Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Shqiptarët, autoktonë, me të vjetrit në Ballkan

by

*Cvijiqi: Peshterasit janë të gjatë,vitalë,elastikë,syshqiponjë,të sojit të bukur…!/

*Në librin e tij, studimet antropogjeografike Cvijiqi trajton aspekte të rëndësishme të marrëdhënieve mes mjedisit gjeografik me kulturën shpirtërore dhe materiale në Ballkan. Cvijiqi, në vitin 1905 ishte një nga profesorët e parë të rregullt në Universitetin e Beogradit. Në analizat shkencore që u ka bërë veprave të Cvijiq-it, Akademik H. Islami vjen në përfundim se Cvijiqi “ishte joobjektiv, spekulant e konstruktues i konkluzioneve, shovinist e hegjemon”./

Burra te fisit ShalaNga Ismet Azizi/Ndër studiuesit më të dalluar në shkencën sllave, i cili ka dhënë një kontribut të dalluar antropogjeografike ka ardhur në përfundim se popullsia shqiptare është me origjinë iliro-pellazge dhe është një ndër popujt indoevropianë më të vjetër e autokton në Ballkan. Në konstatim të këtillë kanë ardhur edhe autorë të tjerë sllavë, të cilët do t’i përmendim më vonë.

Megjithatë, konstatimet e këtilla nuk kanë qenë në interes të politikës sllave, posaçërisht të asaj serbomadhe. Borgjezia serbe e kohës së Cvijiq-it, ka udhëhequr një politikë kryekëput ekspansioniste-gllabitqare. Qëllimi i saj, duke u dhënë rëndësi faktorëve natyrorë, ka qenë që t’i okupojë ato vende, të cilat mundësojnë dalje në det dhe që kanë rëndësi gjeostrategjike. Për të arritur këtë qëllim është dashur në fillim vendi të çlirohet nga okupuesi osman, e pastaj sa më tepër që është e mundur të marrin vend nga trojet e popujve të tjerë. Në mënyrë që të arrihej objektivi i caktuar i qeverisë serbe, më vonë edhe asaj jugosllave, para dhe pas LDB-së, duhej t’i vinin në ndihmë edhe punëtorët e shkencës, në krye me Akademinë e Shkencave.

Pikërisht, për këtë qëllim, Cvijiqi me mbështetësit e tij të kohës dhe pasuesit e mëvonshëm, duke harruar atë që kanë konstatuar më parë, filluan të plasojnë teza të reja për çështjen shqiptare të paqëndrueshme në fushën shkencore, që u kanë shërbyer interesave të politikës shtetërore gllabitqare. Këto teza të Cvijiq-it gjejnë mbështetje edhe në kohët e mëvonshme nga autorët sllavë.

Shkolla gjeografike e drejtimit antropogjeografik, të cilën e themeloi Jovan Cvijiqi, dallohej me dy cilësi: e para, mbështetet në sqarimet parciale dhe në shtrembërimin e fakteve, që flasin për autoktoninë e shqiptarëve, dhe, e dyta, ka pasur qëllime kryekëput politike.

Në analizat shkencore që u ka bërë veprave të Cvijiq-it, ky studiues i dalluar në fushën shkencore vjen në përfundime mjaft korrekte. Në interpretimet e informacioneve dhe të dhënave nga terreni, Cvijiqi “ishte joobjektiv, spekulant e konstruktues i konkluzioneve, shovinist e hegjemon”, nënvizon Akademik Hivzi Islami.

Në vijim po japim pjesë të shkrimeve të autorit në fjalë, të cilat kanë të bëjnë me mjedisin, gjegjësisht, Sanxhakun, ku takohen popullsia sllave dhe shqiptare. Në aspektin gjeografik, fiset më të forta etnografike të Gadishullit Ballkanik[1] janë: banorët e Kodrave të Malit të Zi, pjesët e Hercegovinës, Peshterit dhe viset e Shqipërisë veriore. Banorët e këtyre trevave i kanë ruajtur formën e vjetër të vëllazërisë fisnore, gjinive-fiseve dhe organizimin e tyre. Këta, kryesisht, janë shumë të gjatë, vitalë, elastikë dhe kurrsesi të trashë, fytyrë me plot shprehje, syshqiponjë, të sojit të bukur/racës, në Gadishullin Ballkanik: të gjithë edhe shqiptarët myslimanë, siç i quan ai arbanasët muhamedanë.

Në jetën e përditshme janë shumë të përmbajtur, në të shumtën e rasteve nuk konsumojnë asnjë lloj pije alkoolike, ndërsa duhan dhe kafe shumë rrallë. Pothuajse nuk ka individ me të meta fizike, të degjeneruar siç thotë ai. Ata e kanë ruajtur moralin e fortë malor, shpesh me veçori bujare, me ndjenja të thella për bashkësinë familjare dhe flijimin, e cila nuk mungon as pranë viktimave më të çmuara. Nga këto veçori rrjedhin veçori të shumta etnografike dhe antropogjeografike. Këto veçori janë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me kulturën dhe zakonet e popujve bizantinë dhe cincarë. Për arbanasët (shqiptarët) toskë në jug, thotë se kanë shumë tipare bizantine dhe cincare, pak edhe në dukje janë të tillë.

Në pjesët veri-perëndimore të viseve të Serbisë[2] blegëtorët i quajnë “Arnautin”, por ky është emri që nuk tregon njeriun e pasur me bagëti, por tani njerëzit e këtyre rajoneve, gjegjësisht, banorët e Sjenicës dhe Peshterasit i quajnë arnautë (shqiptarë). Ndërsa, banorët e trevës së Novi Pazarit dhe të Senicës, të cilët, në masë të madhe i kanë banuar trevat e Stari Vllahut dhe Shumadinë, thuhet se kanë ardhur nga Arnautllaku (Shqipëria). Shumë fshtara në Shumadinë e ulët quhen treva të arnautëve (shqiptarëve), siç janë: Rogaci, Babana etj. Mandej, edhe Uzhiqasët, të cilët kanë zbritur për të jetuar në Jadar dhe Maçvë. Njerëzit e atyre vendeve i kanë quajtur arnautë (shqiptarë). Banorët e Kragujevcit, të cilët kanë ardhur nga trevat e Rashkës (Sanxhakut) i kanë quajtur arnautë (shqiptarë).

Në Serbinë lindore nuk është emri i pazakontë arnautë, dhe është i lidhur me imigrantët nga rrethina e Rashkës (Sanxhakut), ku janë në numër të madh. Kështu, lagjet e fshatrave i kanë quajtur  lagje arnaute, ndërsa lumi që kalon nëpër qytetin e vogël të Bolevacit quhet Arnaut, siç kemi rastin edhe me shumë vorbulla. Shumica e të ardhurëve në Serbi[3], nëpër qytetza, ku janë përqëndruar Cincarët, rryma më e madhe për nga numri i të ardhurëve janë nga Hercegovina, Kodrat e Malit të Zi, trevës së Novi Pazarit, Bosnjës, kryesisht, në Shumadi, por ka edhe arbanasë (shqiptarë).

Në Sanxhakun e Novi Pazarit[4] në mesin e të ardhurëve, në trevën e Sanxhakut ka Vasojeviq, dhe një numër i madh i fisit Kuç, sidomos përgjatë luginës së lumit Lim. Cvijiq në veprën e tij, përveç tjerash shkruan:“Procese të rëndësishme etnografike kanë ndodhur në ato vise ku janë takuar popujt sllavë dhe ai shqiptar në Mal të Zi.[5] Arbanasët janë serbizuar edhe në Mal të Zi. Të origjinës së tillë janë një pjesë e fisit Kuç dhe Piper, përveç asaj Vasojevićqët janë zgjeruar në kurriz të klimentëve. Të njohura janë traditat gojore të origjinës së përbashkët të Vasojeviqëve, Piperëve dhe Ozriniqëve me Hotin dhe Krasniqin[6] dhe afërsitë në mes tyre. Për fiset në Mal të Zi, thuhet se i kanë asimiluar popullsinë e vjetër në Bukumir, Kriçke dhe Potarje, dhe në mesin e tyre edhe fiset fqinje shqiptare”.

[1] Јован Цвијић – Антропогеографски проблеми Балканског полуострва,  faqe 30, 31

[2] Po aty, faqe 137

[3] Po aty, faqe 187

[4] Po aty, faqe 194

[5] Po aty, faqe 6

[6]  Po aty, faqe 222

FAIK QUKU, KOLONEL I FORCAVE NACIONALISTE

by

Shkruan: Eugen SHEHU/Bern-Zvicër/

1 Faik Quku 1 Zemrat e ushtarëve të vjetër janë si diejt.Ato perendojnë në muzg për tiu rikthyer ditës që vjen. Për tiu falur kësisoj përjetësisë.Kjo sentencë e ardhur prej qindra vitesh largë do të bashkohej me imazhin e nacionalistit Faik Quku,jo vetëm për ta dëshmuar atë,por tek e mbramja për ripërcaktimin e dimensioneve të veprës së tij.Në këtë ripërcaktimin mendoj se askurrë nuk vlejnë gradat,dëshmitë,dëftesat e notave dhe shërbimeve që mijëra shqiptarë në historinë tonë u bënë të huajve duke i shpërblyer me para e letra.Vlerat e personalitetit të Faik Qukut marrin vlerat e tyre reale vetëm e vetëm pse ato maten me ato ç’ka bëri ky birë i Shkodrës për lirinë pamvarsinë dhe bashkimin e krejt Shqipërisë Etnike.Në gjakun shqiptar të pastër,që në fëmijërinë e parë i ka gurgulluar tok me shpirtin trimërorë edhe geni i atit për pushkën.Shaqiri,babai i Faikut,ka qenë i njohur si oficer artilerie i aftë jo vetëm profesionalisht por edhe në ndërthurjen e kësaj arme mbrenda teatrit të veprimeve luftarake.Edhe pse historiografia jonë ushtarake ka mbetur tepër e vobegët në idelogjizmin e saj mjeran nuk mund të mohohet shkolla e artilerisë shqiptare e nisur që prej asaj shkëmbore e deri në fund të LDB.Pikërisht një përvojë qindravjeçare krejt autentike e artilerisë shqiptare,mpleksur me tezat akademike të shkollimit osamn,u ngjizën mjaft efektshëm n¨r arsimimin e Shaqirit duke plazmuar veç të tjerash edhe vetëdijen kombëtare,duke shërbyer nga grada më e ulër e der tek ajo të kapitenit të dytë në dy kalatë kryesore shqiptare të shekullit të kaluar ( në Shkodër e Podgoricë).Shaqir Quku përpos aftësive ushtarake do të dëshmonte edhe atdhedashurinë e tij.Përkundër mjaft shqiptarëve që për të përfituar grada e benificione nga Perandoria luftuan dhe jashtë Shqipërisë,por Shaqiri do të preferonte tokën e vet duke u kujdesuar njëherësh edhe për edukimin atdhetar dhe arsimor të fëmijëve të vet.Për Faikun bashkëkohësit e vet e kujtojnë se si ai mezi priste në krye të rrugicës me kalldërm në lagjen Parrucë,për të parë të jatin kur kthehej nga detyra,i hidhej vrullshëm në gjoks e përqafonte duke i thënë gjithmonë se edhe ai ëndëronte dhe deshte të uniformohej.

Pra rrekur të spjegojmë etimologjinë e fjalës fortesa shqiptare nëpër shekuj,jo vetëm që grishën fantazinë fëminore për qiellin e pastërt dhe zogjtë,por ate që ata edukuan tek ta ndjenjat e lirisë,edukuan ate patos pa të cilin zjarri në vatrat shqiptare do të ishte shuar prej kohësh.Vitet që rrodhën më pas treguan se dashuria e Faikut për uniformëm ushtarake dhe kalatë nuk u ngjanina aspak atyre dashurive fluturake të lëna në mes të rrugës.Ai është tepër kurioz në shkollë me notat e larta,dallon kurdoherë ndër shokët,merr notat e shkëlqyeshme madje edhe në seminarin Papanorë të Shkodrës në vitin 1911-1912të.Mëpas rruga a tij arësimore do të ishte besnike e ëndrës së tijë.Regjistrohet në Staboll në Shkollën e Lartë Ushtarake për të ndjekur ate plot 6-vite duke i kaluar pothuajse të gjitha shkallët e kualifikimeve me rrezulltate mjaft të larta.Po edhe pse larg Shkodrës që e donte aq shumë,Faikun e ri do ta shihje aso kohe në rrethet më përparimtare të Stambollit,ku së bashku me dhjetra intelektual të tjerë shqiptarë do të ndiqnin jo pa shqetsim të gjitha ngjarjet që ndodhnin në Shqipëri e përreth saj.Veçanërisht copëtimi i Shqipërisë,ndarja e Camërisë dhe e Kosovës nga trungu i atdheut do të ishin kryetema e këtyre bisedave ku në disa raste Faiku theksonte se „vetëm bashkimi i zemrave dhe mendjeve tona mund t’a arrijnë këtë sepse Europa na bëri copë-copë dhe ajo s’ka për t’u kujtuar kurrëpër këtë“.Këto mendime të tija sot askush s’mund ti kuptojë si fluturime romantike.

Me mbarimin e shkollës së lartë ushtarake në Stamboll.Faikut iu afruan detyra të randësishme për një ushtarak si Faiku,me vullnet të çuditshëm,kurajo dhe karakter të çeliktë,shkallët e karierës së lartë do të ishin jo shum të vështira.Madje mprehtësia e tij në logjikën e situatave do të mund të kapërcente njëherë disa shkallë të hierarkisë ushtarake.Por një tdhetar të kalibrit Quku,karriera në Perandorinë do të thërmohej përpara ëndrës së tij për një Shqipëri të lirë,të mosvarme prej askujt,për një atdhe etnik.Bën për vete me thellësinë e gjykimit edhe disa shqiptarë të tjerë të shkolluar në Akademinë e Lartë të Stabollit dhe vihet në krye të tyre duke u kthyer në Shqipërinë e vitit 1920-të.

Shkodrën e gjeti të varfër,Shqipërinë të mjerë,në bukuritë e luginave dhe trojeve etnike shqiptare luhej tragjedia ballkanase e këtij shekulli,e cila çuditërisht rezonon edhe sot me fatin dhe jetën e një mileniumi të ri.Ushtria e parë shqiptare u themelua prej kabinetit të Ismail Qemal bej Vlorës  me krykomandantin gjeneral Mehmet Pashë Derallën në krye.Edhe pse nuk mund të flitet për një doktrinë moderne,për armë e paisje të tilla siç i kishin fqinjët grabitçarë,përsëri mendohet se të paktën fryma kombëtare e morale e kësaj ushtrie ishte në nivel,Gjenerali Mehmet pashë Deralla i cili pos aftësive ushtarake tregoi edhe aftësi në organizimin dhe bashkëpunimin e krejt kombit shqiptarë duke i bashkuar foecat për një të ardhme etnike të përbashkët.Pikërisht në përparimin e kësaj mendësie,veçanërisht pas Kongresit të Lushnjës,Faik Quku dha kontributin e tij të vyer.Më pas ai i çaset prapë studimeve tanimë në Universitetit të San Sirit të Parisit si edhe në Akademinë e Shtabit të Përgjithshëm në Torino të Italisë. Kultura e tij ushtarakew ngrihet në nivele të larte dhe të reja.Rrezaton kurdoherë aftësi dhe guxim, ndërkohë aktivizohet edhe si organizatorë i jetës së mbrendshme të reparteve shqiptare fut novacione të përshtatura gjithsesi me varfërinë ekonomike dhe mentalitetin e ushtarëve kanë si përmasë të tretë të tyre(veç trimërisë e guximit) edhe zgjuarsinë e veprimit luftarak të projektuar nga Faiku. Bashkëpuntor më i afërt i Mit’hat Frashërit,edhe pse i shkolluar në disa Akademi Ushtarake,Faiku do të shprehej për birin dhe nipërin e Frashërllinjëve të mëdhenj se „prej tij mëson sa prej dhjetra shkollave“.Në aspektin intelektual,Faiku mësoi natyrisht shumë prej shpirtit demokrato-liberal dhe erudicionit të Mit’hat Frashërit.Është e çuditshme heshtja që i bëhet heshtja misterioze Faik Qukut lidhur me ngjarjen e Mukjes.Nëse thuhet se ende sot plagët e Mukjes rrjedhin gjak,un mendoj se duhet thënë zëshëm se ishin pikërisht komunistët shqiptarë ata që me anë të jugosllavëve inicuan këtë gjakderdhje.Po sidoqoftë Mikja ka patur një parathënje.Në ato kohëra aq të turbullta politikisht ajo nuk mund të shfajësoi vetëtimthi në një fshat të humbur në lindje të Tiranës.Kështu më 26.korrik të vitit 1943 mblidheshin në Tapizë të Tiranës,forcat nacionaliste me ato komunite,jo vetëm për të përgaditur Mukjen,por edhe për mundësinë e bashkimit të këtyre forcave shqiptare në luftën e përbashkët kundër fashizmit.Faik Quku së bashku me Mit’hat Frashërin dhe Hasan Dostin në të gjitha bisedimet e zhvilluara me komunistët i bindën ata jo vetëm për bashkimin e forcave por edhe ndërmuarën hapat e para në „ndërtimin“ e kërkesës për një Shqipëri të pamvarur dhe Etnike.Mënyra se si është trajtuar Tapiza nga historiografia komuniste dhe „goditja“ që i është dhënë personalitetit të Faik Qukut,flet pikërisht për forcën e fjalës dhe të veprës së këtij Nacionalisti anëtarë i naltë në drejtimin e Ballit Kombëtar.

Prej kuvendit të Tapizës,Faiku merr setyrë të shkojë në Milot për të biseduar me ushtarakët e regjimrntit aty lidhur me një ofenzivë të mundshme në drejtim të Tiranës.E vërteta është se gjuha e komunikimit, aftësitë e tija organizuese e drejtuese bindën mjaft ushtarakë shqiptarë të cilët u shprehën për besnikëri ndaj idealeve nacionaliste njëherazi dhe ndaj tijë.Besa që ushtarakët e garnizonit të Milotit i dhanë Faikut jo vetë që le në hije banalitetet e koalemixhijëve komunist të llojit Shefqet Musaraj,por flasin në një kuptim tjetër më të gjërë se ushtarakët tanë kanë qenë dhe janë kundra çdo lloj shtypjeje qoftë fashiste apo ajo komuniste.Mukja edhe pse u dënuar prej ortodoksizmit ruso-jugosllav dhe servilëve kriminale shqipfolës të tyre,sidoqoftë mban një ngjarje madhore në analet e historisë shqiptaretë shekullit të kaluar. Nëse ajo u dhunua prej internacionalizmit proletar të ardhur prej stepave ruse,kjo nuk përbën aspak zhdukje të saj (Mukjes) nga shpirtin nacionalist të shqiptarëve.Së bashku me Mid’hat Frashërin, Faikun do ta shohim në Malësitë e Shkodrës dhe ate të Lurës,në krye të mjaft aksioneve si kundër fashistëve ashtu dhe komunistëve.Këta të fundit të njohur për goditje pas shpine nuk hezitojnë të godasin pa fije ndjenjeje mbi figura të shquara nacionalistësh madje duke deklaruar nëpër traktet e tyre paçavure për bashkëpunim të tyre me pushtuesit.

Një rikthim në traditën e lashtë shqiptare të besëlidhjes,u përpoqën ta kryenin edhe Mid’hat Frashëri,prof Vasil Andoni dhe Faik Quku në Shkodrën e marsit 1944.Duke qenë si bastion i antikomunizmit dhe duke rrezatuar frymën idealizmit për Shqipërinë Etnike dhe të lirisë së plotë,Shkodra u zgjodh prej liderëve të Ballit Kombëtar,jo vetëm si udhëkryq politik por edhe si udhëzgjidhje e problemeve kombëtare.“Besëlidhja e Shkodrës“ e themeluar prej këtyre tre liderëve mblodhi në gjirin e saj dhjetra e qindra nacionalistë të pamposhtur e të vendosur deri në fund për të luftuar me pushkë e penë çdo rrezik që u kanosej trojeve shqiptare.Një shikim i shpejtë i rpogramit të kësaj besëlidhjeje të bind për dimensionin e gjërë politik dhe human të kësaj Organizate.Në themel të parimeve kryesore të sajë janë liria dhe të drejtat e shqiptarëve të para në mënyrë krejt të ndërlidhura në universin ballkanik të përplasjeve.Thuajse të gjitha veprimet luftarake të „Besëlidhjes Shkodrane“ ruajnë identitetin krijues dhe vizionin atdhetar të Faikut,po aq sa i nderuar ndër rrethet intelektuale ushtarake të asaj kohe, figura e Qukut ishte edhe popullore me ushtarët e thjeshtë që mbushnin radhët e ushtrisë nacionaliste dhe që ishin të gatshëm deri në sakrificën sublime kur fjala ishte për Atdheun. Ripërsëris, se nëse historiografia shqiptare e sotme veçanërisht ajo ushtarake i ka shumë borxhe nacionalistëve shqiptarë,vlen të ulet koka me droje përpara veprës së Faik Qukut.Kjo historiografi do të dëshmonte të paktën pendesën e dëshiruar teksa të niste të hidhte dritë mbi nacionalizmin shqiptar dhe idealistë trima të sajë.Por nëntorin e vitit 1944-të në Shqipërinë e çfilitur do të sillte një ndjenjë shnjerzore të nacionalistëve prej kapelmbajtësve me yllin e kuq.Ani se ky yllë nuk kish qenë në flanurin e shtrenjtë shekullorë të shqiptarëve, komunistët brenda pak muajve harruan baballarët e kombit të tyre ata të rrethuar rreth zjarit i këndonin „baba stalinit“.Fjala nuk është për një vijë të hollë demarkacioni të thjeshtë midis komunistëve dhe nacionalistëve,por për një luftë frontale të zhdukjes fizike e morale të të dytëve prej të parëve.Në këto kushte ndërsa në Hotel „Dajtin“ e Tiranës krimineli komunist Hoxha festonte me „sivllezërit“ komunist jugosllav,në anën tjetër për mos të thelluar dhe më tej luftën civile të shpallur nga komunistët shqiptarë me dhjetra udhëheqës nacionalistë iu drejtoheshin kufijëve të shteteve fqinjë të tu riorganizuar dhe vazhduar rrezistencën antikomuniste,duke shpresuar se Zoti kish ruajtur diku një ditë të bardhë edhe për Shqipërinë. Kështu që Faiku emigron në Itali,dhe asapak i trembur dhe i penduar për ç’kish bërë për çështjen kombëtare.Këtë e dëshmonte më së miri aktiviteti i tij i gjërë,takimet,letrat,bashkëpunimet me organizatat dhe mekanizmat ndërkombëtare.Atij i propozojnë detyra të rëndësishme në ushtri por ai refuzon,ai gjithë miqve dhe shokëve u thoshte se dua ti shërbej vetëm Shqipërisë.Përfytyrimi dhe vepra e tij e pjekur drejt një nacionalizmi të kohës,larg dhunimeve dhe betejave pa shkak,duket se e shpërblyen i japin detyrën në UNRA-së për Europën Juglindore,të cilën e mbajti deri në të vitit 1949-të. Më pas shkoi në SH.B.A.dhe aty i ofrojnë detyra të rëndësishme sidomos në forcat e armatosura,ai me mirësjellje i falenderon për besimin që kishin për te dhe fillon jetën qytetare duke u marrë me punë nga më të thjeshta.Merr pjesë në të gjitha takimet të nacionalistëve shqiptarë në Amerikë duke shpresuar gjithmonë e duke folur i sigurtë për rrënien e „perandorisë së komuniste“.Janë të njohura disa ese dhe pbliçistika e një stili sundues me të cilat hapen numrat e „Shenjëzat“ që botohej në Romë.Një studim i imët të kësaj publiçistike dhe në gazetën „BESA“ në Stamboll të çon natyrisht tek merraku i madh i Faikut për fatet e kombit dhe Shqipërisë dhe krejt trojeve etnike shqiptare.

Do të ishte pikërisht gazeta „Shenjëza” dhe “Besa” ato të parat që do të përshkruanin vdekjen në emigracion të Faikut në verën e vitit 1963-të,nën titullin „Kolonel Faik Quku ndërroi jetë“ mes tjerash thuhet…“ Në New Jork ku tallazet e rrepta të mbas luftës e kishin mërgue,vdiq midis verës që shkoi kolonel Faik Quku,një ndër oficerët më të përgaditur të Ushtrisë Kombëtare.Më 20 të korrikut ju banë salikimet në prani të shumicës së shqiptarëvet që e përcollën me nderime për në banesën e fundit.I ndjeri sihte në letërkëmbim të shpeshtë me redaksinë e të përkohshmes sonë,veprimtarinë kulturore të së cilës shumë e çmonte tue e nxitë e tue e përkrahë vazhdimishtë.Rrethi i „Shenjzave“ tue u përulë në shenjë dhimbjeje para Hijes së këtij Kryeushtari Shqiptarë,i paraqet familjes së tij përdhimbshmet ma të sinqerta…“(„Shenjëza“ korrik 1963)

Vdekja e Kryeushtarit gjeti pasqyrim të gjërë edhe në shtypin Amerikan të kohës.“Nju Jorj Tajmsi“ i 20.korrikut.1963 e cilësonte si udhëheqës të nacionalizmit shqiptar e veçmas si ndër udhëheqëit kryesorë të lëvizjes së rezistencës së Ballit Kombëtar.Ndërsa nga qeveria e Tiranës komunistë me dekret të posaqëm së bashku edhe me dhjetra nacionalistë të tjerë e quajti Faikun „tradhëtar“,duke mos lejuar përfundimisht kthimin e tij në Shqipëri. Kolonel Faik Quku së pari mendoj se duhet të ulet në vendin që i takon për gjithë që i dha Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,kombit e Shqipërisë me dijen nga akademitë prestigjioze ndërkombëtare,dhe jo si ushtarët „partizan“ata që në mëngjez ishin togerë dhe në mbrëmje vonë bëheshin gjeneralë.Vlen të meditojmë rreth veprës së kolonel Faik Qukut,vlen të bashkëbisedohet mbi artin luftarak të tijin që e ndërtojë dhe më pas si Komandant i Forcave të Ballit Kombëtar për Veriun. Faik Qukun do ta përkufizoja si ajo vetëtima që nuk parathotë furtuna të reja por gjithsesi ndriçon diçka prej natës ideologjike shqiptare.

Bern-Zvicër

 

Masakra e Manastirit

by

Vrasja e kapedanëve Veliko Jaçe e Asllan Kuca/

Nga Gëzim Zilja/

Pas vdekjes së Ali Pashë Tepelenës (1822) duke përfituar nga gjendja e krijuar, Porta e Lartë, në gjithë vilajetet shqiptare vendosi administratorë turq. Kjo zemëroi pa masë krerët shqiptarë, të mësuar për qindra vjet, që krahinat e tyre të administroheshin nga shqiptarë, duke paguar disa taksa ose detyrime minimale. Gjashtë vjet më vonë, më 7 nëntor1828, do të kemi përpjekjet e para të bashkimit të shqiptarëve, që kërkonin me forcë të administroheshin nga krerë vendas dhe sidomos të mos jepnin nizmë (ushtarë). Në librin e Thimi Mitkos Bleta Shqiptare (1881) midis shumë xhevaireve gjejmë dhe këto vargje: E kini dëgjuarë/Apo e keni mësuarë/Kazatë të gjitha u mbëluadhë/po për të pajtsuarë/turqit(myslimanët shqiptarë) e të kështerë/të gjithë të parëtë/bejërat e agallarëtë/të gjithë bujarëtë…. Mbledhja u bë në Senicë, një fshat afër Delvinës. Një mesazh i fuqishëm për bashkimin e shqiptarëve  që po vriteshin me njeri-tjetrin jepet në fjalët e Idriz Zhulatit: Mbani vesh o kapetanë/dhe ju bejëra e agallarë/Të madhe ju bëni rixhanë/Ta lidhim mirë ixhanë(pajtimin)/se gjithë trimat u vranë/Vriten shok’ e vëllamë/gjithë miq e fshatarë/Gjithë fis e gjithë farë.

Kjo besëlidhje, e para pas rënies së pashallëkut të Janinës, do të shqetësonte Portën e Lartë. Ndërkohë shqiptarët kishin arritur t’i dëbonin administratorët turq. Shahin Bej Delvina kishte arritur të merrte Delvinën. Iljaz Poda komandonte Shqipërinë Qëndrore dhe kishte mbledhur rreth vetes trupat që kishin mbetur nga Ali Pasha, Vlora e rrethinat e saj qeveriseshin nga Beqir bej Vlora, vëllai i Ismail Beut, ndërsa qyteti i Beratit kishte rënë në duart e Tafil Buzit. Veli(ko) Jaçe dhe Asllan Bej Kuca (Në disa këngë e gjejmë dhe Asllan Puçe) qeverisnin Janinën dhe pjesën tjetër të Epirit. Asllan Kuca ishte i biri i Ago Myhyrdarit, një nga sekretarët personal të  Ali Pashës. Ai përmendet jo vetëm si trim por edhe si njeri i arsimuar dhe i ditur. Asllan e Veliu dy/Bo-bo ç’janë të këqi’/veten e bëjnë beli’/luftojnë me një vali/Me një goxha Rumeli.

Sapo Greqia shpalli pavarësinë më 1830, Porta e Lartë iu vërsul pashallarëve shqiptarë me zjarr e hekur.  Sadrazemi, Mehmet Reshit Pasha, u ofroi krerëve të ‘’pabindur’’ shqiptarë një amnisti të përgjithshme, e cila do të shoqërohej me shpërblime dhe dhënien e rrogave të prapambetura krerëve dhe ushtarëve. Mjaft nga udhëheqësit kryesorë si Zylyftar Poda, Tafil Buzi, Çelo Picari, Hodo Nivica, Abdyl Koka etj, duke njohur mirë kurthet dhe pabesitë e Portës së Lartë nuk shkuan madje paralajmëruan dhe krerët e tjerë, duke përfshirë Veliko Jaçen e Asllan Kucën. Këta të fundit, ashtu trima të çartur dhe sedërqarë, për siguri morën me vete shumë shoqërues të armatosur. Ishin aq të bindur e të sigurt në vendimin e tyre sa: Asllan beu me Veli benë/në Meçov’ e bënë benë/në Manastir do të venë/ të kërkojnë ylefenë(rrogën)/Po s’na e dhanë me të mirë/do të djegëm Manastirë. Më 9 gusht 1830, mbi 500 shqiptarë, bashkë me shumë komandantë të krahinave të Jugut, veshur me rrobat e tyre plot ngjyra e armë të stolisura me ar e argjend, u nisën drejt kazermave të Manastirit, ku do të organizohej pritja. Duke parë ushtarët të rreshtuar për nder armë vetëm nga njeri krah, Asllan Kuca dyshon. Kënga na përcjell: Tek i thirri mbë të parë/Asllan beu foli një fjalë/ Veli bej o mëndjehollë/mos na shpjerë në taborë... Madje në fshatrat e Jugut thuhet si i ka thënë: O Veli më duket se hëngrëm m.. që erdhëm deri këtu. Na e hodhën. Të gatitemi për luftë se trimat me vete i kemi. Po Veli beu ia pret: Veli beut i erdhi rëndë/Tha:- O Asllan mos u trëmbë/Asllan bej mentohu mirë/nuk vret babaj të birë! Sapo u futën në kazermë trimi i Shqipërisë dhe shoqëruesit as që mundën të bënin rezistencë. Pabesia dhe tradhtia turke triumfuan:Kur ra batareja parë/Veli beu ra i vrarë/ Veliko, Veli ku je/të ra tabori në dhe/Dot kumandë nukë dhe/ Koka tënde në hejbe. Asllan Kuca së bashku me dy luftëtarë të tjerë Abaz Thanën dhe Karafil Sinanin arritën të largohen. O Asllan kë kishje pranë/Nja di lebër kapedanë/Karafil e Abaz Thanë. Memet Reshit Pasha i jep urdhër Qorr Pashait të ndjek Asllan Kucën e plagosur, të cilin pas një përleshje të egër e vret dhe i pret kokën: Sadrazemit vanë i thanë/Asllan beu shpëtoi gjallë/Shpejtoni mbë Qorr pashanë/ Asllan ben’ e dua gjallë. Dhe më tej: Dil’ të shihni Qorr Pashanë/Sesi ka përveshur krahnë/Për të qëlluar Asllanë/. Kokat e tyre u nisën për në Stamboll. Asllan Kuca  ishte mik i Çelo Picarit ndërsa Veliko Jaçe djal xhaxhai, prandaj ky sulmon rrugës ‘’tartarin’’ dhe u rrëmben kokat, që bashkë me trupat varrosen në Kurvelesh. Çelo të pimë dollinë/Tartarit ç’ja bëtë mirë/…Çelua ynë me mustaqe/Mori hak e zbardhi faqe. Dhimbja dhe vaji për trimat nuk ka të sosur: O Asllan, o Veli/Ç’ju qan nëna në shtëpi/O të zestë djemt e mi/Ç’ju erdh kuka në sini. Vargjet e vajit të motrës së Abaz Thanës, koka e të cilit me shumë koka të tjera fisnikësh shqiptarë u dërgua në Stamboll, shprehin njëkohësisht dhimbje dhe krenari të rrallë: … Kush të mor të shkretat armë,/pisqollat e jataganë/dhe atë dyfekn’ e larë?/ Kush ta zhveshi fermelenë(jelekun)/Edhe kokënë ta prenë/Kurmi të mbet’ në Bitolje (Manastir)/Koka të mori Stambollë/Abaz Thana luleja/trim si Asllan Kuceja/Vlla a derëzeza.

Në mesditën e 9 gushtit të vitit 1830, në një kohë të shkurtër u vranë me pabesi rreth 500 fisnikë feudalë shqiptarë së bashku me trimat e tyre, në vendin e quajtur Dovlexhik, në afërsi të urës që lidh rrugën e vjetër të Manastirit me rrugën e re që vjen nga Përlepi. Lëndina u skuq me gjak të pastër fisnikësh shqiptarë, ashtu si qindra vjet me rradhë toka shqiptare, nën sundimin turk. Ashtu si dhe Selan të Çamërisë ( Në Selan të shkretë/Këllon gjak shqiptari/ klani more shokë/se na zu dushmani) ku u thirrën për bisedime dhe u therrën pabesisht nga andartët grekë dhjetëra fisnikë çamë, nuk ka një lapidar (apo një pllakatë) për të përkujtuar masakrën e Manastirit, por kjo është tjetër çështje. Ajo që mua më bën përshtypje është se kur arrinte të ripërtërihej ( po të kemi parasysh edhe masakrën mbi shqiptarët pas rënies së Ali Pashë Tepelenës) e të nxirrte pareshtur komandantë e luftëtarë kjo rracë e pamposhtur e shqiptarëve!? Sepse pas masakrës së Manastirit luftërat e shqiptarëve do të vazhdonin, do të merrnin hov me kryengritjet e famshme 1847-1848 të drejtuara nga Tafil Buzi, Çelo Picari, Zenel Gjoleka, Rrapo Hekali etj, e do të kulmonin me Lidhjen e Prizrenit, e Shpalljen e Pavarësisë.

Krishtërimi dhe Arqipeshkvia e Tivarit ndër shekuj

by

Nga Prof. Gjon Frani Ivezaj/

Iliria, ka qenë një nga vendet e Evropës që e pranoi me vullnet krishtërimin dhe ka një histori të gjatë plot humbje dhe fitore. I pari që predikoi Ungjillin e Krishtit në Shqipëri ka qenë vetë Shën Pali i cili shprehet, “Nga Jeruzalemi e rrethinat deri në Iliri plotësova predikimin e Ungjillit të Krishtit” (Romakëve 15:19).

Është e qartë se themelet e krishtërimit në Shqipëri janë hedhur nga vetë apostujt e Jezu Krishtit. Besimi në Krishtin është predikuar për herë të parë në Evropë nga shën Pali, i cili predikoi “gjer në Illiri”, sipas Dhiatës së Re. Egzistenca e rrugës romake ‘Via Egnatia’, që kalonte përmes Shqipërisë, të bind se predikuesit e parë të krishterë e kanë përhapur lajmin e Krishtit në brendësi të Shqipërisë, ndërsa udhëtonin në drejtim të Romës.

Historiani Farlati shkruan për kishën e Durrësit se ajo është më e lashta në Shqipëri, dhe se u themelua prej apostullit Pal ndërsa ai po predikonte në Ilir dhe në Epir. Thuhet se në vitin 59 të shekullit e parë, kishte një numër jo të vogël të krishterëve në Durrës.

Njoftimet historike mbi bashkësitë e krishtëra, mbi strukturat kishtare, gjetjet arkeologjike (bazilikat e shumta të shek. III–VI mbas Krishtit), elementë të shumtë gjuhësorë, terminologjia kishtare dhe veçanërisht toponimia e krishterë, ofrojnë që të gjitha prova domethënëse mbi raportin e fesë së krishterë me popullin e ilirëve, raport që ishte aq intensiv, saqë një autor i shek. VI mbas Kr., Kozmas, i përfshin pamëdyshje ata në listën e popujve të krishterë.

Nga historia mësojmë, se edhe apostulli Shën Andrea, ka predikuar me passion në Epir. Një numër i madh krishterësh ka jetuar në portin e Durrësit në vitin 58 mbas Krishtit.

Nga shekulli IV-V Krishterimi ka lënë gjurmë të dallueshme anembanë vendit. Peshkopët e krishterë nga Dardania dhe Maqedonia Salutare, d.m.th zyrtarët e lartë nga Shqipëria lindore dhe Kosova e sotme, kanë marrë pjesë në Këshillin e Parë Ekumenik, i cili u mblodh në Nikea në vitin 325 mbas Krishtit nga Perandori Konstandin. Gjithashtu, gjashtë peshkopë nga Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër morën pjesë në Këshillin e Sardikës në vitet 343-344 mbas Kr.).

Në vitin 395 mbas Kr., Shqipëria Ilire e ndjeu çarjen e madhe fillestare midis Perandorisë Romake të Lindjes dhe Perëndimit, pasi gjendej mes kufirit kulturor dhe politik mes Lindjes bizantine dhe Perëndimit italian.

1-Në monografinë e tij Geografia Ecclesiastica dell’Albania, botuar në 1934, studiuesi jezuit dhe albanologu i madh At Fulvio Cordignano O.F.M., nxori një listë me 275 kisha katolike që ekzistonin në Shqipëri deri në vitin 1670, ku 42 kisha i kushtoheshin Shën Mërisë.

Kisha e Zojës në Shkodër, ka qenë gjithëmonë shumë e nderuar nga katolikët shqiptarë të Veriut të Shqipërisë. Në prill 1946, një vit pas marrjes se pushtetit nga komunistët, mbi 2000 vetë morën pjesë ne shtegtimin tek ajo. Megjithatë, jo shumë kohë më vonë, kisha u mbyll dhe u shndërrua në salle vallëzimi dhe ne vitin 1967, gjatë fushatës komuniste kundër fesë, kisha u rrafshua përtokë.

Provinca e hershme e Prevalisë, në shek. X–XI, ishte riorganizuar në arqipeshkvinë katolike të Tivarit, e cila u vendos nën varësinë e metropolisë së Raguzës. Në shek. XII Selia e Shenjtë e ngriti Tivarin në nivel Metropolie. Në shek. VII mbas Kr. kemi Primatin e Arqipeshkvisë së Tivarit, kur fillon edhe dyndja e sllavëve ne territorin e Ilirisë. Kjo Arqipeshkvi Metropolitane mori vijimsinë e Dioklës antike, në të cilën përfshihej edhe popullsia sllave e atyre territoreve e cila në shek. XI tërësisht ishte pagëzuar.

Tivari u bë vatra kryesore nga ku katolicizmi roman fitoi terren në drejtim të trevave të tjera shqiptare, deri atëherë nën ritin ortodoks.

Në vitin 1583, në zonën midis kështjellave Podgoricë, Zhabjak, Drisht, Shkodër, Lezhë e Krujë, 4/5 e popullsisë vazhdonte të ishte katolike. Në varësi të marrëdhënieve midis shtetit islam osman, Republikës së Venedikut dhe Selisë së Shenjtë, ishin marrëdhëniet e popullsisë katolike me autoritetet osmane në Shqipëri.

Shteti islam osman dhe Papati, nuk ishin vetëm qendra ekumenike, por edhe politike, pa dyshim me ndryshime të konsiderueshme. Popullsia shqiptare nuk kishte një qendër të vetme ku të mbështetej, por orientohej nga Selia e Shenjtë, Venediku, Napoli, Spanja e Austria.

Kur acaroheshin marrëdhëniet politike, dhe shqiptarët e besimit katolik kalonin në anën e aleatëve të natyrshëm evropianë dhe fetarë, në fund të konfliktit furia islame osmane binte mbi shqiptarët. Kështu ndodhi më 1571, më 1683, etj. Më 1688 Jegen Pasha, në krye të një ushtrie prej 100.000 vetësh, kudo mbolli shkretim, pikëllim, çoroditje dhe hidhërim. Kishat u mbyllën dhe populli iku në mal.

I vetmi vend ku mund të drejtoheshin katolikët shqiptarë ishte Selia e Shenjtë, e cila u përpoq nga jashtë të ndihmonte në shumë drejtime. Momente kthese për katolikët shqiptarë ishte krijimi i Kongregacionit Propaganda Fide dhe fillimi i shek. XVIII, kur në fronin papal u ul Klementi XI, me origjinë shqiptare. Me nxitjen e tij, në vitin 1703 u mblodh Konçili i peshkopëve të Shqipërisë.

E ndodhur përherë nën presionin e shqiptarëve katolikë për të vendosur

2-klerikë vendas, Selia e Shenjtë pranoi kërkesën për arsimimin e klerit vendas. Në të njëjtën kohë nga kleri vendas dhe nga përfaqësuesit e Françeskanëve në Shqipëri u bënë përpjekje në dy drejtime: për hapjen e shkollave fetare në Shqipëri dhe për përgatitjen e klerit shqiptar në shkollat e huaja.

Megjithëkëtë, numri i priftërinjve nuk plotësonte nevojat e vendit. Meshtarët ishin larg njëri nga tjetri tri deri katër ditë udhë, prandaj me mijëra katolikë vdisnin pa iu bërë ceremonitë fetare.

Mungesa e klerikëve jo rrallë ishte shkak për të kaluar nga katoliçizmi në ortodoksi. Më 1670, nga arqipeshkvia e Tivarit bëhet e ditur se për mungesë të klerikëve, mjaft katolikë po kthehen në ritin “grek”, d.m.th në ritin bizantin.

Popullsia katolike kishte përballë shtetin dhe fenë islame. Kjo e fundit kishte mbështetjen materiale dhe morale të shtetit islam osman. Të gjithë ata që ngrinin krye, vlerësoheshin në radhë të parë si armiq të fesë dhe pastaj të shtetit. Të gjithë fermanët e sulltanëve theksonin përparësinë e fesë ndaj shtetit. Feja islame kishte mbështetjen e administratës shtetërore. Qysh në vitin 1537 sulltani urdhëroi që në çdo fshat të ndërtohej nga një xhami. Në qytetet shqiptare u vendosën klerikë myslimanë që predikonin lirshëm fenë islame. Herë pas here ata i ndihmonin dervishë të ardhur nga Stambolli. Natyrën e shtetit osman e ka përcaktuar mjaft bukur P. Bogdani më 1648: “Të çlirohen delet e shkreta të Krishtit nga goja e këtij ujku islamik të tërbuar”.

Me ligj ndaloheshin të ndërtoheshin kisha të reja, madje ato të ndërtuara pa leje, prisheshin. Procesi i kthimit të kishave në xhami vazhdoi gjatë shek. XVI – XVIII. Kështu, në një raport të vitit 1745 mbi dioqezën e Shkodrës, thuhej se katedralja e Shën Stefan Protomartirit në Shkodër ishte kthyer në xhami nga autoritetet osmane. Në raste të tjera autoritetet osmane nuk lejonin zhvillimin e ceremonive të ndryshme fetare kristiane, nuk lejonin të çoheshin fëmijët për sakramendin e krezmimit.

Një persekutim i vazhdueshëm iu bë klerikëve që mbronin katolicizmin. Arsyen e këtij persekutimi i jep një përfaqësues i bejlerbeut të Sofjes, që kishte mbërritur në Shkodër. Ai u mat të godiste P. Bogdanin me shpatë, duke e kërcënuar se do ta copëtonte, se “ky është ai që pengon këtë vend të bëhet turk”.

Ilirët e kanë pranuar dhe ushtruar krishterimin qysh nga koha apostolike, nga Shën Pali dhe nxënësi i tij, Titi në tekstet të Besëlidhjes së Re, tek Libri Romakëve, (Rom 15, 19, kah viti 66), ku, Shën Palit shprehe se: “Kështu predikova që nga Jerusalemi dhe përreth deri në Ilirik, duke kryer detyrën e shpalljes së Lajmit të Gëzuar mbi Krishtin.”

Kështu për krishterimin në trevat Iliro-shqiptare, flasin një numër i madh i shkrimtarëve kishtarë: Shën Gregori i Nishit (nga Naissusi, 334-379). Shën

3- Jeronimi (347-420) nga Stridoni e shumë të tjerë.

Studiuesi Pavle Mioviq, duke u mbështetur në gjurmime arkeologjike, konstaton se Ulqinin ishte si dioqezë që në kohen e Justinianit në shek. VI dhe Tivari figuron si dioqezë që në shek. VI. Në valën e krijimit të dioqezave të reja, mund të jenë themeluar edhe, Shasi, Budva, Kotorri dhe Risani si kryeqendër e mbretëreshës Teutë. Kurse, Drishti (Drivasto), në bazë të dokumenteve del si dioqezë në vitit 458. dhe Lezha (Lissus-Alessio) vitin 592.

Si pasoj e pushtimit nga barbarët, avarëve dhe sllavët në shek. VII, të Gadishullin e Ballkanit, nuk dihet asgjë për fatin e mëtejshëm të dioqezave në trevat Iliro – Arbërore deri në Koncilin kishtar, të mbajtur në kohën e papa Gjonit VIII (872-882) në Delmitanum (Duvno) në vitin 877, ku Dioklea figuron si kryedioqezë metropolitan, duke pasur nën juridiksionin e vet dioqezat e tilla si: Kotorri, Budva, Tivari, Ulqini, Shasi, Shkodra, Drishti, Pulti, pastaj Serbia, Bosna, Travunia dhe Zahumle.

Pavarësia e Dioklës gjatë shek. XI-XII, mendohet së zgjati për 140 vjet. Me ardhjen në fronin mbretëror të Dioklesë, mbretit Konstantin Bodinit (1081- 1101), iu drejtua papës të pa ligjshëm, Klementit III (1080-1100), për riorganizimin e jetës kishtare në Prevalitanë. Papa Klementi III, më 8 janar të vitit 1089, nxori në Romë bullën drejtuar ipeshkvit të Tivarit, Pjetrit, “Petro Diocliensis sedis Archiepiscopo”, (Arqipeshkëvit Pjetrit të Selisë së Dioklesë), me të cilën themeloi provincën e veçantë kishtare për Dioklenë, respektivisht gjallon metropolinë e dikurshme të Dioklës, duke i dhënë një formë të re, Mitropolia Diokleato-Tivarase dhe duke e vendos nen juridiksion kryesisht dioqezat, të cilat i kishte marrë në Koncili e Delmitanus viti 877. Kështu ai shtoi, kishat me gjithçka që u takonte dhe kuvendet, si të dalmateve, ashtu edhe të grekëve dhe sllavëve. Nga ana e tjeter papati theksoj dhe dhënien e titullit “Primat i Serbisë”. “Më ketër rast filloj një faze e re e historisë se Kishës në Shqipëri”, do shprehej njohësi më i mirë i çështjeve shqiptare, Milan Syfllay.

Duke u mbështetur në të kaluarën e Diokles, del qartë roli që kishte arqipeshkvia e Tivarit. Në vitin 1248, papa Inocenti IV, emron dominikanin e njohur Gjon Plani Karpini, arqipeshkëv të Tivarit. Karpini, parapriu një sistemi të ri të Selisë Shenjt, sipas të cilit Shqipëria behet baza e operacioneve kundër ortodoksisë në Ballkan, kurse Tivari shtabi kryesor kundër depërtimit të kishës ortodokse në bregdet.

U mundova me pak fjalë dhe në mënyrë telegrafike të përshkruaj një histori të shkurtër të Kishës dhe Arqipeshkvisë Metropolitane të Tivarit ndër shekuj, e cila i ka mbijetuar rrebesheve dhe stuhive të fuqishme të kohës, lutrave dhe pushtimeve të njëpasnjëshme që kanë pësuar trojet shqiptare ndër shekuj. Por historia e popullit dhe kishës sonë të lavdishme është ë mbushur me humbje dhe fitore, duke u shfaqur krenare në ditët tona.

4- Gjithëmonë Kisha Katolike “Zoja e Shkodrës”, në Harsdale Neë York, nën udhëheqjen shpirtërore të bariut të saj të nderuar Dom Pjetër Popaj së bashku me Këshillin e Kishës dhe zotin Leonard Berishaj, po kontribuojnë shumë për të mbledhur fonde, për ripërtëritjen dhe rinovimin e Kishës antike, duke ruajtur vlerat dhe identitetin e saj autokton.

Në këtë nismë të re dhe shumë domethënëse, është përfshirë sot me një përkushtim të përhershëm edhe Arqipeshkvi i ri i Tivarit dhe Primat i Serbisë Shkëlqësia e Tij Imzot Rrok Gjonlleshaj sëbashku me Vikarin e Përgjithshëm apo Sekretarin dhe franceskanin e përkushtuar për Fe e Atdhe Pader Pashko Gojcaj O.F.M. Ato kane gjetur mbështetjen e madhe nga komuniteti shqiptaro- amerikanë, të cilët me bujari po dhurojnë shumë të mëdha për të bërë të mundur realizimin me sukses të projektit rinovues të Katedralës së Tivarit një nga më të vjetrat në Arqipeshkvinë Metroplitane në fjalë.

 

KUJTESA E KOSOVES- PRILLI I PËRGJAKUR

by

Fakte dhe dëshmi nga treva e Lypjanit/
1 Ismail Gashi-Sllovia
Shkruan:Ismail Gashi-Sllovia/
Si çdo vjet në gjitha hapësirat shqiptare kosovare edhe në trevën e Lypjanit,  kujtojmë jetën e veprën e dëshmorëve e martirëve të kombit. Rënia per liri kombëtare e çlirimin e athdeut, eshte një madhshti njerëzore, po aq sa janë madhore edhe fenomente e natyrës, lindja dhe perëndimi i Diellit e Hënës, të cilat, nuk mund të përshkruhet, sado oratori të kemi, e sa mundohemi te zgjedhimtë fjalë e shprehje. Rënia për atdhe në luftë me okupuesit serbë në Verën e 1998 dhe Prillin e tokës së përgjakur të 1999, të 21 dëshmorët e kombit e 167 martirët e kësaj hapësire shqiptare. Nga kjo hapësirës komunale, u përkjetësuan, gjatë dy ofanzivave serbe, u plagosën edhe 71 qytetarë shqiptarë e 23 ushtarë të UÇK-së, Nga dhuna serbe u ç’vendosen tërësisht banorët shqiptarë të 42 fshatrave, e pjesërisht nga 21 fshatra tjerë. Flaka e kalljeve serbe i përfshiu 46 vendbanime shqiptare të kësaj treve komunale, nën kërcënime të dhunës  u dëbuan jashtë Kosovës mbi gjysma e popullsisë shqiptare. Shkatërrimet, kalljet, vjedhjet dhe plaçkitjet e vlerave materiale e shpirtërore të kësaj hapësire shqiptare kapin shumën e dhjetëra milion eurove.
Dhuna serbe dhe pastrimi etnik i shqiptarëve
 Sistemi okupues serb, në fundshekullin 20-të, me dhunën gjenocidale e pastrimin etnik ndaj shqiptarëve,  dëshmoi  mësimet e moralit të keq të historisë sllave, të dëshmuara në 24 projekte sërbe kundër shqiptarëve, që nga “Naçertania” e Garashaninit 1844, e deri te Memorandumi i ASSHA 1986. Serbet me vrasje, tortura e masakra mesjetare ato 78 ditët e tmerrit të 1999, si në çdo mjedis e hapësirë në Kosovë, edhe në shqiptarët e kësaj hapësirë komunale, kryen shumë vrasje masive të popullatës civile të pa armatosur. Në trevën komunale të Lypjanit, për vrasje masive barbaria serbe, u përqendrua në tri nga vendbanimet shqiptare.  Në Sllovi më 15 e 16 prill 1999, ranë 4 dëshmorë e 41 martir të lirisë e 11 qytetarë të tjerë u plagosen rënd e lehtë. Më 15 prilli pas sulmit serbë në fshatin Akllap, kallën mbi 80% të shtëpive dhe vranë një qytetar. Hordhia serbe në mesditë në orën 13.30 sulmoi Sllovinë, aty vrau e masakroi 24 shqiptarë dhe dëboi me dhunë nga fshati gjithë popullatën shqiptare. Kurse më 16 prill 1999, shqiptarët sllovias të strehuar në “Lugun e Demës”, ku përjetuan Natën e Bartolomeut. Vrastarët ushtarak e policor të dhunës sërbe, pasi vranë 4 qytetarë të zhegocit në “Livadhe të Gjana”, vranë edhe dëshmoren Zylfije Gashi në Tërboc. Këtu në “Lugun e Demës”, masakruan e ekzekutuan edhe 17 civilë shqiptarë të tjerë. Nga gjithë të rënit sllovias 6 ishin pleqë deri në moshën 90 vjeçare, 4 nga të cilët ishin të palëvizshëm. Nga 17 të vrarit në “Lugun e Demës”, kufomat e të cilëve ushtria vrastare, me qëllim të zhdukje së krimit, i dërgoi në Serbi dhe i varrosi, në varre të fshehura masive në Batajnicë, nga deri më 15 prill 2006 u sollën 15 nga 17 kufomat e zhdukura nga hordhia barbare serb. Mbetjet mortore të dy të zhdukurve të tjerë, i solli dy vjet më vonë më 2008, nga Batajnica në varret që gjatë priten të hapura në Varrezat e Dëshmorëve dhe Martirëve në Sllovi. Nga dhuna serbe në Sllovi, 33 familje pësuan humbje në njerëz nga të cilat më së tepërmi pësoi, Familja e Murat Gashit me pesë të vrarë, Familja Gërbeshi më 3 të vrarë, dy Familjet Sopa njëra me tre, e tjetra me dy të vrarë e të masakruar, familja Bytyçi, Kryeziu dhe Berisha me nga dy të vrarë. Ndërsa 26 familje të tjera kanë të vrarë e të masakruar nga një anëtarë. Me 17 prill në vendbanimin afër Lypjanit Jeta e Re, u vra dhe u dogj plaku Xhevat Rexhepi 68 vjeçar. Spiralja e dhunës serbe, posi lubia,  më 18 prill 1999 që, në orët e mëngjesit, sulmoi Ribarit të Vogël. Kjo makineri e pajisur me informacione nga serbët vendor filloi “lojën vrastare”, ekzekutoi 25 qytetarë shqiptarë, 7 të tjerë i gjymtoi e i shëmtoi me plagë të rënda, mosha e të cilëve ishte nga 10 deri 90 vjeçare, nga të rënit, 10 ishin nga familja Vishesellla, 6 të familjes Vuniqi nga Blinaja, ato ditë tmerri të strehuar në Ribar, 4 të vrarë ishin të familjes Gërxhaliu, ndërsa 5 të tjerë ishin nga 2 të familjes Ismaili e Jashanica dhe një nga familja Kelmendi. Nga të vrarit 7 ishin pleq, madje Rizah Jashanica /1902/, kishte 92 vjet dhe ishte i palëvizshëm.
Ekzekutimi para syve të familjarëve
Nga të vrarit në Ribar 8 ishin femra e 17 meshkuj. Nga këta, 18 ishin qytetarë vendor, 7  ishin të strehuar. Në Hallaq të Vogël, rrugën e sakrifikimit të jetës e qeli dëshmori Ismet Asllani, më 24 mars 1999, për tu martirizuar edhe të tjerët nga familja dhe të afërmit.  Më 19 prill 1999 në Hallaq të Vogël vazhdoi vala e vrasjeve masive, ku vrasësitë serbë vranë e masakruan 20 qytetarë shqiptarë, nga të cilët 4 ishin të strehuar nga vendbanimet tjera. Forcat serbe urdhëruan daljen e gjithë shqiptarëve në lendinë të fshatit, pjesa që nuk arriti të dal, u vranë në oborre e shtëpi, madje dy nga ata u dogjën. Ndërsa nga 40 të tubuarit në mes të fshatit 13 i ndanë për pushkatim, nga të cilët 11 u ekzekutuan  para syve të familjarëve, dy shpëtuan, e dy të tjerët pas torturës dhe masakrës çnjerëzore shpëtuan të gjallë. Nga vrasjet serbe vetëm familjes Gashi ju vranë 4 anëtarë, 4 anëtarë ju vranë edhe familjes Buzuku, kurse familjes Asllani 3, ndërsa nga familja Zekiqi u vranë 3 vëllezër, e nga një anëtarë humbën familja Jashari-Mordoqi. Mulaku, Bajrami, Fazliu dhe Selimi. Kufomat e Minush dhe Abdullah Gashit kanë qenë të karbonizuara, dyshohet se për të gjallë apo pas vrasjes ishin djegur me benzinë.
Në Sllovi, Ribar të Vogël e Hallaq të Vogël, si kudo në Kosovë, çdo vjet përkujtohen dëshmorët e martirët e rënë për liri. Por, vrasjeve në kohë e rrethana të tjera, nuk ju shpëtuan as vendbanimet të tjera si: Kroishta me 9 qytetarë civilë te vrarë shqiptarë, Ribar të Madh u vranë  e u masakruan 6 të tjerë, në Blinajë 8 e Mirenë 7 civilë shqiptarë, Hanroc 5 qytetarë të vrarë shqiptar. Vrasje si në ofanziven e parë ashtu edhe në atë të dytën pati edhe në Kleçkë, Shalë, Krojmir, Baicë, Mirenë, Resinoc, Zllakuqan, Magurë, Bregu i Zi, Leletiq, Rufc i Ri, Dobrajë, Qylagë, Poturoc, Jeta e Re, Janjevë, Brus, Akllap, Terbuc, Gadime, Babush të Muhaxhirëve dhe Plitkoviq. Këto ditë tmerri e dhune, na kujtojnë të kaluarën, na kujtojnë vrasjet e masakrat barbare serbe, na kujtojnë dëbimin me dhunë nga trojet etnike, kur nga kjo tokë u ndoqën gjyshërit e baballarët tanë, pse kërkonin të jenë të lirë, pse e donin lirinë si edhe të tjerët, dhe për të tjerët luftonin për lirinë e të drejta e tyre njerëzore e kombëtare. Andaj, në fundshekullin 20 luftuam dhe ngadhënjyen mbi robërinë shekullore.
 Është e veçanta e dëshmorëve e martirëve tanë që, triumfalisht bijën në altarin e lirisë, por, sipas rrethanave dhe gjendjes së rend, tri herë varrosen, siç ndodhi në gjeografinë e varrezave të lirisë  për  jetën e veprat e tyre  përherë shprehim kujtimin e dhembjen tonë. Prillin e përgjakur të 1999, vrasjet, torturat dhe masakrat e barbarisë serbe, gjithmonë dhe në vazhdimësi i kujtojmë, jo për të krijuar moral urrejtës, por për ta ruajtur kujtesën historike në ndërgjegjen e arsyeshme të të gjallëve. Të rënit vazhdimish kujtohen për të krijuar fisnikrinë e të tashmes dhe të ardhmes sonë, dhe për të ndërtuar vlera pozitive ndaj jetës dhe lirisë së popullit. Në drejtësi ligjore,fetare e tradiconale, krimi është i dënueshëm. Por, ndaj kriminelëve, ndarja e të drejtës, nuk guxon të matet me dy kute. Askush nga ushtarët,policët e vullnetarët vrastarë sërb, as nuk u muar në pyetje nuk doli para të drejtë, e as nuk u denua për krime te kryera
Kriminelët nuk morën denimin meritor, as në Hagë, as në gjykatat vendore
Andaj, për kyesit e krimeve kerkohet denim adekuat, siç kërkojmë të ndalet ndjekja e pa natyrshme e çlirimtarëve, të ndalet ndjekja e denimi  i atyre që kurrë nuk shkelën në troje të huaja, atyre që kurrë nuk vranë qytetarë civilë e të pafajshëm, të ndalet ndjekja e atyre që luftuan barbarinë, atyre që kërkuan liri për popullin e tyre të padrejtësisht të robëruar me shekuj, Të ndalet ndjekja e atyre që krijun shtetin demokratike, të lirë e të barabart për të gjithë, Të ndalet ndjekja e paligjshme e atyre qe janë kreatorë të politikës demokratike, lirisë së fjalës dhe sigurisë e të drejtë për levizje të lirë për të gjithë. Sot, institucionet qeveritare e shtetëror angazhohet, përpiqen dhe punojmë në përmbushjen e kërkesave të natyrshme të së drejtës njerëzore, që në Republikën e Kosovës së pavarur të pas luftës, me shtetësi të plotë e sovrane, të gjithë të jetojnë, të punojnë dhe të ndërtojnë jetën e lirë, Por, këto kritere duhet kërkuar me përgjegjësi adekuate edhe ndaj kryesve të krimeve. Për krimet serbe në trevën e Lypjanit, jo se nuk u ndënua askush në Hagë e gjykata vendore, ku pas gjitha deshmive e fakteve kriminelet komanduesit, urdhëruesit e ekzekutuesit e krimeve ordiner, si Sheshel, lirohen të pafajshëm, e në liri të panatyrshme trimrohet e dalldisen duke kerkuar kthim triumfues  në vendin e krimit. Ndërsa kuadrot komanduese të UÇK-Së, Tash struktura qeveritare te Republikes së Kosovës, dalur nga morali i çlirimtarëve, jo nga morali vrastar, siç ishin gjatë luftës, kuadro, njësi e forcat qeveritare, ushtarake e policore të dhunës serbe.
Bota filloi të mendojë, të flasë e të veprojë shqip
Çdo verë e pranverë shqiptarët në gjitha mjediset kosovare, kujtojmë verën e 1998 dhe pranverën e 1999, por edhe vitet e me hershme të robrisë shekullore. Shqiptarët e Kosovës  do t’i kujtojmë dhembjet e përjetuara, do të kujtojmë humbjen e dhjetëra mija bijve e bijave të kësaj hapësire. Kjo katrahurë antinjerëzore hartuar nga ASSHA, e udhëhequr nga njeriu dinozaur, që synonte të përbijë një popull, ta vras lirinë, pse fletë ndryshe, pse beson në Zot ndryshe, pse nuk janë serbë e pse janë popull liridashës. Në Kosovë këto vlera dhe të drejta kombëtare e njerëzore për zgjedhjen e çështjes së Kosovës, shqiptarët i  kërkuam me vite e dekada në mënyrë paqësore e njerëzore, me dialog, e pa mjete dhune, në vazhdim i kërkuam edhe me shprehjen e pakënaqësisë me protestave e demonstratave të studentëve dhe popullit. Me veprime politik përveç ndërkombëtarizimit të çështjes sonë, arritëm në shkallën e mosdurimit të dhunës, dilemën hamletiane “të rrosh, o të mos rrosh”. Atëherë, domosdoshmërisht shqiptarët e Kosovës  hyjnë edhe veprimit ushtarak për realizimin e kërkesave njerëzore e kombëtare. Dhe mu për këtë rënë 21 dëshmorët tanë dhe 167 martirët e lirisë nga gjithë hapësira komunale e Lypjanit. Rënë ashtu siç rënë në Qirez e në Likoshan, në Prekazin legjendar e në Reçak, në Koshare e Gllogjan, e qindra vendbanime të tjera shqiptare në Kosovë. Nga ky mot i madh për shqiptarët, ndryshoi matja e kohës dhe historisë. Nga këtu bota filloi të mendon, të flet e të vepron shqip. Nga këto mote e këto ngjarje për shqiptarët e Kosovës dhe shqiptarët përgjithësisht, nis një epokë e re, një jetë dhe një filozofi e moral tjetër i veprimit politik. Intervenimi ushtarak i forcës ushtarake NATO-së për shpëtimin e krimit kundër njerëzimit në Kosovë, ishte intervenimi i vetëm në 50 vjetet e ekzistimit të kësaj force ndërkombetare, aleate e ushtri tokësore e të cilës ishte UÇK-ja, për 78 ditë bombardimesh dëboi nga këto troje vrastarët serb, ndali dhunën, dhe vet ne thyem traditën negative historike, ndodhi kthimi i madh monumental i shqiptarëve në trojet e veta.
 Sipas humanistës për të drejta të njeriut, Natash Kandiqit. Në tërë Kosovën, gjatë 1998-1999  janë vrarë 13.549 qytetarë civilë të pa armatosur, nga këta 76% meshkuj e 24% femra, 1400 nga këta nën moshën 18 vjeçare. Përkatësia kombëtare e të vravëve në Kosovë është 8693 shqiptarë, 1196 sërbë e 445 romë e të tjerë. Kthimi provokativ i eshtrave të shqiptarëve nga Serbia, tash sa vite na torturon.
 Gjitha këto përjetime të rënda, nga ky moral i stërkequr sërbë, na bënë të mos ndalemi në rrugëtim për ndërtimin e shtetit tonë kombëtar Kosovën shtet demokratik sovran e të pavarur, të  integruar e të njohur nga 113 shtete e institucionet të ndërkombëtare. Sot është domosdo historike e klasës politike, të qëndrojë unike në ndërtimin e shtetit demokratik të Kosoves dhe të qëndrojë bindjes në  kërkesën e  arsyese së natyrshme, deri në realizimin e synimeve tona kombëtare.
Kujtimi për dëshmorët dhe martirët e lirisë
 Familjet e dëshmorëve dhe martirëve lipjanas, në vazhdimësi bëjnë kërkesë njerëzor, për një angazhim më serioz të subjekteve ndërkombëtare e vendore në gjetjen e ende të pagjeturëve, të cilët u zhdukën po nga ato forca të dhunës, po nga ata njerëz, po nga ajo dhunë serbe. Do të përulemi gjithmonë me respekt para varrezave të dëshmorëve e martirëve të kombit. Ata në vazhdimësi të kohërave, do të jenë krenaria historike e të ardhmes së kësaj toke të djegur e këtij populli të ndjekur.
Rënia për liri është madhështore. Amaneti i dëshmorëve e martirëve, puna, mundi, gjaku dhe jeta e tyre e dhënë për këtë tokë e për këtë popull, obligon për ndërtimin e shtetit të Kosovës demokratike, të pavarur e sovrane. Vetëm kështu, të rënëve tanë, shpirti ju pushon i qet në Kosovën e tyre. Të rënit për liri kanë dhënë, madhoren, Jetën e tyre, për të cilët ne të gjallë, nuk mjafton vetëm të ngrehim përmendore e të vejmë kurora mbi varret e tyre.  Me respektimin e veprës dhe amaneteve, në kujtim të përjetësisë së tyre për liri, marrin uratën e madhe të popullit. Kujtimi për dëshmorët dhe martirët e lirisë, gjithmonë do të jetë  kujtesë lavdie në  traditën  pozitive të historisë sonë kombëtare.