Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

HISTORI KOMIKE

by

Nga Astrit LULUSHI/

Është politikë e një tirani të shkatërrojë të gjithë pushtetin, por jo të vetin; dhe shkatërrimi i autoritetit ligjor është gjithmonë i synimi i tij.
Dihet historikisht që Jul Cesari, fundi i të cilit ishte edhe fundi i Republikës romake, e filloi karrierën duke lajkatuar njerëzit e senatit në dëm të Senatit; dhe miratoi që procesverbalet e procedurave të Senatit të botoheshin nën Acta Diurna, latinisht Lajme Ditore, që ishin njoftime të përditshme zyrtare, një lloj gazete qeveritare mbi lajmet më të rëndësishme shkruar në pllaka metalike që vendoseshin në vende publike në një bord të zbardhur të quajtur Album. Nga Acta Diurna ka mbetur edhe shprehja “publicare et propagare” – “publikoje dhe propagandoje”, e vendosur në fund çdo teksti.
Fakti është, se shqiptarët këto 30 vjet janë lodhur tmerrësisht nga zgjedhjet papushim; asnjëra palë nuk pranon humbje, as bien dakord për barazim, për pushtetin vendor e qëndror. Në dëshpërim, njerëzit me padurim miratojnë të parën zgjidhje që u ofrohet; më mirë skllevër të një aventurieri despotik, sesa viktima të shumë të tjerëve, kjo është mendësia e atyre që kanë humbur çdo shpresë. “Atë që ke për të bërë, bëje shpejt”, i tha Jezusi, Judës. Na jepni një shtet, le të jetë si të jetë, bënin thirrje Noli e Konica në vitet 1900, dhe vërtet shtetin na e dhanë, këtë që kemi sot, drejtuar nga njerëz me krime e vese, gënjeshtarë; që premtojnë të ndërtojnë një urë edhe aty ku nuk ka lum; të cilët, kur të buzëqeshin, dorën thellë në xhep ta kanë futur për të vjedhur; kur të hedhin dorën në qafë, prit të ngulin thikën; madje, shpejt do të vijë përsëri dita që edhe absolutizmi e tirania të preferohen kundrejt sistemit republikan demokratik parlamentar, për të cilin do të thuhet se e kishte mbajtur vendin të ekspozuar ndaj atyre që përpiqeshin ta rrëmbenin, pa mundur ta qeverisnin.

POROSI NGA FRATI I MALEVE

by

SHKRUAN: FRITZ RADOVAI/

APIKNISJA E SHFOROSJES SË NJË POPULLIT ASHT VLLAVRASJA…

17 JANAR 1945: At Geg’ LUMAJ asht Kleriku i parë që arrestohet në Shqipni nga sllavokomunistët me urdhen të trroristit Enver Hoxha, drejtues i Partisë komuniste… 

At Gega asht lé më 15 tetor 1904, në Plan të Dukagjinit të Shkodrës. Mbasi perfundoi studimët e nalta teologjike, ka përfundue Akademinë e Artëve të Bukura për pikturë në Siena. Asht cilësue ndër talentët që kanë mbarue atë shkollë. Ka punue disa vepra mbas këthimit në Atdhe. Një prej tyne per Skenderbeun ruhej në Troshan, por nuk dihet fati i saj. Asht shugurue meshtar më 12 korrik 1931. Nuk kishte ma të voglën kreni për punët e mëdha që kryente në famullinë e tij në Berishë. Në gjyq asht në bankën e të akuzuemve me At Dionizin dhe At Giacomo Gardin S.J., edhe Ata t’arrëstuem në Shkodër ndër ato ditë. At Dionizi më ka tregue aty nga viti 1994, se gjyqi po zhvillohej mjaft i rrebtë. 

Nuri Llazanit, agjent i Sigurimit komunist, akuzon At Gegën, se ky i kishte ndjekë me kalë kur ai ishte kenë me një grup partizanësh… At Gega mohon tue kërkue dëshmitarë tjerë që janë kenë me te, mbasi ishte i sigurt se ngjarja nuk asht e vërtetë, por asht trillim i Nuriut. Nuriu, jo vetëm, ngulë kambë se asht ashtu si thotë ai, por edhe kërkonte nga trupi gjykues që At Gega, me shokët e tij në bankën e të akuzuemve, të marrin dënimin ma të randë. At Gega, aty për aty çohët në kambë dhe, i thotë: “Po më vjen marre mue sësi nji turk Shkodrët akuzon në rrenë nji klerik katolik, pa kenë kurrgja e vërtetë!”. 

1967arrestohet së dyti me “Revolucionin Kultural” prap për “Partinë Demokristjane”. At Gega deklaron në hetuesi dhe në gjyq: “U kam thanë edhe shokëve që kanë mendue se nuk asht keq me pasë në Shqipni një Parti Demokristjane, mbasi mund të lidhemi me vendët e Europës nëpërmjet të kësaj partie. Duhët me pasë shumë kujdes dhe mos me e formue kurrë këtë parti,mbasi barra ka me i ra Klerit Katolik. Ka 20 e sa vjet që vazhdoni me akuzue Klerin, pa kenë kurrkund partia, po ba me pas kenë, shka paskeni dashtë me ba ndër né, ju kështu, edhe po na qitni fare!?” (Dosja 2291 Arkivi M.M.Tiranë). Gjithsejt ka ba 27 vjetë burg të dy herët e asht lirue në 1977, tue mbyllë jeten në Dukagjin 1990.

At Gega deklaronte: “Partitë politike në Shqipni duhen me kenë dy ose tri e, jo me baza fetare, po Demokratike. Ato në Popullin Shqiptar sjellin vetem Vllavrasjen e Shqiptarve!”

Sa parti ka sot Shqipnia?! Të gjitha drejtohen nga ish sigurimcat e shtetit komunist..!!

            Melbourne 3 Gusht 2019. 

Mes San Diegos dhe Erzenit-Duke Kujtuar Peter R. Prifti

by

Nga Namik SELMANI/

Kujtesë për studiuesin, publicistin , shkrimtarin dhe profesorin shqiptaro-amerikan Peter Prifti

Isha akoma i emocionuar, shumë i emocionuar nga takimi. Ishte një fund qershori i bukur fildalfian. Pak freski në një qytet që e duan aq shumë shqiptarët po dhe ai i do aq shumë ata..
Në sallën e takimeve të Shoqatës “Bijtë e Shqipes” kishin ardhur shumë miq, shumë dashamirës të çështjes shqiptare dhe asaj çame. Do të përuronim dy librat e mi për një çam të paharruar, anëtar i Federatës VATRA, për familjen e për mbarë krahinën “Adem Teme, biri i shquar i ÇAMËRISË” në shqip e në anglisht. 
Fjalë të mira. Të ngrohta. Emocionuese. Në takim kishin ardhur dhe mjaft familjarë të Adem Temes duke nisur nga Kapetani Abedin Teme. Gjellët karakterisitike shqiptare dhe sidomos ato çame që ishin gatuar me aq dashuri na bënë edhe një herë krenarë për traditat tona.
Pikërisht, në atë kohë kur menduam se mbaroi e gjithë kjo atmosferë, Kryetari Bujar Gjoka dhe Llazar Vero na ftuan që të shihnim mjediset e Shoqatës. Kureshtja për atë që kisha dëgjuar më parë për këtë Shoqatë i kalonte kufinjtë e të zakonshmes. Po më kthehej në Mirënjohje dhe obligim që të bëja sa më shumë për të publikuar këtë përvojë mjaft të vyer për mbarë kombin tonë.
E nuk kisha nevojë që të shënoja në bllok. Secili informcion më godiste në kujtesë dhe më ngulitej thellë. Në një nga sallat na treguan një dollap biblioteke që kishte mjaft dosje, pak të zverdhura nga koha. 
-Shikoni këto dosje!. – thanë gati në një zë të dy miqtë e mi të rinj,- Janë një nga pasuritë më të mëdha që ka Shoqata. Janë të studiuesit, shkrimtarit, historianit, publcistitit dhe profesorit Peter Prifti që ka ndërruar jetë para disa vitesh. I ka sjellë këtu vëllai i tij shkrimtari Naum Prifti.
Peter Prifti?? Kisha dëgjuar për të që në Shqipëri, por pak, shumë pak. Duket se gardhimi i kufinjve qoftë edhe mes oqeaneve e kishte bërë punën e vet në mosnjohjen e tij. 
Arkivi ishte i mjaftueshëm për të bërë atë biografi njerëzore, por edhe kombëtare të të gjithë shqiptarëve të Amerikës në një kapërcyell prej 60 vitesh. Një arkiv që mund të ishte i nderuar edhe në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë. Në Akademinë e Shkencave. Në mjaft Institute Kulturore, në Arkivin e Shtetit.

-Vitin e ardhshëm,-na thotë Bujari ,- do të përkujtohet në gusht 10-vjetori i ndarjes nga jeta të këtij personaliteti të kulturës shqiptaro-amerikane.
Bukur. Jo vetëm Filadelfia, ku ai jetoi një kohë të gjatë edhe u shkollua, po të gjithë Shoqatat Shqiptare në Amerikë duhet të bëjnë veprimtari përkujtimore.
Emocionujes kujdesi i mbarë kryesisë së Shoqatës në vite për këtë pasuri studimore, artistike..
Të them të vërtetën edhe po skuqesha me vete e nuk dija kujt t’i kërkoja falje për mëkatin e pabërë. Në dekadat e mësimdhënies si mësues i gjuhës dhe letërsisë nuk kisha mundur që t’u përcillja qoftë edhe pak punën e këtij : Dishepulli të Fundit. 

Në jetën e tij të gjatë prej 85 vitesh kishte mjaft stacione jete.

Peter Prifti erdhi në Amerikë në vitin 1940, në moshën 15-vjeçare. Këtu kishte babain dhe vëllain e tij të madh. Kuptohet ishte arsyeja ekonomike.
Në vitin 1949, Peter Prifti diplomohet nga Universiteti i Pensilvanisë dhe vendoset në Boston. 
Aty njihet personalisht me Fan Nolin dhe fillon të punojë si Sekretar i Federatës Panshqiptare “Vatra”, dhe si redaktor i gazetës “Dielli”, së bashku me atdhetarin e njohur Qerim Panariti. Profesor Prifti ka shkruar e bashkëpunuar në fusha të ndryshme, si çështja e Kosovës, demokratizimi i Shqipërisë, dhe studime rreth historisë dhe letërsisë shqipe.

Ka qenë Anëtar i Departamentit të Gjuhësisë në Universitetin e Kalifornisë, në San Diego Peter Prifti e filloi punën e tij akademike më 1969, me studimin monografik: “Kosovo in Ferment “, ndërsa punonte në Institutin Teknologjit të Masaçusets (MIT). Më pas ai do të radhitej krahas studiuesve anglishtfolës me libra të tjerë të shkencave politike si: Socialist Albania Since 1944, botuar më 1978, Confrontation in Kosova: The Albanian-Serb Struggle, 1969-1999, librin e vetëm në shqip; Mozaik shqiptar, botuar më 2003 dhe më 2005, monografinë nëm anglisht “Unfinished Portrait of a Country” një portret rreth të kaluarës, së tashmes dhe të ardhmes së Shqipërisë.

Jemi mësuar që të bëjmë me të drejtë organizime të një Viti Përkujtimor kulturor për një personalitet historik. letrar ose kulturor. U bë Viti i Skënderbeut, Viti i Migjenit, i Fishtës. Do të ishte mirë që në vitin 2020 të paktën në Amerikë, pse jo dhe në Shqipëri, të organizohej sa më mirë “Viti i Petër Priftit”.
Në një nismë të tillë mund të përfshiheshin Ministritë e Diasporës në Tiranë e Prishtinë.
Mund të bëhej një Çmimi Petër Prifti” ku të përfshiheshin studiues, shkrimtarë ,
Një botim monografik për të do të ishte më e pakta për këtë kujtesë.
Jo më pak edhe mund të organizohet një Konkurs Kombëtar për krijime letrare, studimore filmike për të . 

Peter Prifti nuk bëri dot familjen e tij, por tërë jetën ai ishte një sqimatar i devotshëm, një fisnik i vërtetë, i komunikueshëm, i dashur me shqiptarët. Ishte mjaft i rregullt në veshje, në ushqim, në ligjërim, në punë. Këto cilësi të vyera ai nuk i ndërpreu as në vitet e fundit kur u rëndua pak nga shëndeti.
.
Amaneti i tij i fundit para se të ndërronte jetë, ishte që trupi i tij të hirëzohej dhe të derdhej në ujërat e lumit të Erzenit. Këtë porosi-amanet me mjaft dhimbje e plotësoi vëllai i tij, shkrimtari Naum Prifti.

Mendimet e tij politike Peter Prifti i ka shfaqur dhe në librat e botuar në anglisht dhe shqip si “Remote Albania”, “Unfinished portrait of a country”, “Land of Albanians-A crossroads of Pain and Pride”, “Confrontation in Kosova”, “Mozaik shqiptar”, i botuar në Prishtine nga Buzuku, deri tani i vetmi libër shqip prej tij.

KUSH IA DHA EMRIN DARSISË

by

– SHFLETIME 3 TË LIBRIT “DARSIA” TË STUDIUESIT HARUN GRECA-*/

– PERSE PERJASHTOHET ORIGJINA SLLAVE DHE TURKE E EMRIT DARSI?/

Për t’i dhënë përgjigje pyetjes:Kush ia dha emrinë Darsisë- autori i librit, studiuesi Harun Greca u drejtohet argumenteve dhe fakteve nga historia, arkeologjia, dhe gjuhësia. Të tria së bashku zbulojnë enigmën e prejardhjes, ftillojnë ose përjashtojnë tezat e debatueshme, nga ana tjetër zbulojnë përgjigjen, e cila ende s’konsiderohet e vërtetuar plotësisht e shkencërisht, por gjithësesi nuk është e hamendësuar, por e argumentuar.  Autori shkruan: Në shekujt para Krishtit, por sidomos pas rënies së rendit skllavopronar, në mesjetën e hershme e të vonë, në Shqipëri erdhën e u larguan pushtues të ndryshëm, të ëvnë e mbivënë njeri mbi tjetrin.Prej kësaj shumatoreje”vizitorësh të paftuar”, autori veçon sllavët, me gjuhën e të cilëve ngjason në formë emri i Darsisë…

           Në serbisht fjala “dar”(Jo darsi), ka kuptimin leksikor “dhuratë”, i dhuroj, ia fal pa shpërblim dikujt një send që ka vlerë. Fjala edhe në bullgarisht(një tjetër pushtues) kuptimi është i njëjtë: dar- dhuratë, peshqesh …

Por asnjëra nga këto dy emërtesa me preardhje nga këto dy gjuhë pushtuesisht nuk ka lidhje emri i DARSISË. Në kundërshtimin e kësaj teze autori ëshët i sigurtë dhe i prerë:Jo nuk vjen nga gjuhët sllave emërtesa e krahinës DARSIA!

Le t’i referohemi Historisë për të parë nëse fshihet apo jo nën mburojën e saj Enigma e mistershme e prejardhjes së emrit-DARSIA: Barbarët sllavë e mësynë disa herë Ilirinë. Në vitet 610-641, kur Perandor në Bizant ishte Herakli, sllavët u ridyndën përsëri. Perandori Herakli, perandoria e të cilit arrinte deri në Shkumbin,(shpesh edhe pat kapërcyer Shkumbinin),- ndërkohë i zënë në luftime edhe me persët, u detyrua t’i pranojë sllavët të banonin në tokat e peradorisë së tij, kryesisht në zonat e varfëra e të shkreta, por asnjëherë në luginat e lumenjëve. Arkeologu dhe studiuesi N.Ceka shkruan: Lugina e Shkumbinit përbënte zonën e kontrollit të rreptë të autoriteteve bizantine, ku nuk u lejua vendosja e sllavëve.Kjo dëshmohet edhe nga mungesa pothuajse e plotë e Toponimisë sllave në këtë zonë-DARSI.

   Tributë sllave u vendosën në zona të thella të territoreve bizantine, kryesisht në ato të shpopulluara , apo në Malësitë e thepisura e të pabanuara. Këtë tezë e mbështet edhe studiuesi P. Thëngjilli i cili shkruan: Sllavët shkelën territore të ndryshme të Perandorisë Bizantine, pork jo nuk duhet kuptuar si një sllavizim i atyre krahinave ku ata shkelën-

(P.Thëngjilli & S.Daci”Historia e Perandorisë Bizantine 395-1453, f 79).

Dhe një argument tjetër i kuptimisisë logjike për autorin e librit”DARSIA” për kundërshtimin e tezës së prejardhjes sllave: Darsia, e përmendur si vend me pasuri të mëdha dhe me kontribute në arkën e Perandorisë Bizantine, nuk mund t’i bëhej dhuratë një popullsie barbare siç ishin sllavët. Pra kuprimi i fjalës ’dar’ nuk ka bazë historike dhe si i tillë përjashtohet.

I njëjti konkluzion arrihet edhe me origjinën e fjalës”dar” në bullgarisht, mbetet e vetëpërjashtur sepse dhe këtu na vjen në ndihmë argumenti historik, që e nxjerr të pabazë, pasi ata sunduan gjatë shekujve IX-XI, afro 160 vjet.

Fjala “dar” gjendet e përdorur edhe në turqisht me kuptimin leksikor:I ngushtë, e kufizuar, i(e) vështirë. Por me gjithë sundimin pesë shekullor në Shqipëri, emërtimi nga turqishtja përjashtohet si argument gjuhësore sepse; Fjala”dar” në turqisht nuk emërton, ajo përdoret si përcaktor, është mbiemër, dhe jo emër si në rastin konkrt të emërtesës së krahinës-DARSIA.

 Autori i librit “Darsia” pasi i përjashton emërtimin e krahinës nga gjuhët sllave dhe turke, kthehet pas në lashtësi, për të kërkuar rrënjën e fjalës emërtuse. Në bregdetin Dalmat fiset ilire ishin të shumta. Ndër ta shquheshin edhe Daorsët në Bosnjë, të vendosur në luginën e lumit Neretva me Kryeqendër Naronin.Veç ilirëve në bregdetin Dalmat, banonin edhe Keltët(fise Gjermane) e Thrakët. Mes Iliro-Keltëve e Iliro-Thrakëve  zhvilloheshin shpesh luftime të ashpra.Më i përgjakshmi është ai vitit 310 para Krishtit. Keltët sulmuan Ardinantët dhe Autoriatët, dy fiset ilire që banonin rreth lumit Sava. Të dy këto fise, prej luftimeve me Keltët, shpërngulen dhe zbresin më në Jugë, vendosen aty ku ishin Dorsët, bashkohen me ta. Luftimet e Keltëve kundër fiseve Ilire nuk rreshtën, u bënë më të rrepta. Në këto rrethana “fiset Ilire” në Bosnjë mbetën pa vendbanime, -shkruante Taloczi, studiues e arkelolog austriak në studimin e tij”Historia e Motshme e Ilirëve ndër vende të Bosnjës”- Botoi Revista”Agimi” nr. 1-12, Shkodër 1919.

                Luftimet i shtynë fiset Ilire të largohen nga vendbanimet e para; Ardinanët u vendosën pranë Shkodrës, të tjerët u shpërndanë nëpër Shqipëri, ku gjetën hapsira.Përjashtim nuk mund të bënte fisi i “Daorsëve”, një pjesë e të cilëve u detyruan të shpërngulen nga trojet e tyre në Bosnjë dhe të vendosen aty ku sot thirret DARSI, të mirëpritur prej fqinjëve të fisit të Parthinëve. Arkeologu dhe studiuesi Hasan Ceka në artikullin”Gjurmë të trashëgimisë Ilire në toponiminë e sotme të vendit tonë” arrinte në përfundimin se:” Dy Krahina, Darsia ndërmjet Lushnjës dhe Peqinit dhe “Labëria” në lindje të Vlorës, na kujtojnë dy nga fiset më në shenjë të ILIRISË s ë Jugut, Daorsët dhe Labeatët, të cilët nga mesi i Shekullit të II para Krishtit kanë prerë edhe moneta të shënuara me emrat e tyre. Të dy fiset e përmendura banonin në territorin e tyre  të sotëm”.(H.Ceka, revista”Monumentet”nr 5-6/1973.

 Stdiuesi Harun Greca në librin e tij “DARSIA” arsyeton: Si rregull krahina ose kryeqendra mbanë emrin e fisit, të banorëve të saj në shumicë. Kështu fisi i Bylinëve quajti me emrin e tij kryeqendrën ”Bylis”(Ballshi i sotshëm), parthinët i dhanë emër qendrës së tyre-Partha-kurse Daorsët e thirrën krahinën e tyre-DARSI.

             Në luftën e tretë iliro-romake, e zhvilluar në gjirin e Apolonisë, sipas Tit Livit, në vitin 18 para Krishtit, Daorsët u bënë aleat të romakëve. Për kontributin e dhënë ata fituan Pavarësinë dhe të drejtën e prerjes së monedhës me emrin e tyre(Daorson), i cili s’është gjë tjetër veçse emri i fisit të Daorsëve.(Rreth kësaj ka shkruar B.Jubani revista studime historike” nr 1-2/1974.

Në arkeologji identifikimi i monedhës me emrin e Daorsëve ishte një arritje e shkencës së numizmatikës shqiptare, përmes së cilës arrihet në përfundimin se: Daorsët e Darsisë, në shekullin e II para Krishtit, kishin arritur tregues të lartë në zhvillimin e konomik, politik, tregtar e kulturor. Do të ishin luftrat e mëvonshme ato që do t’i zhduknin gjurmët e këtij qytetërimi. Straboni ka shkruar:”Iliria ka qenë shumë e populluar, por sot në pjesën më të madhe ka mbetur shkret”.

Duke iu drejtuar Gjuhësisë, autori i librit Harun Greca, që u vu në gjallje të tij në kërkim të gjurmëve të historisë së fjetur të DARSISË, i referohet edhe profesorit të shquar Eqrem Çabej, i cili e përjashton ndikimin e huaj në toponiminë e DARSISË. Çabej shkruan:”..Po ka edhe emra, sidomos toponime, me kuptim të paditur si Lura, Dajti, Erzeni,Darsia, Vjosa, Labëria e plot të tjera, që nuk janë me origjinë të huaj.(Eqerem Çabej”Studime Gjuhsore”Vëllimi I IV, fq 166, Prishtinë 1977.

   Autori H. Greca ndjek edhe evolimin gjuhësor të fjalës” në shqipen e sotme emri”daors” u kthye në dars-i, me theks në rrokjen fundore. Është rregull në shqipe që grupi zanor –ao-i ka rënë pjesa e dytë dhe mbeti”dars”.

Këto diftongje argumentonte Eqrem Çabej-nuk ruhen më në shqipe, si të tilla janë reduktuar në vokal, monoftonguar, prandaj diftongjet e sotme janë sekondare.(Eqrem Çabej ”Studime gjuhësore”  Vëllimi i III, fq 121, Prishtinë 1976.

 Duke i gjetur fundin argumentimit dhe vërtetimit se DARSI buron nga “DAORSËT” autori i librit arrinë në përfundimin logjik se toponimi “DARSI-a” është thjeshtë fjalë shqipe me burim nga ilirishtja, emri i fisit Ilir të daorsëve. Me emërtesë të njëjtë, por me shqiptim e tingëllimë dialektore, gjendet sot në fshatrat: darsëtë-fis i zhdukur në Lumë; Darsi-fshat në Lumë si dhe emri i përroit- po atje; Darzët-lagje në Dajç, Sapë(Revista “Hylli i Dritës” nr 10-11 , faqe 518, viti 1940.

Po ashtu, në rrethin e Matit, në jugë dhe fare pranë qytetit të Klosit, ndodhet fshati Dars, i cili ngrihet në këmbët e malit me të njëtin emër”Mali i Darsit”. Mbi lartësinë e tij dikur ngrihej një kala e kohrave të vjetra me emrin e fshatit, që banorët e thërrasin edhe sot”Kalaja e Darsit”. Fshati përshkohet prej përroit që zbret prej malit. Edhe ky përrua mban emrin “Sheu i darsit”(Fletorja zyrtare” nr 46/1938.(Vijon)

* Per ata qe nuk e kane ndjekur Historine e Darsise duhet ta nisin leximin nga Darsia 1, me pas 2 e tash 3. Faleminderit.

DARSIA, GJURMËT ILIRE PËRMES GJETJEVE ARKEOLOGJIKE

by

Shfletime 2 – DARSIA-Autor Harun Greca-/

Studiuesi Harun Greca do të mbetet i pari që i ka hyrë me themel zbulimit të shtresave dhe nënshtresave të fjetura të historisë së Darsisë. Jo se të tjerët nuk kanë tentuar, por thjeshtë sa kanë gërvishur në koren e sipërme, pa shkuar në zgafellat e historisë, atje ku qëndron e rrinë fshehur mademet e darsiane. Siç shkruan autori, ai i vetëm ka ecur nëpër muzg me pishtarin ndezur për të ndriçuar sadopak atë që është konservuar që prej lashtësisë: Mijëra vjet më parë, afërsisht në mijëvjeçarin e dytë para Krishtit, Darsia, skalioni i dytë i kodrave, mendohet të ketë qenë më i rëndësishmi se kodrat e Karatoprakut, dhe mbante e ushqente një popullsi të shumtë e të dendur, që ushtronte një aktivitet ekonomik, tregtar e kulturor të zhvilluar.

HISTORIA “FLE” NËN TOKË

Gjetjet e vazhdushme të objekteve të kulturës material të përdorura prej popullsisë vendase, të zbuluara rastësisht gjatë punimeve me karakter bujqësor në kohën e plugimit të tokave, në tararcimin e kodrave, hapje themelesh për ndërtime banimi, ose prej ekspeditave arkologjike sporadike e sipërfaqësore, dëshmojnë për një zonë të pasur, interesante që përbën një arsye më tepër për studimin e historisë së saj të harruar.

  Në Darsi shihen rrjedhimet e kulturës së lashtë vendase, e cila duket si e heshtur, rri si e vdekur, me sytë e gojën mbyllur….Jeta dhe vetë historia” fle” nën tokë, pret të zgjohet e të dalë sheshit, të pastrojë dheun që e ka ngrënë….

Autori përmes të dhënave arkivore dhe shfletimeve të shumta, referencave të pafundme, përpiqet të tregojë se zona ka qenë e banuar që në kohën e ngulimeve të para, atherë kur akujt shkrinë e moti u ngroh, kur drejt saj vërshuan popujt e lindjes, kapërcyen male e detra për kushte jete më të mirë.

MJETET PREJ GURI TË GJETURA NË DARSI, DËSHMI TË JETËS NË EPOKËN NEOLITIKE

Fale përkujdesjes së mësuesëve të historisë së asaj zone është arritë zbulimi i mjeteve prej guri, pasuria më e madhe dhe më me vlerë e gjetur ndonjëherë në pjesë të ndryshme të krahinës, që tregojnë fillesën e jetës që i përket epokës neolitike(të gurit ose 3200 vjet para Krishtit). Kjo përbën risinë më interesantë të lashtësisë së saj.

  Studiuesi Harun Greca tregon se gjeografia e shtrirjes së këtyre gjetjeve nis me kodrat në lindje të qytetit të Lushnjës, ku u gjet një sëpatë guri e fortë, ngjyrë ulliri, me formë trapezoidale me gjatësi 13 cm, që i përkiste kohës së Neolitit të vonë.

Një e tillë u gjet edhe në Karbunarë të Vogël, në faqet e kodrave lindore të saj. Kjo sopatë është prej guri të fortë, ngjyrë gri, e errët, me gjatësi 4.2 cm, e përdorur si mjet pune gjatë kohës Neolitike.

Një gjetje tjetër interesante doli në dritë gjatë plugimit me traktor të tokave në fshatin Gjuzaj. Ajo ishte një sopatë prej guri të brimuar, e gjetur dhe e dorëzuar nga një traktorist. Guri i punuar është i fortë, ka ngjyrë jeshile, është me teh të mprehtë e tunj të sheshtë. Ajo ka gjatësi 21 cm, me vrimë tuni në qendër për vendosjen e bishtit, diametri i vrimës është 3 cm.

Në tri sëpata të gjetura në rrethin e Lushnjës, tri i përkasin Darsisë, ndërsa vetëm një, e gjetur në qytetin antik të Babunjës (Arnisa), i përket popullsisë së lashtë të vendosur në kodrat e Karatoprakut.Gjetja e veglave prej guri që datojnë në periudhën e antikitetit, dëshmojnë se krahina kishte filluar të banohej e popullohej shumë shekuj para lindjes së Krishtit. Vendbanimet e para kanë qenë guvat dhe më pas kasollet. Objektet e gjetura japin sinajle të besueshme se DARSIA ka folur që në lashtësi, në kohët prehistorike 3200-1500 vjet para Krishtit.

DËSHMITË QË VIJNË NGA GJETJET E QERAMIKËS ANTIKE

Libri “Darsia” sjell dëshmi të shumta dhe i jep vend të rëndësishëm në kulturën material prehistorike gjetjeve masive të qeramikës antike. Janë gjetur me shumicë fragmente të qeramikës antike, enë  të ushqyerjes, të ujit, si dhe ato me qëllime luksi e zbukurimi. Ndër to përmenden: lekita, skifose, amfora, pitosa, kana, kupa, pjata, kandila ndriçimi, enë e tuba uji. Shumica u gjetën në varre, zbuluar rastësisht nga plugimi i tokave me traktorë, gjatë hapjes së themeleve për ndërtim banesash. Zbulime të atilla datojnë në shekujt IV-III para Krishtit. Në shumatoren e objekteve prej qeramike dallohen tjegullat për mbulesën e çative të shtëpive dhe atyre që përdoreshin për varre. Ato janë të mëdha e me ullukë të përkulur, por edhe të sheshta. Të tilla janë gjetë në Hysgjokaj, Ballagat, Gramsh, Rrumbullakë, Dushk  e Shegas. Në kodrën pranë Rrumbullakës, bashkë me skeletin e njeriut, brenda u gjetën enë balte(amfora) të zakonshme sferike, të fryra, me qafë e fund të sheshtë.Ornamenti i përdorur prej mjeshtrave që i kanë punuar, duket se është rrëshqitja e gishtave mbi sipërfaqe të enës gjatë përpunimit . Paretet e tyre ishin të holla dhe me pjekje të mirë. Në vendbanimin e lashtë u gjet edhe një varkë.

          VARRET E LASHTË, NË DARSI SI DËSHMI TË KULTURËS DHE RITEVE ILIRE

       Vlen të përmendet dhe varreza e madhe që u gjet nën këmbët e faqes së kodrës të Gramitorit, gjatë tarracimeve. Studiuesit pasi i kaluan në proces studimi arritën në përfundim se varreza i përkiste periudhës së Shekullit të IV-II para Krishtit. Brenda varrezës u gjetën sasi të mëdha enësh prej balte të pjekur e prodhimit vendas si dhe të importuara nga përtej detit, një sasi armësh, kryesisht maja heshtash prej hekuri, si dhe një përkrenare bronxi e luftëtarit ilir. Objektet hedhin dritë për një qendër të madhe të dikurshme banimi me kulturë materiale, rite varrimi dhe armatime. Me këto gjetje është marrë edhe S. Anamali tek”Arkeologjia e Bujqësisë”, Tiranë 1980.

Në Mollagjeç, pranë fshatit Ballagat, u gjetën varre me konstruksion tjegulle, brenda të cilave janë gjetur amfora të madhësive të ndryshme që i takojnë shekullit IV-II para Krishtit. Mbeturian të qeramikës antike në siërfaqe gjenden me shumicë. Ato janë ndeshë në lartësinë maksimale, që zbresin e degëzohen në dy drejtime; njera vargon në perëndim dhe mbërrinë deri në Gjuzaj dhe tjetra zgjatet në jugë  e përfudon në fshatin Gjyshaj.

Autori arrinë në përfundim se shtrirja urbanistike e këtij vendbanimi të çon tek mendimi se në lashtësi, mbi lartësinë e kodrës ka qenë një qytezë e rëndësishme, e cila ka ndikuar në jetën politike, ekonomike e kulturore të krahinës.

Gjetje interesante janë konstatuar në Dushk dhe kodrat në Lindje të qytetit të Lushnjës. Gjatë punimeve bujqësore traktoristët kanë zbuluar tuba në formë cilindrike, të vjaskuar, me gjatësi të ndryshme që varion nga 25 deri në 50 cm, me diametër 10-14 cm, të destinuar për ujë të pishëm e ujitje, të cilat dëshmojnë jo vetëm për teknikën e përkryer të punimit të tyre, por edhe për teknikën e ndërtimit të ujësjellësave. Studiuesi S. Anamali është marrë gjersisht me studimin dhe interprimin e atyre gjetjeve.

 Mbeturina të shumta të qeramikës gjenden edhe në lartësinë e kodrës së Shkujkës, në veri dhe jug të saj. Në pjerrësinë veriore deri deri në rrugën këmbësore që vjen e ngjitet në qafë prej Shegasit, janë konstatuar në sasi të mëdha mbetje gurësh e tjegullash.Nën këtë rrugë, gjithnjë, në veri të saj, ndodhet vendbanimi”Varret e Vjetra”. Mbi sipërfaqjen prej 1-2 ha këto material gjenden sheshit. Përfund saj, kufi me teqenë e Matjanit, ndeshen gurë varresh të një periudhe të vjetër.

Autori sjell dëshmi: Në qafën e kodrës”Varret e Vjetra”, aty ku kryqzohen rrugët këmbësore që vijnë nga Shegasi, Allprenaj e Matjani, 30 m në lindje, del ujë që vjen e rrjedh prej ujësjellësit të ndërtuar me tuba qeramike që i takojnë një kohe shumë të lashtë dhe që është i ngjajshëm me ujësjellësin e  Dushkut. Në Jug, nën këmbët e Shkujkës ndodhet vendbanimi i lashtë”Dergina”. Në sipërfaqen e saj prej 2-3 ha nuk ka pëllëmbë pa mbeturina të qeramikës antike. Mes mbeturianve has: tjegulla, pjesë enësh prej balte, gurë dhe tuba qeramike të copëtuara të ujësjellësit. Në lashtësi i gjithë vendbanimi ka qenë mjaft i populluar e i urbanizuar, ai furnizohej  me ujë prej burimeve të shumta , që Shkujka i ka patur me shumicë dhe nuk i kanë munguar kurrë, dhe që shpërndahej përmes tubave qeramike. Vendbanimi ka qenë një qendër e madhe urbane. Ai plotësohej me vargun tjetër të ndërtimeve, të ndodhur në lindje të Derginës, pothuaj pranë saj. Ato shkonin paralen në drejtimin jugperëndim, që niste nga Sopi i Kozmait deri në Harbor, për të cilin legjendat dëshmojnë se ka pasë një numër të madh shtëpishë.

SHKUJKA, NJË VENDBANIM I HERSHËM?

Pyetjes se ka qenë Shkujka një vendbanim i shumë populluar, autori i përgjigje:PO për këto arsye: Pamja që ofron maja e Shkujkës(282m) është fantastike. Ajo ndodhet në pozita të favorshme gjeostrategjike. Mbi kupolën e saj të sheshtë , në perëndim zotërohet e gjithë Myzeqeja që nga Fieri deri tek Shkëmbi i Kavajës, po ashtu bregdeti i Adriatikut nga grykderdhja e Semanit, bregu I Divjakës, deri ën Durrës. Në lindje zotëron të gjitëh Darsinë, kalon përtej saj, vështrimi rrok mallet e Tiranës, të Elbasanit, të Beratit, madje dhe të Labërisë. Në lashtësi kishte përballë Karavastanë, Arnisën, Bishçukëzën, ndërsa në lindje Klodianën, në jug qytezën antike të Belshit. Ajo kontrollonte rrugët Egnatia që vinin nga Durrësi dhe Apolonia. Në Mesjetë kishte pranë Bashtovën e Pirgun, survejonte të gjitha rrugët që përshkonin Myzeqenë e Drasinë.Pra, që gjithçka në majën e Shkujkës duket si në pëllëmbë të dorës.

Një anonim venedikas që shëtiti Shqipërinë në vitin 1570, në relacionin dërgur qeverisë së tij, përshkruan qytete, lumenj, kodra, male e fusha. Për zonë e Darsisë e të Myzeqesë shkruan” ka dhe kodrina të banuara dhe të kultivuara, ka fusha shumë të bukura e të gjera, duke nisur nga fushat e hapëta të Savrës, e cila me emër tjetër quhet Myzeqe, dhe (këto fusha) janë ndërmjet Vlorës deri te qyteti I Beratit, kurse në veri deri tek lumi Shkumbin, deri tek kështjella e Daistit(Darsit ose Dorsit-sipas I. Zamputit, e cila lidhet me emrin e DARSISË.

Studiuesit mendojnë se në Shkujkë ka pasë edhe kështjellë. Këtë pikpamje e favorizon pozicioni gjeostrategjik; tri anët e saj  janë gati të pakapërcyeshme, dhe siguronin mbrojtje natyrore; në lindje, jugë e perëndim, janë shpate të pjerrët, të thepisur, me hyrje vetëm në anën veriore. Natyra i ka dhuruar kështjellës vendin më të bukur, të përshtatshëm e strategjik.

                       VARRI ILIR NË GARUNJAS

       Me interes paraqitet një zbulim i vonshëm i një varri ilir në fshatin Garunjas, jo shumë larg Shkujkës. Varri u zbulua më 1983. Gjatë gërmimit për hapjen e themeleve për ndërtimin e një magazine të madhe drithi, u gjet skeleti i një njeriu, të shtrirë në pozicionin perëndim –lindje.Trupi ndodhej brenda një arkëze të përgatitur me tjegulla të sheshta, i mbuluar sipër me dy copë tjegulla të harkuara e të trasha 4-5 cm. Mënyra e varrimit kishte  të bënte me kultin e besimit. Në periudhën e paganizmit ilirët e konsideronin Diellin-Perëndi.Vendosja e trupit me kokë në perëndim i jepte mundësi të vdekurit të ishte me fytyrë të kthyer nga Dielli, në lindje.Fetë që u përhapën pas paganizmit nuk e ndryshuan këtë mënyrë varrimi. Brenda me të vdekurin, në fund të këmbëve u gjetën dy objekte; një enë qeramike e fryrë, me pozicionin në këmbë, me grykë të gjatë, me buzë të dala jasht dhe të zgjeruara; me fund të sheshtë, njëlitroshe, pa vegjë, e veshur me llak gri, mbi sipërfaqe e pikëluar në ngjyrën e bardhë të vezës, paretet e punuara me material të hollë. Mesi i enës zbukurohej me dy vija të holla si unaza, të barazlarguara, në ngjyrë të njëjtë me atë të piklave.

 Ngjitur, e të vendosur përmbys, u gjet një gotë uji qelqi, e holluar prej shekujve, në madhësinë e gotës së sotme, zbukuruar në mes me ornamente zigzake, ngjyrë portokalli. Enët nga forma e jashtme ngjajnë me ato të zbukuara në shumë vende të Shqipërisë që i përkasin periudhës së hekurit të hershëm 1100-500 vjet para Krishtit, por më afër u qëndrojnë enëve të gjetura në Vajzë të Vlorës, të cilat i takojnë shekullit VI-V para Krishtit. Në kohën parakristiane mendohej se njeriu vazhdonte jetën edhe pas vdekjes duke u ushqyer si më parë, kur ishte i gjallë, prandaj në varr shoqërohej me enët e ushqimit.

 Një gjetje tjetër intersante e gjetur në Darsi i takon fshatit Konjat, afër Dushkut.Është një objekt prej qeramike e llojit terrakotë.Objekti përfaqëson truporen e një gruaje me një fëmijë të kapur për dore. Studiuesit mendojnë se përfaqëson kultin e një Perëndie që merr në mbrojtje fëmijët. Teknika, forma e dimensionet janë të njëjta me ato të gjetura në Durrës dhe Apoloni, që i takojnë shekullit VI para Krishtit.

 Janë zbuluar edhe objekte prej hekuri, kryesisht heshta të luftës dhe vegla bujqësore të cilat janë gjetur në kodrat e Dushkut.

Autori I librit DARSIA shpreh mendimin se kodra e Gramitorit, mbi Dushk, duhet të ketë pasur rëndësi jo vetëm kulturore, por dhe ekonomike e ushtarake. Ajo mund të mbajë fshehur jetën e shumë objekteve që presin të zgjohen.

   Në rajonin e fshatit Hajdaraj, në një varr të zbuluar aty, të vdekurin e kishin shoqërur me gjërat vetjake; një drapër, e një latushë prej hekuri(sqepar marangozi), që i përkasin antikitetit të vonë, shekullit IV pas Krishtit.

Të shekullit të II dhe të IV, pas Krishtit, i përket edhe iventari i gjetur në një varr pranë fshatit Hysgjokaj. Brenda varrit u gjetën vegla bujku: dy kosore e një sëpatë. Po ashtu u gjetën vegla pune edhe në një varr të zbuluar në Mollagjeç, që i përkisnin të njëjtës periudhe historike. Ato ngajsojnë me objekte të ngjashme të gjetura në Koman dhe në Krujë. Ç’ka përforcon vazhdimësinë e popullimit e të kulturës ilire në Darsi.

        ****

Në Darsi gjallonte një tregti e zhvilluar. Nëpër rrugët e saj lëviznin mallra të shumtë drusorë, bujqësorë, blegtoralë drejt tregjeve, brenda dhe jasht krahinës, si dhe përtej brigjeve të Adriatikut. Duke filluar që nga shekulli IV para Krishtit tregtia kryhej me monedha. Megjithëse disponohet pak, vetëm një e gjetur në Hysgjokaj, prerja e perandorir Romak, Aleksander Severit, 222-235 pas Krishtit, dëshmon për një lehtësi në këmbimet tregtare të përhapura gjerësisht jo vetëm në Iliri, por edhe në Darsi.

Përfundimi i autorit të librit”Darsia” për gjetjet arkologjike: Të marar së toku gjetjet arkeologjike, të përmenduara pak ose aspak prej studiuesve, ia ngrenë rëndësinë, rrisin vlerat e krahinës dhe të banorëve të saj, që e sollën stafetë pas stafete eksperiencën, kulturën, mjeshtrinë e paraardhësve ilirë. Ata i përkasin këtij trungu.(Përgatiti:Dalip Greca)

(VIJON- Fakte dhe Argumente për Darsinë ILIRE-Neser do te lexoni: Perse e mori emrin DARSIA? )