Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DUKE MEDITUAR PËR CAMAJN, KOLIQIN, FISHTËN… 

by

Ernest Marku/

Kardinal Ernest Troshani, nuk është i pari. As Kardinal Mikel Koliqi nuk ishte. Ka qenë gjithmonë një kardinal me mjekër në Kurien e Shenjtë Romake. Që nga fundi i shekullit XV nuk ka munguar asnjëherë. Ky është kardinali që përfaqëson Urdhrin e Shën Bazilit në Italinë e Jugut, urdhër që është gjithë çfarë ka mbetur nga Kisha Unite, e cila lulëzonte dikur në Arbërinë e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut.  

Ç’është kjo kishë? Pse nuk flitet për të? Pse dokumentet bizantine heshtin për historinë e Skëndërbeut? Ç’rrezik përbënte kjo kishë për ortodoksinë? Çfarë besimi i përkiste Gjergj Kastrioti, i ashtuquajturi Skënderbe? Përgjigjet e këtyre pyetjeve janë shumë të ndërlidhuara me njëra-tjetrën, si dhe na nxisin të ndjekim fillin e një diskutimi që vjen deri në kohët tona.

HISTORIA

Dy janë momentet historike që hedhin dritë mbi ekzistencën e Kishës Unite: I pari, është rasti i njëqind ushtarëve katalanas, që vijnë në Krujë në mbështetje të Skënderbeut. Në letrën e parë, shkruar para se ushtarët të niseshin për në Arbëri, kapiteni i tyre, pyet nëse është nevoja të marrin prift me vete. Me sa duket, iu dha informacioni se po shkonin në një zonë katolike dhe për pasojë, nuk ishte nevoja të merrnin prift me vete. Mirëpo, në letrën e dytë, po ky kapiten, shkruan nga Kruja: “Na dërgoni urgjentisht një prift. Këta thonë se janë katolikë, po një Zot e di se çfarë katolikësh janë!…”

I dyti, është në kohën e kryqëzatës së thirrur nga Papa Piu II, humanisti italian, Enea Silvio Bartolomeo Piccolomini. Skënderbeu, sapo kishte nënshkruar një armëpushim dhjetëvjeçar me Sulltan Mehmetin dhe nuk kishte asnjë interes që ta prishte atë. Megjithatë, ai e prishi dhe sulmoi Beratin, kurse Papa Piu II vdiq në Ankona disa ditë më pas. Historia flet qartë, se si dështoi kjo kryqëzatë dhe se si Skënderbeu humbi shtatë nga kapedanët më të mirë, duke dështuar ta merrte Beratin, por edhe duke rrezikuar një humbje totale. Ajo që më intereson, është çështja: “Ç’ishte ajo arsye që e shtyu Skënderbeun të hynte në këtë valle?” Pas kësaj ngjarjeje, nuk do të ishte më ai i pari. Zotërimet e tij erdhën duke u rrudhur, humbi shumë kështjella dhe pothuajse rrinte nëpër male. Më 1466 kapiteni venedikas që po organizonte mbrojtjen e Krujës nga osmanët që po vinin drejt saj, nuk ia hapi derën Skënderbeut që të hynte në kështjellë. Disa muaj më vonë, siç dihet, ai vdiq në Lezhë, ku kishte shkuar, në një përpjekje të dëshpëruar për të ringjallur Lidhjen e Princërve Arbër, të themeluar 25 vite më parë.

Në atë kohë, nuk është se kishte një ndarje të qartë midis katolicizmit dhe ortodoksisë. Shumë princër apo mbretër në Ballkan, kalonin nga njëri besim te tjetri; po ashtu edhe papët e Romës, nuk reshtën kurrë negociatat me Kostandinopojën. Më 1437 nisi punën Koncili i Firences, në të cilin do të merrte pjesë edhe Kostandini XI, perandori i fundit Bizantin. Ky koncil vendosi bashkimin e dy besimeve dhe njohjen e Papës si Vikar i Krishtit në Tokë, mirëpo, kur perandori u kthye në Kostandinopojë, ndeshi në kundërshtimin e fortë të bashkëqytetarëve të tij, të cilët ishin nxitur nga patriaku ortodoks i asaj kohe. Ortodoksët e Bizantit e kishin më të lehtë të pranonin çallmën e Sulltanit, se sa tiarën e Papës. Dhe më 1453 Mehmet Fatihu, e pushtoi Kostandinopojën duke e kthyer katedralen e Shën Sofisë në një xhami. Kisha Unite, e cila mbështetej nga Skënderbeu, ishte shpresa e fundit e papëve të Romës, për unifikimin e besimeve të krishtera.

Ja pse ka diskutime të shumta, nëse Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, i përkiste besimit katolik apo atij ortodoks! Ai mbante pranë vetes, ipeshkvinj e prelatë katolikë, si i mirënjohuri Pal Engjëlli, por, nga ana tjetër, në Krujë qëndronte edhe një peshkop, i cili i drejtonte besimtarët e tij sipas ritit ortodoks, ndonëse njihte Papën, si Mëkëmbësin e Jezu Krishtit në Tokë. Ky ishte edhe thelbi i Kishës Unite: riti ortodoks dhe njohja e paritetit të Papës. Pranimi i autoritetit të tij, në fakt, e bënte atë pjesë të Kishës Katolike, pasi “katolike” do të thotë “universale”. Në vitet 1462-1463, Skënderbeu u përfshi nga ëndrra e Papa Piut II për çlirimin e Kostandinopojës dhe dhënien fund të shizmës ortodokso-bizantine. Nga kjo ëndërr dhe nga kjo Kishë Unite, ka mbijetuar vetëm Urdhri i Shën Bazilit, i cili u themelua në Italinë e Jugut, mes shqiptarëve të vendosur atje, kryesisht pas vdekjes së Skënderbeut, ndonëse shqiptarët e Moresë, kishin nisur të vendoseshin atje, qysh në mesin e shekullit të XIV. Ja pse kronistët bizantinë, janë përpjekur ta lënë në harresë emrin e Skënderbeut dhe atë të Kishës Unite.

Janë dy shenjtorë të krishterë që nderohen edhe nga myslimanët: Shën Gjergji dhe Shënkolli. Aty ku myslimanët ishin ortodoksë para se të bëheshin të tillë, nderohet Shën Gjergji; kurse në zonën katolike, nderohet Shënkolli. Kjo vijë ndarëse është pak a shumë “Vija e Teodosit”, kurse për territorin aktual të Republikës së Shqipërisë, fare mirë, me vetëm pak pasaktësi, mund të shërbejë si kufi rruga Durrës-Kukës. Mbi këtë rrugë, nderohet Shën Kolli, shenjti të cilit i janë veshur elementë të paganizmit, si shenjti mbrojtës i lumenjve, i cili bashkë me dragonjtë lufton kundër kuçedrës që ka bllokuar burimin e ujit. Jo më kot thonë: “Si i Shën Kolli për çdo va”. Ndërsa, poshtë rrugës Durrës-Kukës nderohet Shën Gjergji. Edhe këtij i kanë veshur elemente të paganizmit, duke e paraqitur si shenjti që vret dragonjtë, të cilët, në këtë rast, na paraqiten si figura negative, krejt ndryshe nga Veriu kriptokatolik. A ka këtu një ndarje kulturore apo teologjike? Nuk e them dot.

B-TË E SHQIPES, MISIONARËT FRANÇESKANË DHE TË TJERËT…

Barleti, Buzuku, Bardhi, Bogdani… Të gjithë shqiptarë katolikë! Pa këta emra, s’kemi çfarë të flasim për letërsi shqipe në shekujt XVI dhe XVII. Pastaj vjen shekulli i errët, ai i XVIII, ku ndihet ndikimi i kulturës osmane në kulturën shqiptare, me letërsinë e bejtexhinjve. Barleti shkuante latinisht, po ku ka më shqip se “Historia e Skënderbeut”. Buzukun e njohim si autorin e parë të një vepre, në gjuhën shqipe, ndonëse Pal Engjëlli e kishte shkruar një “Formulë pagëzimi” në shqip, mbi një shekull më parë. Bardhi përpiqet ta rreshtojë shqipen bashkë me gjuhët e tjera simotra të Europës, pa harruar të shpërthejë në një publicistikë historiko-analitike mjaft prestigjoze, kur tentojnë t’i prekin Skënderbeun, Heroin Kombëtar. Te Budi, kemi ndoshta provën e parë, që edhe shqipja mund të të mrekullojë me bukuritë e saj, kur muza poetike frymëzon pendën e një mjeshtri. Bogdani pastaj, është një kulm më vete, është një mal, pas të cilit pllakos një errësirë mbi njëshekullore.

Ata që do ta çanin këtë errësirë, janë jezuitët në misionet e tyre shëtitëse si dhe prefekturat françeskane. Këta nuk ishin shqiptarë, po italianë, kroatë, gjermanë, boshnjakë etj. Vetëm Leonardo de Martino ishte arbëresh. Ai ishte i pari që provon të shkruajë drama në shqip, pasi në poezi, letrat shqipe kishin njohur edhe Pjetër Zarishin, që ishte prift dioqezan. Ndoshta duhet të përmendim edhe Benediktinët, që ishin pararendës të Fretërve Minorë. Falë këtyre dy Urdhrave, kemi sot katolikë në Shqipëri dhe falë disa pinjollëve të dalë nga këto treva katolike, apo nxënësve të dalë nga Kolegji Françeskan në Shkodër, apo sivllau i tij, Kolegji Saverian i Jezuitëve; letërsia dhe kultura shqipe ka me se të mburret. Ja si shprehet At Amato da Luka, në mesin e shekullit XIX, në një letër për Gjeneralin e Urdhrit Françeskan në Romë: “Katolikët shqiptarë, janë të denjë për të gjitha lavdërimet, sepse kanë qëndruar të tillë nën një qeveri me të vërtetë tiranike, sidomos ndaj të krishterëve; duke u trajtuar si skllevër të vërtetë të osmanëve, në mes të të cilëve u duhej të jetonin…”.

Shekulli XX pastaj, do të sillte një plejadë të tërë, shkrimtarësh dhe artistësh, nga radhët e shqiptarëve katolikë, me një kontribut të pazëvendësueshëm në kulturën shqiptare. Mjaft të përmendim: Fishtën, Mjedën, Nikajn, Abat Doçin, Gurakuqin, Prendushin, Palajn, Kurtin, Koliqin, Camajn, Pashkun, Harapin, Sirdanin, Rrotën, Gazullin, Shllakun… Edhe Konica ka ndjekur Kolegjin Saverian, në rininë e tij. Aleksandër Xhuvani, vinte nga Elbasani në Shkodër, për të marrë pjesë në Komisinë Letrare. Në Kongresin e Manastirit konkuronin tri alfabete, të cilat mbroheshin nga një frat, një prift jezuit, kurse i treti nga Mid’hat Frashëri. Mjeda dhe Fishta, me atë që bënë në atë kongres, i vunë vulën alfabetit që kemi sot, ndonëse të ndihmuar edhe nga rrethanat historike që pasuan. Vetëm Noli, i cili shkëlqeu si pasojë e edukimit të vet skrupuloz, vëllezërit Frashëri që ishin një tjetër diell i shqiptarisë, Lasgushi, Kuteli apo Çabej e ndonjë tjetër që u shkolluan në shkollat austriake të kohës; mund të krahasohen për nga niveli, me produktin kulturor të Shkodrës së katolikëve shqiptarë.

Ajo që është për t’u vlerësuar, në: letërsi, gjuhësi, etnografi, histori, pikturë etj., në Shkodrën e viteve të diktaturës, por edhe më gjerë; ose është produkt ish-nxënësve të shkollës françeskane e jezuite, ose vjen nga bijtë apo familjarët e ish-oficerëve të Sigurimit, të regjimit komunist, të cilët ranë në kontakt me librat dhe dorëshkrimet e  klerit katolik. Për këta të fundit, At Konrad Gjolaj na jep një listë goxha të gjatë dhe me emra të mirënjohur.

KATOLIKËT SHQIPTARË TË SHEKULLIT XXI

Ka vetëm një arsye pse katolikët shqiptarë mund të ndihen krenarë: Fakti që qytetërimi europian ku aspirojmë të integrohemi, është ngritur duke u bazuar në qytetërimin greko-romak dhe në vlerat e krishtërimit, kryesisht atij papal dhe luterian. Po t’i referohemi Kadaresë, katolikët shqiptarë janë një popullsi autoktone, me një peshë e rrezatim vertikal kulturor, pa të cilin nuk mund të kuptohej ky komb. Këto rreshta, kombinuar me të vërtetën historike, mund të përkëdhelin sedrën e një katoliku shqiptar, edhe kur është mendjehapur dhe erudit. Por, deri këtu! Të kalosh në ekstazë e të biesh në dashuri me identitetin tënd, pa vënë personalisht asnjë gur, sado të vogël, në murin e kulturës apo të historisë, nuk është gjë tjetër vetëm se një patetizëm i sëmurë, që, nëse nuk është për t’u shëruar, të paktën është për t’u mëshiruar. Nuk ka asgjë më boshe se sa krenaria që nuk ndërtohet mbi arritje personale.

“O sa mirë me kenë shqiptar!”, “Lum na që jena katolikë!” apo: “Vllaznia zemra jonë!”; mund të jenë thirrje të bukura për në stadium, kishë apo altar, por, kushdo që pretendon të na argumentojë vertetësinë e këtyre parullave, ose është delirant i pashërueshëm, ose më keq akoma, nuk i beson as vetë ato që thotë. Të pretendosh se i ke rezistuar pushtimit osman, pse ke arritur të ruash besimin katolik, kur, në të njëjtën kohë, ke ngritur strukturën shoqërore të bajrakut, me imponimin e Perandorisë Osmane; në mos qoftë verbëri arsyetimi, është mendje e sëmurë nga patetizmi, apo e nxitur nga interesi i gërgasit. Nuk po flas për kanunet e kodet, pasi ato janë thelbësisht shqiptare, edhe pse me ndikime të forta nga e drejta romake. Nuk po flas as për familjet princërore shqiptare, as kur këto u përshtaten në kushtet e reja të imponuara nga pushtimi, pasi ata janë princat tanë dhe nuk ka histori të lavdishme pa princa të lavdishëm. Po flas për struktura sociale e ushtarake, me anë të të cilave, Perandoria Osmane kishte ndërtuar skemën e kontrollit të këtyre territoreve.

Vitet e Diktaturës së Proletariatit, i dhanë një goditje të fortë traditave tona të besimit e të normave të bashkëjetesës shoqërore. “Njeriu i ri”, produkt i propogandës së dikaturës, u ndie i braktisur nga idhujt e rremë, në fillim të viteve ’90 dhe në prag të shekullit të ri. Këta njerëz, janë viktima për t’u mëshiruar, por, kur disa prej tyre, zëvendësojnë idhujt e rënë me patriotizmin butaforik apo me “krenarinë e të qenit katolik”; atëbotë ata kthehen në qesharakë, për të mos thënë edhe në delirantë të rrezikshëm. “Nazizmi vdiq, – thotë Berthold Breht, – por mitra që e lindi është akoma e gjallë”.Si mund të flitet për 3000 vjet qytetërim të pandërprerë, në një qytezë që nuk ka as 20 vjet që ka ndërtuar trotuarin e parë, apo që nuk arriti dot të ruante as një bibliotekë nga shkatërrimi.

Të jesh sot intelektual, përfaqësues i bashkësisë së shqiptarëve katolikë, është një përgjegjësi aq e rëndë, sa nuk ka vend as për krenari boshe e madje, as për përkëdhelje sedre. Të çosh përpara, atë traditë historiko-kulturore që përmendëm në pjesën e dytë, kërkon veçse përkushtim të pashembullt e përvujtni të pashoqe. Duhet derdhur shumë kile djersë, për të merituar një gram kreni. Nëmos, heshtni e mos na bani me marre!

HAKMARRJA E DIKTATURËS

Që një grusht katolikësh, rreth e rrotull e brenda Shkodrës, kanë arritur të krijojnë një produkt kulturor, që ua errëson sytë injorantëve dhe anadollakëve të shpërndarë andej-këtej Shqipërisë, kjo nuk do mend, as kalem. Por që të guxojnë të përballen intelektualisht me këto vepra, nuk e kanë parë dot një skenar të tillë, as në ëndrrat e tyre më të bukura. Atëherë, çfarë mbetet?! Mbetet “goditja poshtë brezit”. Ky term i huazuar nga rregullat e boksit profesionist, e përcakton më mirë se çdo gjë tjetër, faullin teknik të pseudostudiuesve, që nuk iu janë tharë akoma lotët për rrëzimin e Diktaturës së Proletariatit.

Janë përpjekur ta bëjnë këtë gjë edhe me Fishtën. Kurse tani po tentojnë ta bëjnë me Koliqin e Camajn. Ani! Vetëm pema me kokrrra, gjuhet me gurë. Kur Koliqi kishte marrë propozimin për t’u bërë Ministër i Arsimit, në qeverinë e kryesuar nga Mustafa Merlika (Kruja); siç tregon ai në kujtimet e veta, kishte shkuar të konsultohej me Fishtën për këtë propozim. Patër Gjergji, pa e mbaruar tjetri fjalinë, i kishte thënë: “Me shkue!”. Mirëpo, Koliqi, i shqetësuar për faktin se si do ta merrnin bashkatdhetarët e tij këtë akt, kërkon një vendim më të pjekur e më të studiuar. Fishta e kishte ndërprerë përsëri, duke i thënë: “Me shkue, se kushdo tjetër qi t’shkoje, ka per t’ba ma keq se ti…per shqiptarët!” Ky është një arsyetim e një logjikë, që vjen prej një personaliteti, i cili nuk e ndan dot veten nga kombi; ai nuk mund të fshihet e të shpëtojë emrin e vet, sa kohë që kombi ka nevojë për të, qoftë edhe duke sakrifikuar emrin e vet. Kujtesa popullore ruan edhe një anekdotë mbi motivet e pranimit e titullit të akademikut nga Fishta. Thuhet të ketë thënë, pak a shumë: “N’kyt moshë qi jam, s’mund t’i baj kombit tjetër sherbim, veç se t’i fali nji akademik … Edhe pse e dij se kan me m’sulmue, posaçe ndoj toskë me mendje prej Rusijet”. Nga e njëjta shkollë mendimi vinte edhe Patër Anton Harapi, i cili, disa vite më vonë, kur do të pranonte të bëhej anëtar i Këshillit të Regjencës në kohën e pushtimit gjerman, do të deklaronte: “Ma mirë t’thonë: gabove, o Atë!, sesa: Ku ishe, o Atë…?”

Të gjithë e dimë se ç’bëri Koliqi në postin i Ministrit të Arsimit, me shkollat shqiptare që u hapën deri në Mitrovicë. Kurse Fishta i detyroi italianët të ndërtonin rrugën Lezhë-Kallmet-Troshan-Nënshatë-Vau i Dejës, rrugë e cila ruhet e padëmtuar edhe sot e kësaj dite. At Zef Pllumi, në kujtimet e veta, tregon se si Fishta t’u jetë drejtuar fretërve të rinj me këto fjalë: “… Por unë ju premtoj ju, se kurrën e kurrës, nuk do ta ul përpara të huajve, rodin e shqiptarit. Me të vërtetë që sot ata na kanë okupuar, si dikur Roma Ilirinë; por unë në konferencat e mia, do t’ua përsëris italianëve pa pushim; se vërtet Roma dikur e ka patur namin e madh, por legjionet ilire dhe perandorët e mëdhenj ilirë, ishin ata që kishin në dorë fatet e Perandorisë Romake. U bëj edhe një premtim tjetër; sapo ato konferenca të përfundojnë dhe gjashtë muajtë të kalojnë, siç e kërkon rregullorja; unë menjëherë, do të kërkoj të vij në Shqipni”. Dhe Fishta vdiq në Shqipëri, diçka më shumë se një vit më vonë. Ajo që bënë me eshtrat e tij, të zbriturit nga mali më 1944, nuk është as më pak as më shumë se ajo që po kërkojnë të bëjnë bijtë e tyre me Ernest Koliqin e Martin Camajn.

Nëse pastaj, do të hyjmë të diskutojmë për vlerat letrare të Fishtës, Camajt, Koliqit etj., nuk më bëhet të shkruaj gjë tjetër për “arkeologët” e arkivave, përveçse të perifrazoj Fishtën:

“… Hajde, hajde, Ali Dervella

po kush t’shtini n’kto punë t’kthella?!”.

Akademik Shaban Sinani: “Moj e bukura More”: këngë ritual apo këngë atdhetare?

by

-Në kumtesën që prezantoi në Napoli në konferencën ndërkombëtare që u mbajt dje dhe sot më 20 dhe 21 qershor 2022 në Napoli me temë “Napoli, qendër historike me rëndësi kulturore për botën shqiptare dhe Arbërinë, me rastin e dyqindvjetorit të vdekjes së Engjëll Mashit”, akad Shaban Sinani argumenton se dëshira e studiuesve për ta atdhetarizuar përtej kumtit të brendshëm, ka çuar jo vetëm në ndryshimin e përkatësisë tipologjike, nga këngë rituale përshpirtjeje në himn për Shqipërinë, por dhe e ka banalizuar thelbin e këngës “Moj e bukura More”

#AShSh

#UniversitetiL‘OrientaleNapoli

#konferencandërkombëtare

#NapoliqendërhistorikemerëndësikulturorepërbotënshqiptaredheArbërinë

#220vjetoriivdekjessëEngjëllMashit

Moj e bukura More”: këngë ritual apo këngë atdhetare

Nga akad. Shaban Sinani

I.

Për këngën “Moj e bukura More” poetët dhe studiuesit arbëreshë kanë shkruar e dhënë mendime origjinale përgjatë dy shekujve. Ajo është kthyer në shenjë identiteti e mbijetese të arbëreshëve.

Kjo këngë, siç na ka dëshmuar Matteo Mandalà, gjendej e kopjuar edhe në Chodice Chiutino (1708), ndërsa D. Camarda e botoi në librin Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua Albanese.

Megjithëse me vetëm shtatë vargje, kjo këngë prej shumë dekadash deri sot gjendet midis dy leximeve: njëri atdhetar e tjetri ritual-fetar.

De Rada, në shenjimin për lexuesin italian të Rapsodive të tij, duke u pajtuar me mendimin e Vincenzo Dorsës, pohon se këtë këngë … in Sicilia, gli albanesi di Palazzo Adriano, cantavanli sul loro monte detto “Delle Rose”; quelli del Mezzojuso sul monte sovrastante; quelli del Contessa e della Piana su i monti rispettivi, S. Maria del Bosco e Pizzutta. In Calabria fanno parte de’ Canti di Russalle o feste patrie antiche, celebrate ne’ giorno di Pasqua.

“Moj e bukura More” ishte një këngë që kishte të kremten e vet, që këndohej për të shoqëruar ritin e mbledhjes së trëndafilave në ditën e rosalia diem, për të nderuar varret e të parëve, të cilët nuk kishin një shenjë diku në viset arbëreshe, por në përfytyrim lidheshin me një vend që quhej More. Qysh prej Dorsës, deri te Candreva, “Moj e bukura More” është kënga që përkujton vendin dove sono sepolti il padre, la madre e il fratello.

Për shekuj me radhë ajo ka shoqëruar ritin e përshpirtjes në varret imagjinare të një prius parenstë fisit, për të cilët dihej se ishin në More. Këtë çështje e ka sqaruar tashmë studiuesi Francesco Altimari.

Për rolin që kanë pasur malet dhe lartësitë në botën arbëreshe në ritualin e rushajave, një e kremte tipike përshpirtjeje, na dëshmon dhe vëllimi poetik i Francesco Crispi-t – Glaviano-s, me titull Mbi malin e truntafilevet (Sul Monte delle Rose) botuar pas vdekjes. Moreja në këtë këngë kujtohet jo si ars patria i arbëreshëve, por si vendi ku duhej të përmbarohej riti i stolisjes së varreve të të moçmëve.

Moreja me Arbërinë nuk janë në të njëjtat raporte si Itaka me Greqinë në poemat antike. Zhvendosja e sforcuar tematologjike prej rrafshit ritual tek ai atdhetar ka bërë që kjo këngë të humbë thuajse gjithë strofën e dytë dhe në mënyrë të rregullt vargun e fundmë:

Mori e bukura Morē

çë t’lē, më se t’ pē!

Atje kam u zonjën mëm,

atje kam u tim’ vellā,

atje kam u zōn tat

të mbuluar nën dhē.

O e bukura Morē

çë t’lē më së t’pē!

II.

Disiplinimi i leximeve, një dukuri që preku për shumë kohë gjithë letërsinë shqipe, duke përfshirë dhe atë gojore, pati çuar deri në ndryshimin e tipologjisë së llojit e nënllojit, jo vetëm në këtë rast.

Kjo këngë gjerësisht u trajtua si një këntik mirëfilli atdhetar. Një arsye mund të ketë qenë ateizmi, që nuk pajtohej me shumë rituale të jetës e të vdekjes. Por arsyeja kryesore ishte se në këto studime përmbajtja atdhetare ishte në krye të hierarkisë dhe ia kalonte çdo përmbajtjeje tjetër. Ky këntik i shkurtër arbëresh u çlirua lehtësisht prej vargut të fundmë: të mbuluar nën dhē, gjithë mbuljuar ndenë dhé, që shpreh thelbin e saj, si këngë kujtimi për të parët e qëmoçëm, varret e të cilëve kanë mbetur larg dhe vajzave arbëreshe nuk u mbetej gjë tjetër veçse lulet e mbledhura t’i mbanin në duar dhe ritin e vjetër ta përmbushin vetëm në mënyrë simbolike.

Moreja i ka shqetësuar studiuesit me një lloj vetëdije mbiatdhetare edhe për shkak të topos-it grek si kujtimi më i përveçëm i arbëreshëve, duke e kuptuar si një emërtim zëvendësues për Arbërinë, si metonimi e saj. Përpjekja për ta lexuar këtë këngë në mënyrë hiperatdhetare nuk ka kursyer edhe emërtimet e përveçme. Në një botim të viteve 1980 në një tribunë dygjuhëshe shqip dhe anglisht që botohej në San Francisco të SHBA, Moreja u zëvendësua edhe gjuhësisht me Madhé, si një formë fonetikisht e shmangur prej Mamadhe, Mëmëdhe (në anglisht përkthehet Motherland).

Në këtë variant Moreja nuk është atdhe i nënkuptuar, por atdheu vetë. Për të përjashtuar çdo interpretim, që mund të lejonte të kuptohej se teksti ishte i përshtatur, botuesi shenjon se prej gjyshes kishte dëgjuar se kënga ishte kënduar nga emigrantët shqiptarë të shekullit të fundmë, ndër të cilët ishte dhe Gjoni.

Teksti shqip Teksti anglisht

Vitet e fundme janë bërë përpjekje për ta rindërtuar këngën “Moj e bukura More” si një trashëgimi gojore jo e arbëreshëve, por e arvanitëve dhe drejtpërsëdrejti si këngë patriotike që këndohet në nderim të Arbërisë, dheut të të parëve.

Kjo poemë, e kthyer në këngë, nuk u përket krijimeve të poezisë gojore të arbëreshëve, por atyre të arvanitasve, thuhet në hyrjen e Antologjisë së poezisë arvanitase, ku ajo është përfshirë si poemë.

Si çdo herë,kur në urdhërin e studiuesve të vërtetë hyjnë me zotësi vullnetarët e shkencës, jo vetëm teksti, jo vetëm gjeneza e tij, jo vetëm autorësia e kronologjia, por edhe çdo gjë tjetër, mund të ndryshohet.

Kështu, në këtë parathënie, shenjohet se poema lindi në vitin 1534, kohë kur rreth 20.000 mijë arvanitas me në krye kapitenin Andrea Doria largohen nga Korona e Moresë në drejtim të Italisë së Jugut. Dhe pikërisht largimit të kësaj mase të madhe të popullsisë arvanitase nga trojet dhe shtëpitë e tyre u kushtohet poema “O e bukura More”, që u kthye në himn për të gjithë popullin arbër:

Petkat e të mirat tona

Na i lamë te Korona

Krishtin na kemi me ne

Oj e bukura More

Thell të plas, me lot ndër si

Na të lipisnjëm, Arbëri!

Petkat e të mirat tona

Na i lam te Korona

Shën Mërinë kemi me ne

Oj e bukua More!

Thell të plas, me lot ndër si

Na të lipisnjëm, Arbëri!

Petkat e të mirat tona

Na i lamë te Korona

Papën na kemi me ne

Petkat e të mirat tona

Na i lamë te Korona

Papën na kemi me ne

Oj e bukura More!

Thellë të plast’, me lot ndër si

Na të lipisnjëm, Arbëri!

Qeti: Shihni jet e re,

Na tha Dorja, zoti Ndre,

Lipim qellnjëm ka do vemi

Se buartim mallin e s’e kemi

Me kët zemër, me këta si

Klajëm keq këtë Arbëri!

Malet tanë me lis e driza

Të bukur sheshe me muriza

Të bukur kroje, të bukur gropa

Oj e bukura More!

Thellë të plast’, me lot ndër si

Na të lipisnjëm, Arbëri!

Qeti: Shihni jet e re,

Na tha Dorja, zoti Ndre,

Lipim qellnjëm ka do vemi

Se buartim mallin e s’e kemi

Me kët zemër, me këta si

Klajëm keq këtë Arbëri!

Ndallandishe e lerë e lerë

Kur të vish ti njatër hjerë

Vjen të vish ti te Korona

Dherat të huaj hare s’kanë

Se s’mbëllin printët tanë

Prindë, luftuat me thik më dorë

Ndërpër shi e ndëpër bore

Ni ju lëm pa një qiri

E pa një vajim. Oj Arbëri!

Të bukur gjerdhe me fallopa!

Jemi e vemi ndë Itali

E më s’ju shomi me këta si!

Luajtim valle nd’atë More

Shtumë kangjele ndë ato hje Klishtë

tona të bukura

Shpizit tona të nderuara!

Ni vjen turku, turku i zi

E tërpron klishë e shpi

E s’gjën më shpit’ e tona!

Më së gjën trima hajdhjar’

Po ngë një qen, çë kloft i vrar!

Kur u nistin gjithë anitë

E dherat tanë iktin ka sitë

Burrat gjithë me një vajtim

Thirrtin grat me një vajtim,

Dil e hana ti, Stihji!

Oj More! Oj Arbëri!

Nën trysni të tilla, kanë ndodhur ndryshime kategoriale, prej nderimit për të parët tek malli e dashuria për atdheun, prej lirikës rituale tek poezia atdhetare. Edhe në poezinë bashkëkohore arbëreshe “e bukura More” zhvendoset nga atje dhe dikur në këtu dhe sot:

E bukura More e sprasme është këtu ku jam.

Këtu kam û zotin tatë, këtu kam û zonjën mëmë

Këtu kam edhe tim vëlla, gjithë mbuluar në këtë dhé.

Moreja nuk është një emërtim zëvendësues për Arbërinë, metonimi e saj, pavarësisht se Moreja ishte land i arvanitëve qysh në shekullin XIII. Kjo këngë nuk ka lidhje me ndonjë vetëdije atdhetare për vendlindjen e humbur, por me kultin e varreve të të parëve.

Dëshira e studiuesve për ta atdhetarizuar përtej kumtit të brendshëm, ka çuar jo vetëm në ndryshimin e përkatësisë tipologjike,nga këngë rituale përshpirtjeje në himn për Shqipërinë, por dhe e ka banalizuar thelbin e saj.

www.akad.gov.al

Poezi nga Emine S.HOTI

by

C:\Users\viron\Desktop\auto_auto_-opl15469320011645086228.jpg

Apel!

S`ka përse njerëzit të bëhen ujqër,

Ujqërit kanë hapësirat e tyre n`pyje.

S`ka pse njerëzit të hedhin bomba,

Mbi popujt, fushat me grurë e lule!

S`ka pse nënat të derdhin lotë,

Baballarët dhe djemtë të vriten në luftë,

S`ka pse fëmijëve t`u shuhet buzëqeshja,

S`ka pse qytetet të bëhen hi e shkrumb!

E kam të pamundur të jap një përgjigje,

S`mundem as një fjalë tjetër të shkruaj,

Më mbetet veç lart qiellin e pafund të shikoj,

-Sa do të vazhdojë kështu?-pyes veten dhe vuaj!

Dogja shpresat dhe ëndrrat

Në fëmijëri kur shkruaja ç`më thoshte zemra,

Më thoshin:“Mos shkruaj, fati i keq të ndjekë,

Zëra të vrazhdë më bërtitnin: Digje fletoren!

Hidhe në zjarr, bëje copë-copë, fletë – fletë!

I dëgjova ata zëra të errët dhe jonjerëzorë,

I hodha në zjarr vjershat me shpresa e ëndrra,

Kur një ditë kuptova se ç`i kisha bërë vetes,

M`u plagosën keq dhe shpirti, dhe zemra.

Ruajmë natyrën,ruajmë jetën

Natyra duhet ruajtur çdo ditë,

Të kujdesemi për të me mirësi,

Të mos lejojmë dëmtimin e saj,

Ndryshe ajo shfaq egërsi.

Në këtë natyrë ne gjejmë strehim,

Për të gjithë ne ka vend ky dhe`,

Duke ruajtur më shumë natyrën,

Ruajmë jetën tonë, edhe ne.

“E KAM NË ZEMËR POPULLIN TEM SHQIPTAR”

by

Shkup, 14 qershor 2022 – Në ITSHKSH (Instituti i Trashgimis Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve – Shkup) u promovua libri “E KAM NË ZEMËR POPULLIN TEM SHQIPTAR” të auorit Don Lush Gjergji, ku ishte i pranishëm edhe vet ai. Me këtë rast drejtori Prof.dr. Skender Asani tha se ky libër, i 17 me radhë i Don Lush Gjergjit, sjell përvojën personale të tij në raport me Nënën Tereze, e cila ishte objekt analizash e studimesh të autorit që nga njohja e parë me të në vitin 1969. Ky libër është botuar në nderim të 40 vjetorit të marrjes së Çmimit Nobel për Paqe nga Nën Tereza dhe sjell disa intervista, reportazhe e kujtime të Don Lush Gjergjit, të shkruara me përkushtim e dashuri, tha Asani.

Ai njoftoi se këtë promovim po e bëjmë për të nderuar kujtimin për Nënën Tereze, në 25-vjetorin e shuarjes së saj, me ç’rast Departamenti për trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut- Nënës Tereze, po e vazhdon traditën e ruajtjes dhe nderimit të një prej figurave më me ndikim në planet, siç ishte Nënë Tereza. Asani tha se një me këtë rast një mirënjohje i dedikohet edhe Don Lush Gjergjit, i cili ka përzgjedhur pikërisht ITSHKSH që të prezantojë librin e tij të radhës.

Për librin foli Prof. dr Ines Murzaku, profesoreshë universitare shqiptaro-amerikane, e cila vuri në dukje se ky libër ofron burime primare të dorës së parë mbi jetën dhe veprën e Nënës Tereze. Ajo ndër të tjera duke përshkruar profilin e Nënës Tereze tha se thelbi i ekzistencës së urdhërit është jeta shpirtërore e misonionarëve të dashurisë. Nënë Tereza, tha ajo vinte nga periferia, por punoi me dashuri dhe e vetmohim, duke bërë gjëra të vogla me dashuri të madhe.

Në vazhdim, prof. Murzaku shkoqiti edhe disa pjesë të librit duke u ndaluar në kapituj të veçantë. Me këtë rast ajo veçoi mbresat nga qyteti i lindjes, Shkupi, të cilat ishin transponuar në intervistat me Don Lush Gjergjin. Ajo tha se rinia moderne dhe njeriu sot, janë të lidhur nga fjalët dhe premtimet e reja. Ajo që ka nevojë të shohim është puna e vërtetë dhe dëshmitë konkrete, nënvizoi Murzaku.

Libri “E kam në zemër popullin tem shqiptar”, tha Emin Azemi udhëheqës i Departmanrtit të Letërisës në ITSHKSH, është një burim referencash për të gjithë ata që duan t’i kompletojnë dhe sistemojnë njohuritë mbi plotninë e figurës së Nënës Tereze, por edhe një lidhje me botën e pasur të një gruaje që mbolli në mendjet dhe zemrat tona faren e dashurisë për Hyjin dhe njeriun. Sipas Azemit, Don Lush Gjergj me këtë libër ka pasuruar jo vetëm bibliotekat, por edhe horizontin tonë të kërkimit pas modelit të një personaliteti si Nënë Tereza, e cila vazhdon të na frymëzojë me fuqinë e rrezatimit të saj human e shpirtëror.

“Në perceptimin e përgjithshëm, figura e Nënës del si një profil njerëzor tek i cili dominonte dimensioni kosmoplit, si një figurë që është shkëputur nga trungu i origjinës dhe peshën e rëndesës humane e kishte shkarkuar rrugëve të braktisura të Indisë dhe skutave të vemtumuar të botës, ndërkohë që ekziston edhe një perceptim tjetër, sidomos i atyre që e kanë njohur nga afër dhe shumë mirë natyrën e saj njerëzore, ku bën pjesë edhe Don Lush Gjergji, ku figura e Nënë Terezë na shfaqet me një dimension tjetër, me një frymë që korrespondonte me dashsurinë e saj të pashuar ndaj familjes, por edhe ndaj vendit të origjinës”, u shpreh Emin AZEMI.

Në përmbyllje të këtij promovimi, autori i librit Don Lush Gjergji, shprehi falenderime të përzemërta në adresë të ITSHKSH-së dhe me këtë rast shpalosi edhe disa detaje të pa thëna në librin e tij, e që kishin të bënin me jetën e Nënës Tereze. Pastaj ai përmendi tri arsyet që e shtyen atë, që ta shkruaj dhe botoj këtë libër: Nata e lindjes se Gonxhe Bojaxhiut, 40 vjetori i Çmirimit Nobel për Paqe, si dhe një jubile personal i tij – 50 vjetori i takimit të parë me Nënë Terezën në Romë, më 29 mars të vitit 1969. (www.itsh.edu.mk).

“Nëse doni që e tashmja të jetë ndryshe nga e kaluara, studioni të kaluarën”    

by

Violeta Mirakaj

Qershor 2022

New York

 Dokumentari-“Fluturat” nga Bujar Alimani

Është fund Maji. Rruga për në qendrën kulturore të komunitetit “Iliria”, te spitali “Jakoby” në Bronx, New York, të fton të kalosh mespërmes parkut  të madh plot gjelbërim, ” Pelham Parkway”. Qielli blu ndërpritej nga fare pak re të vogla pulpore, dielli ishte i ngrohtë dhe era e lehtë të përkëdhelte, të bënte të ndjeje kënaqësi, në këto ditë fund pranvere. Natyra i ka pikturuar pemët dhe gjithandej ka hedhur me tepricë ngjyrën jeshile me të gjitha reflekset e saja të lehta dhe të errëta, dhe bëjnë të spikasin më shumë ngjyrat luleshuma të cilat në mënyrë instiktive të bëjnë pjesë të këtij peisazhi.                                                                                            Qetësia në sallën e qendrës “Iliria” në kontrast me natyrën jashtë të fton të ulesh në një nga vendet bosh të sallës, plot e përplot me spektatorë, në pritje të shfaqjes së dokumentarit “Fluturat” me skenarist dhe regjisorin e mirënjohur Bujar Alimani.                                                              Kanë kaluar më shumë se tri dekada nga shembja e Komunizmit, njerëzit janë duke treguar historitë e tyre për këtë periudhë më shumë se kurrë. Madje, disa prej historive po tregohen nga gjeneratat e reja, të cilat kanë ruajtur me fanatizëm historitë e të parëve të tyre. Përmes Artit dhe Historisë, kërkon të provokojë mbi të shkuarën. Kjo nuk është dhimbje vetëm për viktimat dhe familjarët, po për të gjithë Kombin Shqiptar.                                                                                       Në ekranin e madh shohim filmimet që janë bërë në vitet e herëshme të vendosjes së shtetit të ri shqiptar, pas Luftës së Dytë Botërore. Jehona e atyre viteve vjen nëpërmjet parakalimeve dhe jehonës së fjalimeve të pushtetarëve; midis triumfit dhe ngjarjeve makabre të eleminimit të dhjetëra deri në qindra intelektualë të arsimuar dhe kulturuar në universitetet e Europës, me ëndrra dhe dëshira për një Shqipëri, një vend të përparuar demokratik si gjithë Perëndimi. Kjo gjetje regjizoriale prej B. Alimanit shërben si një prolog paraprirës së dramës shqiptare 45- vjecare e cila vjen nëpërmjet zërit të 19 Fluturave, personazhe live të këtij dokumentari. Një gjetje artistike reale kuptimplote nga skenaristi B. Alimani, është dhe titulli i këtij dokumentari, “Fluturat”. Eshtë  poezia e gjatë e shkruar në qelitë e burgut nga Elena Luli, nuse në familjen e shquar patriotike Dedë Gjonl Lulit (Gjelosh Luli), arsimuar në Institutin “Nëna Mbretëreshë”, arsimtare me dy vajza të vogla përfundon rrugëve të Internimit, dhe burgut. Ëndrrat e saj i shpreh bukur në vargjet e poezisë “Fluturat”.                                                                                                  Në qendër kemi intervistat, kujtimet, përjetimet e këtyre 19 Fluturave, të lindura dhe të rritura në kampet e internimit, po që përcjellin te memorja jonë dramën e qindra mijëra grave të reja dhe të moshuara, fëmijëve, djemve dhe burrave, vëllezërve dhe gjakut të brezave të cilët ishin të destinuar të vuanin kalvarin e një jete makabre, me fajin e vetëm se ishin gjaku dhe pasardhësi i atyre që donin një Shqipëri ndryshe.                                                                                     Duke ndjekur dokumentarin e ulur midis atit dhe bijës, Lekë Mirakaj dhe Matildës, ndjej peshën e kujtimeve të tyre, ndjej emocionin e tyre që përçohet nga ekrani. Është ëmbëlsia e zërit të Matildës, me inteligjencën e kulturën trashëguar që të bën për vete. Pjesëza nga jeta në internim, jeta plotë privime të moshës fëminore, dhimbja për mungesën e babait të saj për rreth 10- vite burgu. U munguan fëmijët prindërve, u munguan prindët fëmijëve- kjo është drama më e madhe. Ashtu si shprehet L. Mirakaj:- “Gjithcka mund të fal, torturat vitet në burgje, mungesa e mjeteve më elementare, por kurrë nuk mund të fal që nuk u isha pranë fëmijëve të mi, të gëzoja me ta vitet e rritjes dhe të maturimit. U mungova atyre, më munguan ata. Kjo është e pafalshme se vitet nuk çbëhen.”                                                                             Skenë pas skenash dalin në dokumentar si Edi Pervizi, Mira Bajo, Lindita Ndreu ,Besa Muçka Kafile Sina, Vilma Hodo, Lindita Dema, Markela Sina, Mira Bajo, Eva Pervizi etj…dhe japin copëza të jetës në barakat shtëpi, me mungesat dhe dertet që sillte jeta. Një ndër pikat e forta të këtij dokumentari përbëjnë dhe përditësimi i të dhënave të hershme për ngjarje të ndryshme në jetën në internim, jeta individuale por dhe kolektive e këtij grupimi shoqëror, të cilëve ju mohuan edhe gjërat më jetësore të një shoqërie të civilizuar. Shprehësitë gjuhësore të pasur me ndjeshmëri dhe ngjyra reale në intervistat të emocionojnë, sjellin deri te spektatori tablo të jetës dramatike deri dhe pasojat tragjike në jetën e tyre fëminore. Ka disa momente në jetë që lënë gjurmë të thella , si për shembull diskretitimi qe i bëhet fëmijës apo dhe të rriturit. Ndjen të ndahesh në copëza të brishta e të dëshpëruara, të cilat  zbehin besimin se një ditë do të arrijë t’i mbledhësh e t’i ngjisësh sërish. Semafori i jetës së tyre,  është ndryshe nga të tjerët. Në atë rregjim çnjerëzor vazhdon të rrëfejë njëra nga Fluturat- kishe ndroje dhe të qaje… lotët mund të konsideroheshin si pakënaqësi dhe sfidë për sistemin… Lotët e pafajshme të një krenarie të vrarë ishin. Një dramë po luhet në brendësi. Skenat që paraqiten para syve të spektatorit është ngjethëse. Një stuhi frike dhe keqardhjeje. Perspektiva e persekucionit ishte një motivim i fortë, lëkura dridhej nga pritja… Po vjen gazi -69 i sigurimit. Njera nga vajzat lëshoi një psherëtimë të fshehtë, një nga ato psherëtima të cilat regëtijnë përbrenda qenies si të ishin jehona të largëta të një përroi që rrokulliset poshtë shpateve malore.  Rrëfimet e tyre,  janë një kujtesë vazhdimësie të larmishëm i kujtimeve që kanë lënë të mbijetuarit e kampit famëkeq të Tepelenës, si volumet e serisë “Zëri i Kujtesës.” Rrëfenja të shumë të mbijetuarve të këtij kombi, filmimet e shumta me pleq dhe plaka që u kanë vdekur në atë kamp rreth 300 fëmijë të vegjël. Aktivitete për sensibilizimin si “Unë i mbijetova Tepelenës”; apo albumi i famshëm i piktorit 87-vjeçar Lekë Pervizi, piktura gravurë me thëngjill në copa kartoni, të cilat janë ndër të pakta dëshmi të përshkrimit të këtij kampi famëkeq, si shtretër dy- tre katëshe, ku mbijetuan familje të tëra me nga 6-7 anëtarë. Kemi motive nga puna e rëndë e grave dhe burrave dhe policët me kërbaç mbi krye. Kampi i Tepelenës ishte një Aushvic shqiptar, me ndryshimin që nazistët u jepnin hebrenjve veshjet me vija i dërgonin në gaz e krematorium, ndërsa komunistët pa rroba bashkëkombësit e tyre, ata parapëlqenin t’i vdisnin. Kjo tablo si te romani i Remarkos, për të provokuar rëndë plagën më të ndjeshme kombëtare të asaj pjese të plagosur më rëndë, e cila përpos fateve të hidhura personale e familjare, rroku me brengën e të pushkatuarve të tyre, të zhdukur pa varr.                                     Ky dokumentar është një vazhdimësi e rrugës së nisur me këtë tematikë, si “Azizi vendos të rrëfejë”të L.Progri dhe regjisorit G. Kurti. Dëshmi e njerit prej të mbijetuarve të kampit të Tepelenës. Pasuar Nga “Golgotha e Tepelenës” e Vasil Kokali; apo “Kujtime nga Ferri” nga Fatbardha Biçaku- Çelepe. Ajo shprehet- “Të dhemb zemra kur mendon vuajtjet në kampet e internimit, si në Tepelenë, Savër, Gradisht etj. Që ishin të reja, u plakën e disa prej tyre vdiqën aty. Si Rukije Dine, Kune Mirakaj, Meleqe Dine, Vasfie Dema, Mudi Dema, Mrika Gjon Markaj, Marta Gjon Markaj, Hajrie Cami, Cuba Mirakaj, Caje Merlikaj, Lice Kaloshi, Bije Kaloshi, Lije Ndreu, Ana Pervizi, Roza Marashi, Hajrie Mulleti etj.                                                     Në momentin e vdekjes – vdiq një Nanë me zemër plagë, për djalin që e pati në burg, për djalin e arratisur që nuk ia dëgjoi zërin per 20 vite, apo që djali i vetëm i mbeti pa të ardhme. Kjo është tragjedia shqiptare që u luajt në amfiteatrin jetë.  Vazhdimësia e rrëfimeve të një jete skëterrë, torturat, inskenimet e akuzave politike, kalvarin e udhëtimeve nga një kamp internimi në tjetrin, nga burgu në burg, tashmë përbëjnë dosjen e gjallë të rregjistruara me kamera dhe diktofona. Jeta e 42mijë emra të përsekuatuar politikë të ndarë në kategori:- Të pushkatuar, të vdekur në burgje, që kanë humbur aftësitë mendore, të burgosur, të internuar e të dëbuar,  kërkon libra të tërë për të shkruar detajet nga më të llahtarshmet nëpër hetuesi dhe burgje- asgje nga memoria e tyre nuk janë fshirë, janë kujtime nga e kaluara, diçka që na lidh me të, diçka që të tërheq vemendjen, kohë e cila ka kaluar….Spinoza thotë:- “Nëse doni që e tashmja të jetë ndryshe nga e kaluara, studioni të kaluarën”                                         Përjetimi këtij varg persekucioni – Jeto se s’vdes dot! Kur s’vdes dot, atëhere do të jetosh si të mundesh. Gjersa ka jetë, ka dhe shpresë, le të shpresojmë. Shpresa dhe jeta janë bashkë. Është kalvari i trishtë i njerëzve të persekutuar në mënyrë absurde… Jetë njerëzish të thjeshtë, që sjellin dëshmi tronditëse të një kohe. Ky dokumentar nuk është thjesht pjesëza nga jeta e e 19 Fluturave po  është vazhdimësi që hap rrugën për rrëfime të tjera.