shkoja nё shtёpinё e Musinёs, pёr tё kuptuar arsyen e mos paraqitjes nё punё. Dhe u nisa. Mora njё palё çizme tek betonierja pёr tё mos u lagur rrugёs dhe tё kapёrceja bulimin e ujit nё themelet e shtёpisё sё poetёs. Trokita nё fillim me njё ndrojtje. Fjala “pёrzierzje trush!” mё solli njё pёshtjellim deri nё neveri. Mёgjithatё duhej tё zbatoja urdhёrin. Trokita dhe njё herё. Dera u çel ngadalё dhe njё fytyrё e vrazhdё thua se ke lёshuar mbi tё njё deng me thinja bagёtish, u shfaq para meje. Djersё qё i shkonin nga temperaturё e lartё, pashё nё balin e saj. Rronte në një banesë, që notonte mes ujërave të ndenjura dhe mizerjes. Nuk kishte mundur tё shkonte nё doktor dhe as tё merrte ndonjё paracetomol. Njё erё myku doli nga dera si njё rrymё shtegu e bllokuar prej kohёsh. Njё raft librash qё pikonte “djersё” lagёshtirё. Gazeta dhe njё krevat dёrrase me ca enё pёr tokё. Njё sobё e vogёl e fikur.

Drejtori mё tha…. dhe nuk vazhdova mё. U larguava dhe drejt e nё farmaci. Mora njё pako paracetomol, pak çaj mali nё dyqan. I mbёshtolla nё gazetёn e ditёs ”Zёri i Popullit” pa kuptuar se nё ato fletё flitej pёr partinё dhe fitoret e saj ndaj “amrikut tё popullit” dhe u nisa drejt shtёpisё sё lagёshtirёs dhe mykut. Hodha shikimin njёherё nga rruga, por punёtoret e sharrёs prisnin dru pёr banorёt e qytetit. Trokita pёrsёri nё derё. Ajo u hap si herёn e parё. “Tё solla pak çaj dhe paracetomol!” – i thashё. Asaj i qeshen sytё, siç qesh vargu nё njё poezi dashurie. Mbetem tё dy pa zё. U ktheva nё punё…

Kur Musine pati pёrvjetorin, pas shumё e shumё vitesh, kёrkova nёpёr blloqet e shёnimeve, por nuk gjeta gjё. Mё dukej se njё dorё e keqe i kishte shqyer ato fletё, por kjo nuk kishte qenё e vertetё. Kur ndёrron venbanim ndodhin gjёra tё tilla, tё humbin gjёra tё vlefshme. E shkrova edhe njё herё dhe ia nisa gazetёs sё shqiptarёve ne Amerikё t’a botone. Nё mёnyrё tё habitshme mora njё zarf tё verdhё. “Pёrsёri zarf tё verdhё?! “U shoftё gjuha e gjarpёrit dhe zarfit tё verdhё!”

Dhe lexoi tekstin qё i shkruante njё ish oficer i lartё, ish sigurimas nё redaksinё e buletinit tё shqiptarёve tё Amerikёs. “…unё jam nga qyteti i saj. Shkrimi pёr te ka shumё tё pavёrteta. Ajo nuk ka qenё e madhe dhe e talentuar siç e pёrshktuani ju, por si tё gjithё armiqtё e popullit, ndaj nuk do t’a botojmё!”

“Armiqtё e populli!” – mё theri si njё gozhё e ndryshkur nё sy. Kёta morra tё kuq qё nuk mund tё ngrihen nga lёkura kanё fuqi mbi popullin dhe tё flasin edhe sot nё emёr tё tij?!

Kujtoj Gjokёn, kur nё qoshen e kafes nё tё dalё tё qytetit, ku vёshtirё tё vrojtonte syri i sekretarit tё partisё apo tё ndonjё operativi nga jugu. Gjoka nxori njё letёr tё zhubrosur. E hapi mbi prehёr si njё dhuratё e fshehur, qё mund tё binte prej qiellit. Mausinё, kishte mundur nё besim tё ia jepte tek betonjerja, kur kazani kishte dalё nga shinat dhe ato pas kullёs se saj ishin gjendur shumё afёr e jashtё mundёsisё sё vrojtimit tё punonjёsve tё tjerё tё pllakave. Tё gjithё ishin me hije, por edhe nga hija vinte frika mё e madhe. Ajo kishte shkruar dy apo tri poezi. Mbaj mend njё varg, kur e lexoi Gjoka.

“Llaçin qё e bёjmё pёr fytyrёn e murit, baltosin sytё tanё…!

“Hije tё zeza na lidhin fjalёn, si shall i kuq pioneri!”

Kur pinim kafe nё kёtё lokal punёtorёsh gjithmonё Gjoka preferonte tavolinёn afёr derёs, ku nga dritarja shikonte rrugёn. Atje larg dalloi njё fuks tё degёs qё shpesh e survejonte. Pёrnjёherёsh nxori nga xhepi njё kuti tё vogёl duhani dhe me letrёn e Musinё dredhi njё cigare. Shpejt e ndezi dhe rrufiti kafen e zezё turke. Sapo hyri e pa dhe pёr t’u treguar mik i tha: “He, qenkan mbaruar letrat? Po tё jap unё njё pako!”

Gjoka nuk foli, por mё vonё tha: “Janё tё rrezikshёm. Nё litar tё çojnё pёr njё fjalё!”

“Po sikur t’a zinin letrёn! – i thashё

“Direkt e nё burg mua dhe Musinё! Nuk do tё dilnim mё prej aty!”

Vargjet e saj u bёn tym duhani, por nё shpirtin e Gjokёs e diç nё kujtesen time mbeten. Nёpёr mend pёrsёri i shikoj atё rrugё, ku ecnin njerёzit dhe nё mёnyrё tё veçantё poetja e dёnuar me krye nё baltё. Ecte drejt si trug i pemёs sё krenarisё. Drobitja ndjehej nё eshtra nё thellёsi tё ashtit tё gjymtyrёve. E donte diellin, por ai ishte rrёzuar nё baltё dhe njerёzit e shkelinin si njё shkarpё. Kishin njё diell tjetёr qё u ngjante, sikur i ngrohtё e teshat me arna. Ecte po nuk shtrinte dorёn. Lypёse krenare e lirisё brenda vetёs. Ashtu e sfidonte baltёn, qё sa herё kalonte vinte shtresё nё gjurmёt e saj. Lypte bukёn e vargjёve e lypte diell pёr jetё, por fytyra e bukёs dhe fytyra e diellit ishin gjithё harta plagёsh. Pёrsonalitetin e saj e kishin shtydhur si njё limon i prish. Musinё shihte si regjimi kafshonte të vetët dhe një ditë pranë saj do të punonte punëtore dhe e bija e ish-ministrit të Mbrojtjes, Beqir Ballaku me të shoqin, një profesor i nderuar universiteti. Kjo ishte paraditja e mundimshme sizifiane saj, kurse pasditja ishte “mondane”. Vishej me shije të hollë si ato zonjat e rënda, shkonte në kinema, bibliotekë dhe sidomos, nuk harronte kurrë atë xhiron e saj të famshme, nga qyteti deri në periferi tek Ura e Fanit, sa shpesh identifikohej me atë xhiro. Me krahёt e saj u rrit qyteti, qё kishte njё moshё 15 vjeçare…

Musine Kokalari, shkrimtarja e parë grua shqiptare, disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeltare e një partie opozitare, e burgosura politike, që pas 20 vitesh burg, do të mbyllte sytë në internim, ndërkaq 10 vjet më vonë, më 1993, kur diktatura komuniste kishte rënë, do të dekorohej nga Presidendi me medaljen “Martir i Demokracisë” dhe së fundmi “Nderi i Kombit”, kishte datëlindjen. 95 vjetori i saj.

Gjirokastritja e mrekullueshme Musine Kokalari, pasi kryen shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” në Tiranë, më 1937, shkon për studime në Universitetin e Romës, në Itali, del me rezultatet më të larta. Qysh studente boton librin e saj të parë “Seç më thotë nëna plakë”, me rrëfime magjepsëse. Njihet dhe do të kёtë dhe vlerësimet e një nga shkrimtarëve më të mëdhenj italianë, Alberto Moravia.

Qё nga viti 1961 internohet ne Rreshen, qyteti ku ajo qëndroi në internim për 22 vite, e kishin një gjuhë të fshehtë mes tyre, sado memece në dukje. ”Rrëshen, që u rrite në krahët e mi…” Njё nga vargjet e saj. Kishte qendisur vargje, por edhe njё koleksion pёr mё shumё se 60 tё tilla, ku nё njёren binte nё sy njё shqiponjё e bardhё dykrenare. Jo pajen e saj tё nusёrisё, se e dinte se kjo nuk do tё ndodhte.

Makina e druve e tipit “Skodё” vetёshkarkuese e komunales e hodhi në gropën, ku e mbuluan atë dhe veprën, që nuk e lanë ta shkruante. Vdiq si bijё e heshtjёs dhe e vetmisё, mbuluar me ca lopata dhe nga varrmihёsit e qytetit. Kur e zhvarrosen u pa se nё duart e saj tё kryqezuara kishte tela me gjёmba. Shfytyrimi njerёzor kishte mbёrritur deri aty qё t’a thyente traditёn e shqiptarit nё vdekje. Ato tela thonin sipas se edhe nё varr kishin frikё se ajo do tё shkruante dhe do tё dёshmonte. Dikush e ka muhuar e dikush e ka pohuar kёtё fakt. Musineja vdiq me 13 gusht 1983 në këtë qytet.

Në fundin e jetës, në dorëshkrimin “Mbi jetën time”, Musinё shkruan: “Komunistët më varrosën për së gjalli… nuk iu kërkova falje në gjyq për aktivitetin tim. Dhe pse do të kërkoja falje?…. Unë s’jam fajtore!”

Nëse vdes, në valixhen e vogël kam disa sende me vlerë etnografike për Muzeun e Gjirokastrёs. Ato pak kursime dhe gjithçka tjetër, le të hyjë në fondin e shtypit, që duhet të krijohet për punëtorin e krahut, i cili është i domosdoshëm, që të demokratizohet puna e krahut dhe të kultivohet punëtori i thjeshtë”.

Nënë Tereza Shenjtore, thoshte: “Më mirë ndiz një qiri, se sa të mallkosh errësirën. Që harresa të mos bëhet errësirë!”