---

Henry Charles Woods – Gazetari dhe diplomati britanik, zëdhënës i flaktë i çështjes shqiptare

---

Nga NDREK GJINI 

MA, University of Galway, Ireland

---

Fillimet dhe formimi akademik

Henry Charles Woods lindi më 18 maj 1881 në Danehill, një fshat piktoresk në Sussex, Angli, afër qytetit të Mançesterit. Që në fëmijëri, ai tregoi një interes të jashtëzakonshëm për gjuhët, historinë dhe gjeografinë, duke u dalluar për aftësitë intelektuale dhe kureshtinë e tij. Arsimimin fillor dhe të mesëm e ndoqi në institucione prestigjioze lokale, ku u dallua si nxënës i shkëlqyer. Më pas, u regjistrua në Universitetin e Mançesterit, një nga qendrat kryesore akademike të kohës, ku studioi filozofi dhe arte. Në vitin 1903, ai përfundoi studimet universitare me rezultate të larta, duke marrë dy tituj doktorature: një në filozofi dhe një tjetër në arte.

Në fillim të viteve 1900, Woods u anëtarësua në Shoqërinë Mbretërore Gjeografike (Royal Geographical Society – R.G.S.), një institucion elitar që do të luante një rol të rëndësishëm në formimin e tij si eksplorator dhe studiues. Anëtarësimi i tij në R.G.S. i dha mundësinë të krijonte një rrjet të gjerë kontaktesh dhe të merrte pjesë në diskutime mbi çështje gjeopolitike dhe kulturore të kohës. Kjo bazë e gjerë njohurish dhe lidhjet me figura të rëndësishme akademike e diplomatike i hapën rrugën për një karrierë të larmishme, që përfshinte gazetarinë, diplomacinë dhe studimet akademike.

Nga gazetaria drejt Ballkanit

Karriera profesionale e Woods-it filloi në vitin 1905, kur ai u angazhua si korrespondent special për disa gazeta britanike. Në moshën 24-vjeçare, ai udhëtoi për herë të parë në Perandorinë Osmane, duke raportuar për Foreign Office-in britanik dhe R.G.S.-në mbi zhvillimet politike dhe sociale në Turqi. Në 1906, ai vizitoi përsëri Turqinë dhe Bullgarinë, duke zgjeruar njohuritë e tij për rajonin e Ballkanit. Nga viti 1908 deri në 1924, Woods u bë një figurë qendrore në redaksinë e Manchester Guardian (sot The Guardian), një nga gazetat më prestigjioze të Britanisë së Madhe. Gjatë kësaj periudhe, ai punoi gjithashtu për botime të tjera të njohura si Evening News, The Graphic, Daily Express, Weekly Dispatch dhe The Times, duke u afirmuar si një gazetar i specializuar në politikën ndërkombëtare, me fokus Evropën Lindore dhe Ballkanin.

Si korrespondent, Woods publikoi qindra artikuj dhe analiza, të cilat shquheshin për objektivitetin, thellësinë dhe ndjeshmërinë ndaj çështjeve komplekse gjeopolitike. Në 1911, Foreign Office e dërgoi në territoret shqiptare të Perandorisë Osmane për të hetuar situatën pas shtypjes brutale të kryengritjeve shqiptare kundër xhonturqve. Udhëtimi i tij përfshiu qytete dhe krahina si Manastiri, Korça, Gjirokastra dhe Kosova, ku ai u trondit nga mizoritë e ushtrisë osmane ndaj popullsisë civile. Ai dokumentoi me hollësi dhunën, vuajtjet dhe rezistencën e shqiptarëve, duke u bërë një dëshmitar okular i rëndësishëm i këtyre ngjarjeve.

Gjatë këtij udhëtimi, Woods njohu figura të shquara të lëvizjes kombëtare shqiptare, përfshirë Themistokli Gërmenjin, Mihal Gramenon, Hasan Bitinckën, Stavre Karolin dhe Teufik Panaritin. Me ndikimin e tij diplomatik dhe bashkëpunimin me filantropin amerikan Charles R. Crane, ai ndihmoi në lirimin e këtyre patriotëve nga burgjet osmane, duke fituar respektin dhe mirënjohjen e komunitetit shqiptar.

The Danger Zone of Europe

Përshtypjet dhe vëzhgimet nga udhëtimet e tij në Ballkan u përmblodhën në librin The Danger Zone of Europe (1911), një vepër që analizonte tensionet politike dhe shoqërore të rajonit. Në kapitujt kushtuar Shqipërisë, Woods përshkroi me detaje dhunën e ushtrisë osmane dhe përpjekjet e shqiptarëve për vetëvendosje. Ai paralajmëroi se pa një zgjidhje të drejtë për çështjen shqiptare, Ballkani do të mbetej një burim i përhershëm konfliktesh. Libri u prit mirë nga qarqet akademike dhe diplomatike për qartësinë dhe objektivitetin e tij, duke e vendosur Woods-in si një ekspert të njohur të rajonit.

Miqësia me Ismail Qemalin dhe refuzimi diplomatik

Në korrik 1913, pas Konferencës së Ambasadorëve në Londër, e cila krijoi Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit dhe anashkaloi Qeverinë e Përkohshme të Vlorës, Ismail Qemali, kryeministri i Shqipërisë, i dërgoi një telegram Woods-it, duke i kërkuar të përfaqësonte interesat shqiptare në Londër. Woods e pranoi ofertën me nder dhe entuziazëm, duke e konsideruar një mundësi për të ndihmuar popullin shqiptar. Megjithatë, për shkak të mungesës së miratimit nga qeveria britanike, ai u detyrua të refuzonte. Në letrën e tij të datës 9 gusht 1913, drejtuar Ismail Qemalit, Woods shprehu keqardhjen e tij të thellë dhe e përshkroi popullin shqiptar si “viktimë të padrejtësive të fuqive që vlerësojnë interesat e tyre materiale mbi lirinë e kombeve të shtypura”. Ky qëndrim e bëri atë një figurë të dashur për patriotët shqiptarë dhe forcoi lidhjet e tij me personalitete si Ismail Qemali, Mehmed Konica, Nuredin Bey Vlora dhe Fotion Turtulli.

Udhëtimet në Shqipëri dhe raportimet për Evropën

Në fund të 1913-s dhe fillim të 1914-s, Woods u kthye në Shqipëri si gazetar dhe mik i afërt i qeverisë shqiptare. Ai vizitoi Beogradin, Cetinjen, Durrësin, Korçën, Beratin dhe Vlorën, shpesh në shoqërinë e Ismail Qemalit. Gjatë këtyre udhëtimeve, ai dokumentoi mizoritë greke në krahinat jugore si Korça, Kolonja dhe Gjirokastra, si dhe vuajtjet e refugjatëve shqiptarë të zhvendosur nga konfliktet. Raportet e tij, të publikuara në gazeta prestigjioze londineze dhe të dërguara në Foreign Office, shquheshin për ndershmërinë dhe humanizmin e tyre, duke ndikuar në formimin e opinionit publik britanik.

Në nëntor 1914, si i dërguar special i The Times, Woods qëndroi një javë në Shqipëri dhe botoi artikuj të fuqishëm që denonconin pushtimet e huaja dhe shkeljet ndaj sovranitetit shqiptar. Këto shkrime tronditën qarqet diplomatike në Londër dhe nxitën debate mbi politikën e Fuqive të Mëdha në Ballkan. Ai u largua nga Vlora më 14 nëntor 1914 me anije, duke lënë pas një trashëgimi të raportimeve të vlefshme.

Botimet mbi çështjen shqiptare

Gjatë Luftës së Parë Botërore, Woods shërbeu si korrespondent luftë dhe diplomat për gazeta si Weekly Dispatch dhe Evening News. Në këtë periudhë, ai botoi disa vepra të rëndësishme që e bënë atë një figurë të njohur në qarqet akademike dhe diplomatike. Ndër to përfshihen: War and Diplomacy in the Balkans (1915), një analizë e politikës dhe konflikteve në rajon; Communications in the Balkans (1917), një përmbledhje raportesh dhe shënimesh historike; Albania and the Albanians (1918), ku e paraqet Shqipërinë si një faktor kyç për stabilitetin ballkanik; dhe The Cradle of the War (1918), që shqyrton shkaqet e konfliktit global dhe rolin e Ballkanit.

Në 1917, Woods u ftua nga Federata Pan-Shqiptare “Vatra” dhe gazeta Dielli në Shtetet e Bashkuara. Në mitingun e 29 dhjetorit në Lawrence Hall, Boston, ai u nderua si “miku më i madh i shqiptarëve në Londër”. Po atë vit, ai organizoi një darkë madhështore në Londër për delegatin shqiptar Mehmed Konica, të zbukuruar me flamuj shqiptarë të sjellë nga etnografia e njohur Edith Durham. Në këtë darkë morën pjesë mbi 40 personalitete të shquara britanike dhe shqiptare.

Rikthimi në Shqipëri dhe vitet e fundit

Pas 13 vitesh, Woods u kthye në Shqipëri më 21 prill 1927, duke mbërritur në Korçë nga Selaniku dhe Sofja. Gjatë qëndrimit të tij tre-ditor, ai vizitoi Tiranën dhe Shkodrën për të vlerësuar situatën politike dhe kërcënimin jugosllav ndaj kufijve veriorë. Në Tiranë, intervistoi kolonelin britanik W.F. Stirling dhe takoi figura si presidenti Ahmet Zogu, diplomatët Mehdi dhe Mit’hat Frashëri, si dhe zonjën Carnarvon, një mbështetëse e çështjes shqiptare. Ky udhëtim i fundit e frymëzoi të shkruante një libër të ri, botuar në tetor 1928, pak para shpalljes së Mbretërisë Shqiptare, ku përshkroi përparimet e Shqipërisë republikane dhe sfidat e saj.

Woods vazhdoi të shkruante dhe të mbante ligjërata në institucione britanike, përfshirë R.G.S.-në, deri në vitet e fundit të jetës. Ai ndërroi jetë në Londër më 1939, në moshën 58-vjeçare, pas një sëmundjeje të rëndë. Arkivat e tij, përfshirë shënimet e udhëtimeve nga 1905 deri më 1925 dhe më tej, ruhen në arkivat e R.G.S.-së dhe mbeten një burim i çmuar për studiuesit.

Trashëgimia intelektuale dhe humanitare

Henry Charles Woods mbetet një nga figurat më të nderuara të publicistikës dhe diplomacisë britanike për Ballkanin. Me artikujt, librat dhe ndërhyrjet e tij diplomatike, ai ndihmoi në ndërgjegjësimin e opinionit perëndimor për padrejtësitë ndaj popullit shqiptar dhe potencialin e Shqipërisë për stabilitet rajonal. Si një zë i rrallë i ndërgjegjes evropiane, ai pa te shqiptarët një simbol të rezistencës për liri dhe dinjitet në një kohë të trazuar të shekullit XX. Miqësia e tij me patriotët shqiptarë dhe angazhimi i tij i palëkundur për çështjen e tyre e bëjnë atë një figurë të paharrueshme në historinë e marrëdhënieve shqiptaro-britanike.

Rreth veprës së Enver Memishaj “Dr. Skënder Muço, kontributi i tij politik dhe patriotik”, 

(I mohuar nga komunistët) Tiranë 2025. Botim i Institutit të Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit.

Në vitin 1994, Skënder Muços, ju dha dekorata më e lartë e Republikës së Shqipërisë:  “Urdhëri i Flamurit Kombëtar të Klasit I” , me këtë motivacion: “Për merita të shquara në luftën për bashkimin dhe lartësimin e Kombit, për Unitetin Kombëtar, Lirinë dhe përparimin e Atdheut”.

Nga Laureta Petoshati  

Në morinë e veprave studimore, që kanë të bëjnë me historinë, studiuesi Enver Memishaj, që shpesh boton si Enver Lepenica, dekoruar “Mjeshtër i Madh”, para pak kohësh botoi monografinë “Dr. Skënder Muço, kontributi i tij politik dhe patriotik”.Libri ka një parathënie nga dr. Bujar Leskaj dhe recensa dr. Dorian Koçi. 

Studimi mjaft serioz  e me vlera dhe i bazuar në dokumenta autentike, arshiva, gazeta, libra e dëshmi mbi avokat dr. Skënder Muçon, por dhe bashkëluftëtarët e tij, pasqyron portretin më të mirë të këtij patrioti e luftëtari antifashist, të kësaj figure shumë të rëndësishme në historinë shqiptare dhe me rol mjaft domethënës në fushën patriotike, politike dhe rezistencën ndaj pushtuesve nazistë dhe fashistë. 

Në këtë monografi, si drita e diellit, kuptojmë se kush ishte dr. Skënder Muço, roli i tij si avokat gjatë periudhës së Zogut dhe mbi të gjitha në kohë të Luftës Antifashiste  ishte shumë më i gjerë se profesioni në vetvete, sepse ai e vuri dijen, guximin dhe profesionin në shërbim të lirisë dhe pavarësisë kombëtare.

Ai u bë mbrojtës i të drejtave dhe lirive njerëzore. Si avokat i formuar në perëndim dhe konkretisht në Bolonjë, Skënder Muço përdori njohuritë e tij juridike për të kundërshtuar padrejtësitë dhe për të mbrojtur idealet e lirisë dhe të drejtësisë në Shqipëri, gjë që e tregoi në vitin 1932, kur u arrestua dhe u dënua me vdekje si pjesëtar i organizatës politike anti Zogiste, “Lëvizja e Fshehtë e Vlorës”.

Zoti Memishaj ka ditur të hedhë dritë për avokat, doktor Skënder Muçun si politikan, aktivist dhe udhëheqës i rëndësishëm në Luftën Antifashiste, kundër fashizmit e nazizmit. Në libër me anë të dokumenteve tregohet se ai që më 7 prill 1939, ditën e pushtimitai u bë  pjesë e Lëvizjes Antifashiste me demonstratat kundër pushtimit fashist në krah të prof. Isuf Luzaj dhe arsimtarëve të shkollës Tregtare dhe më pas falë aktivitetit antifashist doli në udhëheqje të Luftës Antifashiste.  

Zoti Memishaj ka provuar me anë të dokumenteve historik se Skënder Muçua dhe Hysni Lepenica ishin bashkëthemelues të organizatës nacionaliste Ballit Kombëtar dhe pas Konferencës së Mukjes një nga udhëheqësit e kësaj organizate. 

Skënder Muço dhe Hysni Lepenica themeloi më 25 gusht 1939, Komitetin Qarkor të Ballit Kombëtar të Vlorës , organ ky që udhëhoqi Luftën Antifashiste, në Vlorë. 

Autori i librit tregon mbi bazën e dokumenteve se Skënder Muçua dhe Hysni Lepenicës në shtator të vitit 1942 krijuan çetën e parë antifashiste në qarkun e Vlorës dhe e emëtuan “Shqiponja”.

Si një personalitet me vizion Skënder Muçua dhe major Azis Çami do të marrin pjesë në Konferencën e Pezës, dhe për këtë arsye Azis Çamo do të arrestohet e burgoset deri në prill të vitit 1943. Në Konferencën e Pezës dhe në atë të Mukjes ai vërtetë përfaqësonte Ballin Kombëtar, por në vetëvete ai ushtroi rolin e një avokati populli, duke u përfshirë drejtpërdrejt në luftën për çlirim të të gjitha trojeve shqiptare. 

Autori i librit z. Memishaj nëpërmjet dokumenteve ka përshkruar se Skënder Muçua ishte në lëvizje në tokën shqiptare dhe mori pjesë, foli si orator i klasit parë dhe dha ndikimin e tij në Lëvizjen Antifashiste. 

Prof. Abas Ermenji, diplomuar në Paris shkruan për Skënder Muçon: “Ish nga të parët që e kuptoi natyrën tiranike të lëvizjes komuniste, dhe mendoi se ajo lubi duhej shtypur me armë”

Kështu si një politikan vizionar për t’i bërë konkruencë Partisë Komuniste ai së bashku me Musine Kokalarin, Isuf Luzin, Xhevit Mëhilliin e patriot të tjerë themeloi më 2 tetor 1943

Partinë Socialdemokrate.

Në një kapitull të veçantë autori ka trajtuar bashkëpunimin e Ballit Kombëtar me misonet aleate anglo-amerikane, ku Skënder Muçua ishte i deleguar i Ballit Kombëtar, personalisht nga Mid’hat Frashëri, pranë këtyre misioneve. 

Ai do të këmbëngule pranë misioneve dhe do të hartoi një Projekt Marrëveshja, që iu dorëzua misionit aleat në Gjirin e Gramës në Dukat duke vënë në provë sinqeritetin e këtyre të fundit dhe të shumë shteteve anëtare brenda aleancës. Në Gjirin e Gramës në atë kohë me Antoni Kueil (Anthony Quayle) ishte dhe serbo-amerikani Nik Kukiç, i njohur me pseudonimin “Galba”, që kryente detyrën e radio-operatorit. Në këto misione kishte edhe agjentë të dyfishtë, që përpiqeshin në interes të vendit të tyre dhe nuk pyesnin nëse vriteshin, apo digjeshin shqiptarët. 

Më 20 mars të vitit 1944 me një anije që drejtohej nga një kapiten serb vjen misioni i katërt aleat që udhëhiqej nga togeri 26 vjeçar Xhejm Hadsën (James Hudson) me emrin e koduar “Bill”. Në këtë mision ai shoqërohej nga togeri shqiptaro-amerikan Tom Stefan me emrin e koduar “Art” dhe nënoficeri shqiptaro-amerikan, minoritar grek, Kosta Ruci. Pak ditë më vonë, pikërisht aty, më 25 mars 1944, avokati Skënder Muço do të takohej me Antoni Kueil-in. Do të ishte mbi të gjitha ky takim që do të na kujtonte shprehjen e Ismail Qemalit se “Fati i popujve të vegjël, kalon nepërmjet, dyerve të tragjedive të mëdha”, sepse këtu me anë të marrëveshjes së shkruar në bazë të ligjeve ndërkombëtare të kohës, ai tregoi haptaz muret e padukshme brenda kësaj aleance që kishte bashkuar armiq të përjetshëm si amerikanët me rusët dhe serbët e grekët me shqiptarët. 

Bernd J. Fisher shkruan: “Më 21 nëntor 1943, një pamflet i Ballit Kombëtar, me shumë gjasë i shkruar nga Skënder Muço, sulmonte ashpër gjermanët dhe bashkëpuntorët shqiptarë si armiq barbarë. Skënder Muço kryetar i Ballit Kombëtar për krahinën e Vlorës dhe anëtar i këshillit të tij, u tregua i gatshëm të luftonte nën urdhërat e drejtpërdrejta të britanikëve, në rast se Londra do të ndihmonte për vënien nën kontroll të partizanëve”.( Bernd J. Fisher “Shqipëria gjatë luftës 1939-1945”, Tiranë 2000, f. 253)

Kërkesat e Skënder Muços në Projek Marrëveshjen e hartuar kërcënonin interesat serbe, greke dhe ato ruse të pansllavizmit mbi territorin shqiptar. Kështu që mendohet se një nga variantet se kush e spiunoi Skënder Muçon te Gestapua gjermane janë agjentët e dyfishte në misionet aleate.

Arrestimi tij më 10 gusht 1944 dhe pushkatimi i tij nga Gestapua gjermane më 12 gusht 1944 së bashku me dy bashkëluftëtarët e tij dr.Yzeir Ismaili dhe Zako Mezini , në afërsi të fshatit Bubullimë të Lushnjës, e bën atë martir i çështjes kombëtare, simbol të sakrificës së një intelektuali dhe avokati që vendosi atdheun përpara jetës personale. 

Rëndësia 

e këtij libri qëndron në faktin se sjell të gjallë një patriot, një politikan dhe udhëheqës të rëndësishëm të Luftës Antifashiste, për të cilin regjimi komunist kishte hedhur shumë baltë.

Shtëpinë ia dogjën fashistët, pasurinë që i mbeti, bagëtinë ia grabitën komunistët, sakrifikoi për atdheun të vetmen pasuri që i kish mbetur: jetën e tij, nga nazistët gjermanë.

Ky libër nuk duhet lexuar thjesht si monografi, pasi i kalon kufijtë e kësaj gjinie, aurori ka sjellë edhe 150 faqe me dokumente historike që botohen për herë të parë e ndriçojnë jo vetëm figurën e Skënder Muços, por edhe ngjarjet e Luftës Antifashiste

Z. Enver Memihsaj – Lepenica ka përshkruar mbi bazën e dokumenteve historike sesi Skënder Muçua u luftua sa qe gjallë, u sulmua edhe pas rënies si dëshmor i atdheut, u shpronësua dhe familja u persekutua, nga komunistët, që synonin pushtetin me ndihmën e serbëve. 

Shërbimet e shquara Skënder Muço i solli vendit të tij si përfaqësues politik dhe ideologjik i një force demokratike si Partia Socialdemokrate që ai krijoi dhe doli në udhëheqje të saj. 

Ai ishte zëdhënës i një ideologjie që kërkonte një Shqipëri të pavarur, demokratike dhe shteti ligjor. Ai ishte kundër totalitarizmit,  atij fashist, atij nazist, si edhe atij komunist. 

Heshtja vrastare e regjimit komunist ndaj kësaj figure madhore, lufta e klasave që iu bë familjes, tregon bashkëfajësi në krimin ndaj tij edhe pse u pushkatua nga gjermanët. 

Ky libër është një homazh për këtë intelektual, për këtë mendje të ndritur, që unë do ta quaja avokatin e popullit shqiptar në kohë lufte. 

Skënder Muçua e shkroi vetë me gjakë librin e jetës së tij, jo me pseudonimin Barcallai, por me emrin e tij të vërtetë. Mendoj se Skënder Muçua do të ishte krenar për këtë monografi kushtuar atij vetë dhe do ta falënderonte me shpirt Enver Memishën. 

Për lidhjet e mia familjare, krahinore me të dhe për detyrimin intelektual ndaj kësaj figure, faleminderit dhe prej meje, i nderuar Enver Memishaj.

                                                                   *     *     *

Këshilli i Ministrave i Republikës së Shqipërisë, me vendimin nr. 355 datë 8.8.1994, ka shpallur dëshmorë të Atdheut: Skënder Daut Muçon, Zako Munin Mezinin dhe Yzeir Ismail Alimerko.

Prof. Besim Muhadri/

Pjetër Bogdani (1625–1689) është ndër figurat më të ndritura të historisë, kulturës dhe shpirtit shqiptar. Sot, në këtë 400-vjetor të lindjes së tij dhe në këtë vend të bekuar të Hasit, ku po i ngrihet shtatorja, ne nderojmë një burrë të madh të fesë, dijes dhe kombit, një emër që lidhi përjetësisht Arbërinë me Evropën e qytetëruar.

Ai lindi në Gur të Hasit më 1625, nga Tade Gjon Bogdani dhe një nënë bijë e Mazrekut të Hasit, pra i afërm i prelatit të njohur Pjetër Mazreku. Emri i vendlindjes së tij, siç shkruan vetë Bogdani, mbetet ende i diskutueshëm në historiografi. Studiuesit e lidhin me disa fshatra të Hasit, Gjonaj, Kishaj, Pogaj, Gjinaj, por gjithnjë brenda kësaj krahine, ku Bogdanët lanë gjurmë të pashlyeshme në jetën shpirtërore dhe arsimore të popullit tonë. Në këtë dritë, ka studiues, ndër ta edhe unë, mendojnë se Guri i Bogdanit mund të jetë Guruzhupi i sotëm, që në gjuhën e popullit ruan kuptimin e “Famullisë së Gurit”, siç përmendet edhe në burimet e hershme.

Kjo hapësirë, pra Hasi i lashtë, ishte djepi ku u rrit e u formua një prej figurave më të mëdha të shqiptarëve, siç është Pjetër Bogdani, të cilin jemi mbledhur për ta përkujtuar dhe nderuar me ngritjen dhe pëurimin e shtatores së tij, mu në qendër të Zymit të Hasit, në krahun e majtë të Shtjefën Gjeçovit, një tjetër atdhetar dhe kolos i dijes dhe i kulturës kombëtare.

Mësimet e para Pjetri i mori nga i ungji, Ndre Bogdani, ipeshkëv i Kosovës, i cili ishte përkujdesur për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe pranë kishave të Hasit dhe Gashit. I dalluar për zgjuarsi, Ndreu e çoi nipin në Kolegjin e Françeskanëve në Çiprovec, e më pas në Romë, ku më 1650 kreu studimet dhe u shugurua meshtar në Bazilikën e Loretos. Ai mori doktoratën në teologji dhe në vitet që pasuan shërbeu me përkushtim në trojet shqiptare, në Gash, në Pult, në Shkodër e në Tivar.

Në vitin 1677, pas një rruge të gjatë shërbimi dhe përndjekjeje, u emërua Arqipeshkv i Shkupit, duke pasuar të ungjin e tij. Ishte koha kur në viset shqiptare përplaseshin dy botë: ajo e errësirës osmane dhe ajo e dritës evropiane. Bogdani zgjodhi dritën, arsimin, gjuhën dhe kulturën shqiptare.

Në Padova, në vitin 1685, botoi kryeveprën “Çeta e Profetëve” (Cuneus Prophetarum), librin që përbën themelin e prozës shqipe. E shkroi në shqip dhe latinisht, e përktheu vetë në italisht, duke e bërë kështu një vepër të përbotshme.

Në këtë libër, Bogdani bashkoi dijen biblike me filozofinë, historinë e kulturën e popullit të vet. Përfshiu toponime, shprehje dhe fjalë të lashta të Hasit, duke ruajtur kështu thesarin gjuhësor të shqipes. Ai u bë mbrojtësi më i hershëm i fjalës shqipe, që në atë kohë rrezikohej nga pushtimi dhe asimilimi.

Në një letër të vitit 1651, dërguar në Propaganda Fide, Pjetër Bogdani kërkonte libra në gjuhën shqipe dhe mësues për shkollat që donte të hapte në Gash e në Shkodër. Ai kërkonte “Doktrina shqipe”, “Gramatikë ilirike” dhe “Fjalorë të gjuhës së popullit”, duke e dëshmuar qartë se arsimi në shqip ishte misioni i tij i parë.

Në shumë letra drejtuar Selisë së Shenjtë, ai kërkon hapjen e shkollave në Barbullush, Rrjoll e Mirditë, për të mësuar fëmijët “në gjuhën e nënës së tyre”.

Në fund të jetës, ai iu bashkua kryengritjes së shqiptarëve kundër Perandorisë Osmane, në krah të gjeneralit Pikolomini, duke udhëhequr me flamur kryqi pesë mijë shqiptarë të krishterë. Por në Prishtinë, gjatë epidemisë së murtajës, u sëmur dhe ndërroi jetë në dhjetor 1689.

Pas tërheqjes së ushtrisë austriake, pushtuesit e zhvarrosën dhe përdhosën trupin e tij, por vepra dhe emri i tij mbetën të pavdekshëm.

Sot, katër shekuj më vonë, ne e kujtojmë Pjetër Bogdanin jo vetëm si klerik të urtë e dijetar të madh, por si një themeltar të ndërgjegjes kombëtare shqiptare. Ai na la mësimin e përjetshëm se:

DIJA, GJUHA DHE FEJA E NDRIÇUAR JANË SHTYLLAT MBI TË CILAT NGRIHET NJË KOMB.

Në këtë ditë solemne, kur shtatorja e tij ngrihet në Zym, aty ku tingëllon ende gjuha e tij dhe frymon shpirti i Hasit, ne përkulemi me nderim para këtij kolosi që ndriçoi shekujt.

Emri i tij është një dritë që nuk shuhet, dhe “Çeta e Profetëve” mbetet dëshmi se fjala shqipe është po aq e lashtë sa edhe vetë dashuria për lirinë.

Lavdi Pjetër Bogdanit, birit të Hasit, dijetarit të Evropës dhe themeluesit të prozës shqipe!

Gjon F. Ivezaj /

Në mozaikun e ndritur të historisë sonë kombëtare, ndër figurat që ndriçojnë më fuqishëm me dritën e atdhedashurisë dhe të përkushtimit ndaj çështjes shqiptare qëndron Pandeli Cale, një ndër firmëtarët e Aktit të Pavarësisë dhe themeluesit e shtetit shqiptar. Ai përfaqëson brezin e burrave të Rilindjes që nuk kursyen asgjë për lirinë, dinjitetin dhe përparimin e Shqipërisë.

Pandeli Cale lindi më 28 mars 1879 në Korçë, një qytet që në fund të shekullit XIX ishte bërë qendra shpirtërore dhe kulturore e kombit. Familja e tij, e njohur për ndershmëri e kulturë qytetare, e rriti në frymën e punës, të dijes dhe të dashurisë për vendin. Babai i tij ishte njeri i përkushtuar ndaj arsimit dhe i respektuar në rrethin shoqëror të Korçës, ndërsa nëna e tij, grua e urtë e besimtare, i mbolli në shpirt djalit dashurinë për gjuhën shqipe, besën dhe virtytin e shqiptarit. Ai u rrit në një mjedis ku fjala “Shqipëri” kishte kuptimin më të thellë të përkushtimit ndaj kombit.

Arsimin fillor dhe të mesëm e mori në Korçë, në një kohë kur mësimi në gjuhën shqipe ishte i ndaluar nga pushteti osman. Megjithatë, ai u përfshi herët në rrethet patriotike që punonin fshehtas për përhapjen e arsimit kombëtar. Në moshë të re u dallua për zgjuarsi dhe për pasion të veçantë ndaj historisë e filozofisë. Me ndihmën e familjes dhe të shoqërive atdhetare, Pandeli Cale u nis për studime në Liceun Klasik Francez të Aleksandrisë, në Egjipt, një institucion prestigjioz ku ai përvetësoi dije të gjera në fushat e gjuhës, historisë dhe të filozofisë. Përveç shqipes, ai zotëroi frëngjishten, greqishten dhe turqishten, duke u formuar si një intelektual me horizont të gjerë europian. Gjatë qëndrimit të tij jashtë vendit, ai u lidh me kolonitë shqiptare që vepronin në Aleksandri, Kajro dhe Bukuresht, ku filloi kontaktet e para me veprimtarët e diasporës si Jani Vreto, Pandeli Sotiri e Thimi Mitko, të cilët po punonin për të njëjtin ideal kombëtar.

Pas përfundimit të studimeve, rreth vitit 1904, Pandeli Cale u kthye në Shqipëri i frymëzuar nga idetë e lirisë dhe i vendosur për t’u vënë në shërbim të atdheut. Në Korçë u bashkua me veprimtarë të tjerë të shquar si Themistokli Gërmenji, Mid’hat Frashëri, Kristo Luarasi, Petro Nini Luarasi, duke kontribuar në organizimin e jetës kulturore dhe kombëtare të qytetit. Ai mori pjesë në krijimin e shoqërive patriotike si “Banda e Lirisë” dhe “Lidhja Orthodhokse”, që kishin për qëllim forcimin e arsimit në gjuhën shqipe dhe përhapjen e ndjenjës kombëtare ndër shqiptarët. Ishte ndër ata që ndihmuan në botimin e librave dhe abetareve shqipe, duke besuar se “liria e kombit fillon nga drita e dijes”.

Në fillim të shekullit XX, Pandeli Cale u përfshi gjithashtu në lëvizjet kombëtare të armatosura për çlirimin e vendit. Ai mori pjesë në përgatitjen e Kryengritjeve të Jugut (1910–1912) dhe bashkërendoi veprimet me çetat patriotike të asaj kohe. Me përpjekje të vazhdueshme ai punoi për bashkimin e shqiptarëve përtej ndarjeve krahinore e fetare, duke thënë shpesh: “Shqipëria s’mund të ngrihet mbi ndarje, por mbi gjakun e përbashkët të bijve të saj.”

Në prag të shpalljes së pavarësisë, figura e tij u njoh në gjithë jugun e vendit si një patriot i vendosur dhe i ditur. Në nëntor 1912, ai u zgjodh delegat i Korçës në Kuvendin e Vlorës, ku më 28 nëntor nënshkroi Aktin e Pavarësisë së Shqipërisë, duke hyrë përjetësisht në historinë kombëtare. Firmëtar i dokumentit themeltar të shtetit shqiptar, Pandeli Cale ishte ndër ata që nuk e panë pavarësinë si qëllim të fundit, por si fillimin e ndërtimit të një shoqërie të drejtë e të qytetëruar.

Pas shpalljes së pavarësisë, ai u emërua Ministër i Punëve të Brendshme në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës, ku dha kontribut të jashtëzakonshëm në organizimin e administratës së re shtetërore dhe në vendosjen e rendit në vend. Në një periudhë të trazuar e plot rreziqe, Pandeli Cale u tregua njeri me vizion, vendosmëri dhe ndershmëri. Ai punoi për krijimin e strukturave të para të policisë, për sigurimin e kufijve dhe për mbrojtjen e pavarësisë së brishtë të shtetit shqiptar nga presionet e jashtme.

Edhe pas shpërbërjes së Qeverisë së Vlorës dhe gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, ai nuk u tërhoq nga ideali i tij. Mori pjesë në veprimtari diplomatike për njohjen e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare dhe në përpjekjet për pranimin e saj në Lidhjen e Kombeve. Me kulturën dhe qëndrimin e tij të urtë e fisnik, ai fitoi respektin e bashkëkohësve brenda dhe jashtë vendit.

Përveç kontributit politik, Pandeli Cale mbeti i përkushtuar ndaj arsimit dhe kulturës shqiptare. Ai e konsideronte arsimin si themelin e një kombi të fortë dhe besonte se pa shkollë nuk kishte as liri, as përparim. Ndaj ai punoi për hapjen e shkollave shqipe, për organizimin e mësuesve dhe për botimin e librave që do të ushqenin ndërgjegjen kombëtare. Ai ishte një ndër zërat që kërkoi barazinë mes shqiptarëve pa dallim feje apo krahine, duke u bërë shembull i bashkimit kombëtar.

Jeta e tij, megjithëse e shkurtër, qe një model përkushtimi dhe ndershmërie. Pandeli Cale u nda nga jeta më 5 gusht 1923, në moshë të re, por vepra e tij mbeti e pavdekshme. Kombi shqiptar humbi një nga bijtë e tij më të ndritur, por fitoi një emër që do të jetojë përjetë në historinë kombëtare. Ai nuk kërkoi kurrë pushtet apo lavdi, por punoi në heshtje për idealet e larta të lirisë dhe të përparimit.

Sot, emri i Pandeli Calet përmendet me respekt e nderim në çdo faqe historie. Ai përfaqëson modelin e intelektualit që e pa kombin mbi vetveten, të atdhetarit që punoi me ndershmëri e përulësi, të burrit që jetoi për të tjerët dhe që la pas një trashëgimi të ndritur morale e kombëtare. Vepra e tij mbetet frymëzim për brezat që duan ta shohin Shqipërinë të bashkuar, të ndriçuar dhe të denjë në mesin e kombeve të qytetëruara.

Pandeli Cale është dhe do të mbetet një dritë e pashuar në historinë shqiptare – një simbol i dijes, i ndershmërisë dhe i dashurisë së pafundme për atdheun.

Prof.Lush Culaj*/

Me fitoren e marsit 1922 mbi kundërshtarët politikë të Qeverisë Ypi, Ahmet Zogu u tregua një figurë e përshtatshme për vendosjen e rendit dhe për ta kapërcyer anarkinë. Shmangia e gjakderdhjes u mirëprit nga pjesa dërrmuese e qytetarëve dhe nga kjo përfitoi Ahmet Zogu si ministër i brëndshëm, reputacioni i të cilit u ngrit. Nga Qeveria u krijua një gjyq ushtarak për ndjekjen penale të kundërshtarëve qeveritarë. Kundërthëniet ndërmjet nacionalistëve nga Kosova dhe Qeverisë Shqiptare u ashpërsuan edhe më shumë. Nga ky shkak Bajram Curri dhe shumica e luftëtarëve të çetave të Kosovës në përpjekjet e tyre për rrëzimin e qeverisë ishin të ndjekur nga Qeveria Shqiptare e Tiranës, pothuaj aq sa edhe nga Qeveria e Beogradit.

Fillimet e kundërthënieve në raportet ndërmjet dy grupimeve politike ishin edhe më të hershme, por ato u vërejtën qartazi me rastin e themelimit të kabinetit qeveritar të Hasan Prishtinës, më 7 dhjetor 1921.

Në vitin 1922 konsiderohej se në Zonën Neutrale të Junikut nën udhëheqjën e Bajram Currit, Hasan Prishtinës, Sadik Ramës Azem Bejtës etj numri i të arratisurve ishte mbi 2.000 vetë. Në rrethanat e krijuara Qeveria Shqiptare ishte e interesuar për vëndosjën e rendit dhe qetësisë në mbarë kufijtë shtetëror.

Këshilli i Lartë e caktoi, më 2 dhjetor 1922, Ahmet Zogun në postin e kryeministrit. Në fjalën që ai mbajti në Parlament propozoi një varg masash për përmirësimin e gjendjes së brendshme dhe të jashtme të Shqipërisë. Ai vuri në dukje se Shqipëria, si shtet i vogël që ishte, duhej të ndiqte një politikë të jashtme të qartë dhe pa iluzione. Pas ardhjës të Zogut si kryeministër në mes drejtuesve të Komitetit të Kosovës u zhvilluan debate lidhur më qëndrimin që do të mbante kjo organizatë. Bajram Curri, Hasan Prishtina e disa të tjerë ishin kundër çdo lloj bashkëpunimi me Qeverinë e Zogut duke u treguar të vendosur të fillonin një kryengritje të armatosur kundër kësaj qeverie. Pjesa tjetër e nacionalistëve kosovarë si Bedri Pejani, Rexhep Mitrovica, Beqir Vokshi etj, kërkonin arritjen e një marrëveshtje me qeverinë, duke u deklaruar se ndërmarrja e veprimeve të armatosura kundër saj dëmtonte interesat e shtetit.

Bajram Curri, Hasan Prishtina, Sadik Rama Hysni Curri etj, të pa kënaqur me pushtetin që kishte Zogu, organizuan në janar të vitit 1923 një goditje të re të armatosur kundër forcave qeveritare në Prefekturën e Kosovës. Ata zunë Tropojën dhe rrethuan Krumën, por edhe kjo kryengritje dështoi. Pasi u thyen nga forcat qeveritare kryengritësit kaluan në Zonën Neutrale të Junikut.

Edhe pas shuarjës të Zonës Neutrale Bajram Curri, Hasan Prishtina dhe mbështetësit e tyre nuk hoqën dorë kundër qeverisë të Zogut. Në pranverë të vitit 1923, ata kishin hartuar një plan veprimi për debimin e trupave ushtarake të qeverisë shqiptare në viset e Shqipërisë Veriore. Me 13 prill 1923, qeveria miratoi kërkesat e drejtuesve të forcave ushtarake në terren për ti sulmuar kryengritësit por udhëzoi që, nëse pranonin Bajram Curri dhe Hasan Prishtina tu jepej leje që të dalin jashtë shtetit, kurse mbeshtetësit e tyre të çarmatoseshin.

Për veprimtarinë e tij antiqeveritare Bajram Curri ndiqej këmba-këmbës. Në mbledhjen e 31 majit 1923 kryetari i Parlamentit Eshref Frashëri e vendosi në rend dite faljen e disa personave të dënuar për faje politike. Nga kryetari i komisionit për Drejtësi, Ali Këlcyra, lexohet raporti i cili kishte vendosur njëzëri që personat që ishin në listë të faleshin. Komisioni propozon të amnistohen edhe Abdi Toptani, Ismail Haki Kuçi, Bajram Curri e Kadri Prishtina.

Kelcyra i ftoi deputetët në ndërgjegjen patriotike e njerëzore dhe mbi armiqësitë personale ta vënë dorën në zemër dhe të deklarohen se a mund të jenë tradhtarë dhe të rrezikshëm për atdheun njerëzit që i kanë bërë kaq shumë shërbime kombit? Kryeministri Zogu theksoi se Ali Këlcyra foli si patriot gjaknxehtë pa i vështruar faktet. Duke i propozuar Parlamentit që të pranohet vetëm lista e paraqitur nga Qeveria kryeministri tha: “Ali Këlcyra thotë se kanë qenë patriotë. Mund të kenë qenë por e kaluara nuk i fal për një faj të tillë për përpjekjet për përmbysjen e shtetit.” Edhe deputeti Luigj Gurakuqi, kërkon që të falët edhe Bajram Curri. Në vijim deputeti Ali Këlcyra, duke e quajtur ironi të fatit që atij po i takonte ta mbronte Bajram Currin dhe Abdi Toptanin në Parlament deklaron se në asnjë mënyrë nuk mund ta pranoj që të tillë njerëz të quhen tradhtarë. Duke parashtruar pyetjen: Pse luftohet sot Bajram Curri? Pse akuzohet si tradhtar? Çka bërë kundër këtij atdheu? Në sallë dëgjohen zëra se ai ka marrë armët dhe po i vret ushtarët tanë. Deputeti Këlcyra përgjigjet se ka të drejtë t’i marrë armët kushdo të jetë kur e sheh se miqtë dhe shokët i harrojnë shërbimet e tij e po dëshirojnë ta vrasin në pyjet e Malësisë.

Sot nuk po e mbroj Bajram Currin e Abdi Toptanin, por dinjitetin dhe nderin e kombit shqiptar. Kryeministri Zogu, u shpreh se nuk thashë që Bajram Curri asht i rrezikshëm por po vret edhe njerëz. Sot në grykë të Dragobisë janë vrarë dy ushtarë. Përballë këtyre fakteve a është e nevojshme të tregohet patriotizmi i kaluar?

Deputeti Bedri Pejani, në fjalimin e vet, ndër të tjera, do të theksonte: “Bajram Curri është përpjekë mjaft për çështjen shqiptare dhe unë e kam pasur nderin që për njëzet vjet të bashkëpunoj më të, por duhet ta dini se kurrë patriotizmi nuk i jep të drejtë një njeriut të përdorë armët kundër atdheut të vet. Ata kanë përdorur armët kundër një shteti që është formuar me ligje, kundër një shteti të dobët që ka arritur në këtë shkallë falënderuar qindra sakrificash. Duke përmendur edhe sakrificat e popullit të Kosovës për çështjen kombëtare Pejani shprehet se një atdhe që është bërë me kaq sakrifica e pengesa të mëdha kundër këtij atdheu nuk ka të drejtë askush t’i përdorë armët.”

Deputeti Halim Gostivari në vijim do të theksonte: “ Patriotët e vërtetë lavdërohen pasi të vdesin, në mënyrë që të jetë i pandryshueshëm gjykimi që do të bëjë historia mbi ta. Me lavde që bani Ali Këlcyra në vend që ata t’i puthi i hëngri. Përfundimisht Parlamenti vendos që t’u falet dënimi vetëm 80 personave emrat e të cilëve figurojnë në listën qeveritare. Në këtë listë nuk gjenden emrat e Bajram Currit dhe Abdi Toptanit.

Me gjithë problemet e natyrave të ndryshme në vitet 1920-1924 në Parlamentin shqiptar çështja e Kosovës ishte e pashmangshme. Karakteristike është se ajo u ridimensionua në hapësirat e politikës dhe realpolitikës shqiptare të kohës. Mu për këtë çështja e Kosovës në Parlament nuk u shtrua si çështje e bashkimit të Kosovës me Shqipërinë. Madje, për shkak të rrethanave lëvizja irredentiste ka qenë objekt kritikash, ndonëse këtë lëvizje e udhëhiqnin personalitete të shquara kombëtare.

Arsyet e armiqësisë ekstreme të Bajram Currit ndaj qeverisë të Zogut ishin komplekse. Këtu ndikonte edhe armiqësia përsonale me Ahmet Zogun si dhe qëndrimi i moderuar i qeverisë ndaj Kosovës. Bajram Curri nuk luftonte për pushtetin e tij përsonal, por për idealin e tij, për Kosovën. Vlen për tu theksuar se Curri nuk e kuptonte mënyrën e funksionimit të një shteti modern dhe nuk arrinte ta ndante opozitarizmin nga armiqësia ekstreme politike e personale. Pra Bajram Curri nuk arriti të kuptonte se objektivat e tij dhe kërkesat që kishte ai ndaj qeverisë për çeshtjën e Kosovës ishin të pa realizueshme. Një politikë ngacmuese dhe pretenduese kundër Mbretërisë SKS mund ta fuste shtetin e brishtë shqiptar në konflikte që mund ta rrezikonin edhe vet Shqipërinë londineze.

Për meritat e tij dhënë çështjes kombëtare, ndonëse kishte kundërthënie dhe divergjenca me qeveritarët e Tiranës, Parlamenti i mori në konsideratë meritat e tij. Në mbledhjen e 30 tetorit 1926 me qëllim që t’u lehtësohet gjendja e vështirë financiare familjeve të Bajram Currit dhe Hysni Currit u jepet pension mujor.

*Kumtesë e mbajtur në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës më 17. 10. 2025, me rastin e 100 vjetorit të vrasjës së Bajram Currit.