Studim letrar nga Rafael Floqi

Pjesa II

Panteizmi si mjet ilustrimi

Panteizmi është perceptimi që sheh shpirtin hyjnor në të gjithë natyrën. Në poezinë e peizazhit, ai: Ndërthur natyrën me shpirtin, ku liqeni, mali ose qielli nuk janë thjesht objekte, por simbol i shpirtit dhe i pafundësisë. Krijon unitet estetik: natyra dhe njeriu nuk janë të ndara, dhe lexuesi e ndjen peizazhin. Intensifikon metaforën: një liqen mund të “qeshë”, një pyll mund të “flasë”.

Lasgushi: Liqeni i Ohrit dhe kodrat përreth përshkruhen me ndjeshmëri panteiste.

“Liqeni qeshi nëpër hënë,

Yjet u hodhën valle mbi valë.”

Eminescu: Tek Lacul, liqeni dhe pylli shndërrohen në hapësira kozmike që flasin me ndjenjat dhe reflektimet e poetit.

Dialogu Lasgush–Eminescu

Ngjashmëritë mes tyre: Natyrë e personifikuar: Liqeni që “qesh” te Lasgushi; ylli që “zbret” te Eminescu. Reflektim metafizik: Natyra është pasqyrë e shpirtit.

Struktura piktorike: përdorimi i dritës, ujit, yjeve për të ngritur tablo lirike.

Dallimi: Lasgushi vizaton hapësira të kufizuara (liqeni, mali, fusha), ndërsa Eminescu vizaton kozmosin dhe pafundësinë. Por të dy shndërrojnë peizazhin në ikonë poetike. Po ashtu Wordsworth: Natyrën e sheh si pasqyrë të shpirtit dhe vend reflektimi moral. Peizazhi dhe ndjenja ndërthuren si te Lasgushi. Kështu, Lasgushi dhe Eminescu lidhen me traditën europiane të poetëve vizualë, duke e zgjeruar konceptin e poezisë si pikturë dhe pikturës si poezi.

Mi zall të pyllit vjeshtarak

Dremit liqeri pa kufi,

Ay ndaj fundesh u perflak

Posi me zjarr e me flori.

posi me flake u ndes e kroj,

E vetetiti plot magji,

E ylli i ditës perëndoj

Në qetësi dhe dashuri

Tashi po shuhet nene mal

Qytet’i ngrysur ne zi.

Po ndizen yjte dal-nga-dal

Plot bukuri! plot fshehtesi!

Në këtë çast perëndimor,

Ndaj po me dehen syte e mi,

Kuptoj si shpirtin vjershetor

M’a frymezon nja mall i ri.

1. Struktura dhe ritmi

Poezia është e ndarë në katër strofa, secila me katër rreshta.

Ka një ritëm të lirë, pa skemë fikse metrike, që i jep një ndjesi spontane dhe meditimi natyror.

Përdorimi i përsëritjeve të figurave natyrore (zjarr, flakë, yje, liqer) krijon një ritëm vizual dhe emocional.

2. Imazhet dhe simbolika

“Mi zall të pyllit vjeshtarak” – fillimi ngre një imazh të natyrës në vjeshtë; vjeshta shpesh simbolizon kalimin e kohës, reflektimin dhe ndjesinë e largimit ose humbjes.

“Dremit liqeri pa kufi” – liqeri i qetë dhe i pafund sjell ndjesinë e pafundësisë dhe të brendshmeve të shpirtit poetik.

“Posi me zjarr e me flori” – flaka dhe flori janë metafora të pasionit, ndriçimit dhe bukurisë së natyrës në perëndim.

“E ylli i ditës perëndoj” – simbolizon fundin e një cikli, përfundimin e diçkaje dhe qetësinë që pason.

3. Ndjenja dhe gjendja shpirtërore

Poezia kalon nga vëmendja për natyrën në një reflektim të brendshëm. Poetja/poeti përjeton një ndjesi “malli i ri”, që lidhet me frymëzimin e shpirtit.4. Lidhja mes natyrës dhe shpirtit

Poezia e përdor natyrën si pasqyrë të shpirtit. Çdo fenomen natyror (zjarr, flakë, yje) reflekton emocionet e brendshme.

Mbarim Vjeshte

Fluturoj dhe shtërg’ i fundit, madhështor, me shpirt të gjorë 

Dyke shkuar që-me-natë sipër malesh me deborë 

Iku rënd’ e i përmallshëmë, dhe me sqep të ri të fortë 

Zotëriut q’i la folezën i trokiti mun në portë… 

Pra, më s’duket shpes’i fatit prapa bujqësh dhe plorësh, 

Prapa brazdës së rrëxuar hap-me-hap prej qe maloresh; 

Më s’dëgjohet nër ugare të kërcasë miu i hirtë, 

Vdiq nepërka pikëlore ndaj blatisht’ e shkretëtirtë. 

Dher-i i mardhur prej thëllimi dirgjet heshtur nënë brymë, 

Fryn veriu në pyll të thatë me zemrim e me fërtymë, 

E si shtohet cingërima… Ja! Se ku dinak dh’i voçrr… 

Nëpër gardh-e nëpër ferra dërdëllet gazmor një çoçërr !… 

O! sa hir që kishte shtërgu, aq fisnik me shtat të gjorë, 

Kur bariste dal-nga-dale, – posi dhëndër me kurorë!… 

E kur pranë-i vinte krilla, që shëndrij në kraharuar, 

Me sy lart, me hap të matur – posi vash’ e nusëruar!..

Natyra ka qenë gjithmonë një burim i pashtershëm frymëzimi për poetët. Ajo jo vetëm pasqyron bukurinë fizike të botës, por shpesh shërben si pasqyrë e ndjenjave dhe përjetimeve të brendshme të individit. Poezia e tregon qartë lidhjen midis natyrës dhe shpirtit të poetit: natyra është pasqyrë e emocioneve, burim reflektimi dhe frymëzimi, ndërsa ndriçimi i yjeve, flaka e perëndimit, dhe qetësia e liqerit lidhen ngushtë me ndjesitë e brendshme.

Lasgush Poradeci dhe Mihai Eminescu jetuan në periudha të ndryshme, por të dy u ndikuan nga romantizmi dhe një përkushtim i thellë ndaj natyrës. Eminescu shpesh përqendrohet në simbole metafizike dhe nostalgji të kohës së shkuar, ndërsa Poradeci shfaq një përqendrim më të fortë në peizazhin dhe emocionin e drejtpërdrejtë. Krahasimi i tyre lejon të kuptohet se si perceptimi i natyrës dhe emocioneve ndikonte në mënyrën se si figura artistike bëhet simbol i përjetësisë.

Poezia si art sinkretik , Poezia “Poradeci”

PORADECI 

Perëndim i vagëlluar mi Liqerin pa kufir  

Po përhapet dal-nga-dale një pluhúrë si një hije.  

Nëpër Mal e nër Lëndina shkrumb’ i natës që po bije,  

Duke sbritur që nga qjelli përmi fshat po bëhet fir…

E kudó krahin’ e gjërë më s’po qit as pipëlim:  

Në katund kërcet një portë…në Liqer heshtë një lopatë…  

Një shqiponjë-e arratisur fluturon në Mal-të-Thatë…  

Futet zemra djaloshare mun në fund të shpirtit t’im.

Tërë fisi, tërë jeta, ra… u dergj… e zuri gjumi…  

Zotëroj më katër anë errësira…  

Po tashi:  

Dyke nisur udhëtimin mes-për-mes nër Shqipëri,  

Drini plak e i përrallshëm po mburon prej Shëndaumi…

Kjo poezi e Lasgush Poradecit është një peizazh poetik, ku fjala bëhet njëkohësisht pikturë dhe muzikë. Po ta analizojmë në këtë prizëm:

1. Poezia si Peizazh Lirik

Lasgushi ndërton një peizazh të gjallë, i cili nuk është thjesht fotografi e natyrës, por një gjendje emocionale. Liqeri i Pogradecit shfaqet në muzg si një hapësirë e pafundme, ku drita shuhet ngadalë. Poezia është një përthithje e qetësisë, melankolisë dhe intimitetit me natyrën.

“Nëpër Mal e nër Lëndina shkrumb’ i natës që po bije…” – ky varg është tipik pejzazhi romantik: natyra është e përthyer nga një ndjenjë e brendshme, një projektim i shpirtit të poetit mbi hapësirën.

2. Poezia si Pikturë

Lasgushi e koncepton peizazhin si një tablo impresioniste. Ai nuk përshkruan me detaje të mprehta, por me ngjyra të vagëlluara dhe kontraste të buta:

 “pluhúrë si një hije” – drita shpërndahet si mjegull në një kanavacë të gjerë.

 “shkrumb’ i natës që po bije” – pikturë me tone të zeza, si brushë e Turner-it kur pikturonte muzgjet dhe stuhitë.

 “shqiponjë-e arratisur fluturon në Mal-të-Thatë” – një detaj i vetëm, i gjallë, që sjell dramën në një hapësirë ndryshe të qetë.

Në këtë aspekt, Lasgushi është më pranë Claude Monet sesa një peizazhist realist: ai e sheh natyrën në vagëllim, në shpërhapje ngjyrash, jo në vijëzime të sakta. Tabloja nuk është statike, por një lëvizje e dritës.

3. Poezia si Muzikë

Vargu i Lasgushit rrjedh me një melodi të brendshme. Ka një ritëm të ngadalshëm, njësoj si një nokturn i Chopin-it apo si një prelud i Debussy-t:

Zgjedhja e zanoreve të mbyllura (i, u) jep një tonalitet të heshtur, të butë.

Ritmi i vargjeve të gjata ngjason me valët e liqerit që prehen në muzg.

Poezia përfundon me Drinin plak – një “akord bas” që mbyll simfoninë e natës.

Këtu Lasgushi bën atë që quhet muzikalizim i peizazhit: natyra nuk shihet, por edhe dëgjohet, përjetohet si një harmoni tingujsh.

Krahasimi me Mihai Emineskun

Eminesku, i cili për Lasgushin ishte “Poeti i Madh i Përjetësisë”, krijon shpesh peizazhe të natyrës ku qielli, uji dhe muzgjet shndërrohen në simbole metafizike. Krahasimi më i qartë është me poezinë “Luceafărul” (Ylli i Mbrëmjes) dhe “Mai am un singur dor” (Kam edhe një dëshirë të vetme).

Të dy poetët shohin në natyrë një pafundësi kozmike: te Lasgushi është liqeri pa kufi, te Eminesku është deti dhe qielli i yllëzuar. Ngjyrat e muzgut te të dy janë melankolike, vagëlluese, metafizike.

Muzikaliteti i vargut është thelbësor: Eminesku përdor një ritëm himnor, ndërsa Lasgushi një ritëm elegjiak, më të brendshëm. Dallimet, Eminesku priret drejt metafizikës kozmike: yjet, përjetësia, pafundësia e kohës. Lasgushi është më tokësor e intim: për të, liqeri, mali dhe katundi janë vend i shpirtit të vet, një përjetësi e brendshme shqiptare.

Eminesku vizaton madhështinë e universit, Lasgushi përthith qetësinë e jetës së përditshme, por e transfiguron në përjetësi.  

Pra, mund të themi: Lasgushi është Eminesku i Liqerit, ndërsa Eminesku është Lasgushi i Yjeve.

Konkluzion 

Poezi – Pikturë – Muzikë në Sintezë

Poezia është një tablo impresioniste që vizaton muzgje të vagëlluara. Është njëkohësisht një kompozim muzikor, ku ritmi i vargjeve ngjan me një prelud të heshtur.  Është një gjendje shpirtërore universale, ku lexuesi sheh, dëgjon dhe ndien njëkohësisht.

Lasgushi arrin atë që arti i madh synon gjithmonë: bashkimin e shqisave, ku fjala bëhet ngjyrë dhe tingull. Ai është poet-piktor-muzikant, dhe pikërisht për këtë, peizazhi i tij poetik e tejkalon natyrën për të hyrë në përjetësinë estetike.

Studimi krahasues tregon se, megjithëse Poradeci dhe Eminescu ndajnë interesin për figurën dhe natyrën, qasjet e tyre artistike janë të ndryshme. Poradeci e afron lexuesin direkt me pamje të gjalla dhe ndjenja të prekshme, ndërsa Eminescu ofron një reflektim metafizik mbi të njëjtën natyrë. Poezia e fundit e Poradecit, “Liqeri vjeshtarak”, e demonstron më qartë se si figura, ngjyrat dhe muzikaliteti mund të krijojnë një tablo poetike të gjallë. Ky krahasim nënvizon se lidhja midis poezisë dhe pikturës nuk është vetëm metaforike, por funksionon si një urë estetike për të kuptuar emocionet dhe simbolikën në artin letrar

Lasgush Poradeci dhe Mihai Eminescu jetuan në periudha të ndryshme, por të dy u ndikuan nga romantizmi dhe një përkushtim i thellë ndaj natyrës. Eminescu shpesh përqendrohet në simbole metafizike dhe nostalgji të kohës së shkuar, ndërsa Poradeci shfaq një përqendrim më të fortë në peizazhin dhe emocionin e drejtpërdrejtë. Krahasimi i tyre lejon të kuptohet se si perceptimi i natyrës dhe emocioneve ndikonte në mënyrën se si figura artistike bëhet simbol i përjetësisë. Të dy poetët krijojnë figura që mund të interpretohen edhe vizualisht. Për Poradecin, liqeri dhe pylli janë tablo që transmetojnë ngrohtësi dhe magji, ndërsa te Eminescu, elementet e natyrës shpesh shfaqen si skena teatrale ku ndodhen mendime dhe ndjenja njerëzore. Në këtë kuptim, poezia shërben si një “pikturë e gjallë”, ku secila figurë ka ngjyrat dhe ritmin e saj.

Poezia e Lasgushit është një art i trefishtë: fjalë, figurë dhe muzikë. Çdo varg mund të shihet si një brushë që prek telajon e shpirtit, duke lënë gjurmë tingujsh dhe ngjyrash. Muzikaliteti i vargjeve të tij lidhet ngushtë me traditën popullore shqiptare dhe me ritmin e natyrës, duke krijuar një poet unik që ndërthur universalen me kombëtaren, filozofiken me estetikën.

Studimi krahasues tregon se, megjithëse Poradeci dhe Eminescu ndajnë interesin për figurën dhe natyrën, qasjet e tyre artistike janë të ndryshme. Poradeci e afron lexuesin direkt me pamje të gjalla dhe ndjenja të prekshme, ndërsa Eminescu ofron një reflektim metafizik mbi të njëjtën natyrë. Ky krahasim nënvizon se lidhja midis poezisë dhe pikturës nuk është vetëm metaforike, por funksionon si një urë estetike për të kuptuar emocionet dhe simbolikën në artin letrar.

 Gjithësesi, përveç këtyre treguesve të tërthortë, prova më e sigurtë dhe më e rëndësishme në pohimin e këtij pozicionimi ndaj filozofisë është disertacioni për doktoraturën i poetit me titull “Eminesku i injoruar dhe ideologjia e tij popullore atdhetare”, ku ai merret me studimin e veprës së kryepoetit rumun Mihail Eminesku.

Sa si shkruan një studiues i njohur rumun për të: “Monografia për Emineskun me të cilin poeti Lasgush Poradeci mbrojti doktoratën e vet në Universitetin e Grazit, na çudit të gjithëve me përmasat e shtrirjes, me thellësine e gjykimit e të analizave, me njohjen e thellë të letërsisë rumune e evropiane, me aftësinë për të vënë në dukje lidhjet e Emineskut me kulturën e folklorin rumun e me poezinë e filozofinë gjermane dhe botërore. 

Ndërsa Moikom Zeqo, një tjetër autor që e ka njohur shumë më nga afër poetin, sqaron se “Lasgushi e ka shënjuar vetë të shkruajë për Emineskun, sepse Eminesku është poeti ku ai shihte vetveten si poet” (Moikom Zeqo), ndërsa në fund të studimit mbi doktoraturën e tij, ai përcakton: “Eminesku është i rëndësishëm për Lasgushin, jo thjesht se ai e ka studiuar atë. Eminesku është një mentor shpirtëror i Lasgushit që në rininë e hershme. 

Studimi krahasues i Lasgushit dhe Emineskut tregon se poezia është një formë arti që shkon përtej kufijve të gjuhës dhe kombit. Të dy poetët krijojnë një art ku fjala bëhet figurë, figura bëhet muzikë, dhe muzika shndërrohet në emocion universal. Poezia shfaqet si pikturë e shpirtit dhe melodi e pavdekshme.

KOSTA NAKE/

Në fillim të viteve ’70 dëgjova për herë të parë për shkrimtarin Martin Camaj, në fillim të viteve ’90, kur dyert u hapën për të mohuarit, ai mbylli sytë pa arritur të ngjitej fizikisht në skenën shqiptare. U deshën të kalonin edhe 30 vite që të merrja për herë të parë në dorë një nga veprat e tij, romanin “Djella”. Parandjenja e parë ishte një përballje jo e lehtë me gegërishten, por isha gabuar, prisja të hyja në disa mjedise epike të gurta e të heshtura, por gjeta një mjedis lirik me karaktere që më befasuan me mprehtësinë e tyre, kisha planifikuar një lexim që mund të shkonte një javë, por e lexova brenda një gjysmë dite.

Romani më krijoi imazhin e një dashurie të parë që edhe pas 65 vitesh flet me gjuhën e së sotmes, një pleksje e rrëfimit me meditimin, e prozës me poezinë. Mësuesi Bardh Qerreti dhe fshati Ndërsanë, sjellin një prerje disamujore të jetës shqiptare e cila mëton të mbajë gjallë burrninë kur ka aq shumë sëmundje dhe varfëri, sa që mësuesi vetëm mund të bëjë udhëtarin dhe jo misionarin, kur e vetmja gjë pozitive është këmbëngulja e fshatarit për të ruajtur tokën nga tjetërsimi. Gjithsesi Camaj bën një vlerësim mbresëlënës: “Një kandil bishtuk ndezë në fushën e errët, natën, bân mâ dritë se një hyll i largët. Kandili me dritë të vogël qenka mësuesi.” (f.31). Poetikisht kjo është sjellë kështu: “Mësues n’katund â punë e dlirë e naltë me gdhendun njerëz për dit të mdha.” (f.47) Kurse në mendësinë popullore ka një deformim që ka filluar të ngrejë krye edhe sot në një prizëm të ri. Ja ç’i thotë Curri mësuesit: “Ju të shkolluemit kujtoni se na të pashkollët aq sa dimë flasim.” Dhe më tej reflektimi i Bardhit: “Simbas tij ai, jo unë, në trutë të veta ruente edhe dijen e të parëve. Kurse na tue lexue sende tjera, i kishim harr.” (f.77)

Bardhi vendos tre lidhje të ndryshme: me Shpresën, Djellën dhe Sosen, një trinom me natyra të ndryshme. Me Shpresën – një fejesë pa dashuri që përfundon me divorc. Me Djellën një dashuri pa propozim, maturia intelektuale e lë në baltë dhe Djellën që ndriçon Ndërsanën, e merr malësori Curri që është më i shpejtë e këmbëngulës. Me Sosen është një marrëdhënie seksuale pa ndjenjë, prandaj dhe jetëshkurtër.

Mjedisi legjendar mund të bëjë të mendosh se këtu kanë ndaluar akrepat e kohës, por bisedat e shkurtra të mësuesit me Djellën dhe Currin dhe takimi i tij me plakun e urtë te Kodra e Hardhisë zbulojnë karaktere të fortë e të mençur që hedhin dritë mbi identitetin e malësorit dhe qëndresën përballë joshjes për braktisjen e trojeve. “Një pjesë të tokave e kam mbas kësaj maje. Shkoj e vij dy herë në ditë këndej pari…Kështu e ndiej veten, i lidhun për pronat e mia. Nëse dikush vjen e ma merr këtë tokë një ditë. Do t’i grryej të dy sytë me këta thoj.” (f.93-94) I skalitur bukur në galerinë e portreteve është ai i bariut. (f.122)

Lëvizja nga fshati në qytet dhe nga mali në fushë është një lëvizje demografike që u përsërit në këto vite të tranzicionit politik dhe ekonomik. Kalimthi ceket edhe lëvizja përtej kufijve kombëtarë: “Në anën tjetër të malit njeriu e ndjen veten të huej dhe e shijon vetminë si askush në këtë botë; vetmia bâhet shoqe e jetës dhe kështu atje mbas malit jetohet mâ mirë. I hueji mundet me folë gjithditën me vetvete e askush s’e pyet se çka e pse ai flet në një gjuhë të huej, dmth në gjuhën e vet amtare.” (f.71)

Hendeku i brezave zbulohet qartë e trishtueshëm te biseda atë e bir. Babai kërkon t’i qëndrojë strikt traditës: “Unë kam vjetët, ti ke shkollën, ti për mue je im birë, unë për ty malok.” (f.51) Biri që jetën e ndan mes fshatit dhe qytetit: “Çdo send që lëviz këtu mbrendë duhet të marrë frymë si ju, në të njëjtin ritëm, por i vetmi pinjuell që ju lindi e u rrnoi, dalë ngadalë tue u rritë, prej djalit u shndërrue në dashamirë, prej dashamirit në një të njoftun të largët dhe, për mos me u bâ anmik, tash del e tret dikah.” (f.52)

Ndryshe nga sa mund të pritej, Djella është një hap më parë nga vajzat malësore përderisa shkon lirshëm për të mbushur ujë dhe mund t’u përgjigjet meshkujve të panjohur. Madje ajo bën një deklaratë të fortë: “Edhe unë kam një korp, s’jam vorbë me zie groshën në të.” (f.107)
Interesant është vlerësimi i padyshimtë i Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe analiza e gjakmarrjes në vështrimin e Currit: zanka fill për ngatrresa grash, fjala që u lëshueke goje pa mendue, mirëqenia ekonomike i tërbueke njerëzit. (f.75)

Brenda kësaj kornize përfshihet edhe mendësia shqiptare për armët që sillet nëpërmjet plakut Shin: “Mo’ Zo’ se çka na ka gjetë! Kur i bishim malit me to në krah e ngjeshë për bel, edhe toka u dridhte nën kambët tona, veshë në xhamadana ari e tirq të lehtë, bardhë si endja e kumbullës. Sall nuk fluturoshim se gjâ pa bâ nuk lëshim, more burrë!” (f.114) Vitet e tranzicionit kanë “rivendosur” këtë dinjitet të humbur për gjysmë shekulli.

Romani merr një nuancë policore kur sjell interpretime të ndryshme për vdekjen e Currit duke u përdorur si mjet për të përmbyllur subjektin, kurse rolin e epilogut e merr një bisedë mes Bardh Qerretit dhe kolegut në hije, Blerim Bushli.
*
Në fund të çdo kapitulli Bardhi mësues ekspozon edhe fytyrën e vet prej poeti. Poezitë janë monokolone me varg të lirë, por me një ngarkesë të madhe figurative. Me një vështrim tërësor të materialit poetik që shoqëron kapitujt, mund të veçojmë disa karakteristika të tij:
Së pari, vargjet janë kryesisht refleksione për ngjarjet dhe jo një metamorfozë e tyre.
Së dyti, poezitë ndërtohen mbi paralelizmin figurativ të një dukurie të natyrës apo të një peizazhi me gjendjen shpirtërore të poetit apo me marrëdhëniet e tij me të tjerët. Leksiku i natyrës fokusohet te mali, pishnaja, plepi, dushku, blini, kallami, ahet, shkëmbinjtë e thepisun, gjembi, bari, trëndafili, kullumbria, bregu, këneta, etj.
Së treti, Camaj është poeti i metaforave të bukura që janë fryt i përthyerjes së përvojës në tinguj e ngjyra dhe shpesh herë krahasimet janë bashkëshoqërueset e tyre.

Ja një përmbledhje e kësaj pasurie artistike: Më gëzoni si gjethi i njomë në puhi, më shikoni si hana nëpër rrema, nga palci i urrejtjes dëshiroj me dalë si bima prej fare në pranverë. (f.33)
Gacat e votrës m’i dinë fshehtësistë në tru si bleta në terr të zgjonit, – në fund të shpirtit ndiej një za që harpën e kangës s’fortë mos ta var kurr në gemb. (f.37)
Shkrumb ma bani etja gjuhën, krah gjingalle në vapë, – vetmia e lugjeve në terr më ndjek si send i gjallë me trup e mish. (f.41)
Ndieva mushtin tue vlue ndër druj dhe gjijtë e dheut tue u fry nën kambë. (f.44)
Plepi ka mbetë i thatë si shtizë, – me fletzën e dushkut na ço n’ajër, moj erë. (f.52)
Fëtyrën e shkambijve të thepisun e pruna në sy, krizmën e erës ndër aha e pruna në veshë, filli i kallambit në breg dikë po pret në muzgun e lodhun e shkret. (f.58-59)
Nji mall m’këputi, ore vëlla, si këputet krandja në flakë, si këputet fjala në dhimbë, nji mall më randon në shpirt si molla e madhe në gemb. (f.72)
Në pusin e ujit në oborr lahet ylberi që u zhye mâ parë n’lloç dhe unë mbes para tij nji shkop i puthun në dy syt. (f.78)
Djellë, ti hyne si blerimi në sy, gjak i ngrohtë ndër dej. Mos ik, syni me blerim nuk ngihet, as zemra me gjak e ngrohje. (f.81)
Zemra rri ngujue e plasun, si zog pa fletë, – me muzg vjen gzimi e me erën e barit malli i netve që ikën. (f.97-98)
Nji re ka mbetë në qiellin e hapët barkë e vetmueme në det, nji shkamb në shpirt. (f.133)

Studim letrar nga Rafael Floqi

________________________________________

Hyrje

Që nga antikiteti, marrëdhënia midis poezisë dhe pikturës ka qenë një nga nyjet më të rëndësishme të estetikës. Horaci me shprehjen “ut pictura poesis” e vendosi artin e fjalës përkrah artit vizual, ndërsa Gotthold Ephraim Lessing, me veprën Laokoonti, bëri dallimin mes kufijve të poezisë dhe pikturës. Gjatë romantizmit, këto dy arte u afruan sërish, duke u parë si pasqyra të shpirtit dhe të natyrës. Poezia e Lasgush Poradecit dhe e Mihai Eminescut ofron një shembull të ndërthurjes së fjalës poetike me figurën pamore dhe muzikore.

Në romantizëm, nocioni i “pikturimit me fjalë” u bë një ideal letrar, ndërsa arti vizual shpesh shihej si poezi e heshtur.

Në këtë kontekst, vepra e Lasgush Poradecit, një nga poetët më të mëdhenj të Shqipërisë, është shembulli më i plotë i këtij dialogu estetik. Poezia e tij, e përqendruar mbi Liqenin e Ohrit dhe natyrën shqiptare, funksionon si një pikturë lirike, ku ngjyrat, dritat dhe reflektimet shndërrohen në simbole shpirtërore. Por Lasgushi nuk është vetëm një poet i natyrës; ai është një poet-piktor, i cili arrin të ngjizë metafizikën e jetës në forma vizuale. Në këtë kuptim, ai lidhet ngushtë me Mihai Eminescu-n, poetin kombëtar të Rumanisë, të cilin Lasgushi e njohu gjatë viteve të studimit në Bukuresht dhe e admiroi si një model poetik. Eminescu, ashtu si Lasgushi, përdor natyrën si pasqyrë të shpirtit dhe kozmosin si hapësirë metafizike të njeriut.

Një kryeshenjë e kësaj përvoje përbën doktoratura që Lasgushi realizoi për poezinë e Emineskut. Kësisoj, një lidhje për t’u analizuar është raporti që ka ekzistuar midis tyre në mjaft rrafshe. Në studimin e vet mbi Emineskun, Mitrush Kuteli hedh mjaft dritë jo vetëm mbi poetin dhe filozofinë e tij, por dhe mbi raportin që Lasgushi kishte me Emineskun. “Melankolija, skepticizmi, pesimizmi…janë motivet nëpër të cilat ai kthehet fort dendur”, (Kuteli) thekson autori, duke përcaktuar njëherësh edhe burimet e këtij botëkuptimi: “vuajtjet e jetës së vet, pesimizmi i trashëguar, përmbi të cilin u pat shtuar leximi i librave të shenjta budiste dhe leximi i veprave të Shopenhauerit” (po aty).

Një itenerar të tillë mund të ketë ndjekur edhe raporti midis filozofit dhe poetit shqiptar. Edhe Lasgushi ka vuajtur që në moshë shumë të re, që në gjimnaz, nga një sëmundje e rëndë që nuk iu nda përgjatë gjithë jetës, duke e limituar shumë fizikisht.

Po njëlloj, edhe Lasgushi duhet të kategorizohet në perspektivën e këtyre caqeve. Dihet që ai ka ndikim. Ka ndikim nga poetët shqiptarë. Ka ndikim nga Eminesku, por edhe nga poetët gjermanë. Por nuk është i ngjashëm në të vërtetë me askënd.

Ai është ai, poeti, me kodin e tij të përjetshëm e të padeshifruar. Ndaj, ndikimet te Lasgushi duhen konsideruar si diçka endemike, jo si një proces mutacioni. Përkundrazi, ai asimilon, transformon dhe prodhon sipas stilit të tij. mendon, plazmon, dhe në fund këndon sipas shpirtit të tij, që nuk mund t’ia “disputojë askush”. Janë të gjitha këto atributet e famshëm shopenhauerianë të gjeniut dhe idesë që qëndron në themel të teorisë së tij të artit.

Po, Lasgush Poradeci ka pasur një lidhje të ngushtë me artin e vizatimit dhe ka kontribuar në zhvillimin e tij në Shqipëri. Ai ka studiuar për tre vjet në Akademinë e Arteve të Bukura, ku ka zhvilluar aftësitë e tij si piktor. Megjithatë, ai nuk e ka ndjekur këtë profesion në mënyrë të vazhdueshme, duke u përqendruar më shumë në poezinë e tij. Lasgushi nuk ishte vetëm poet, por edhe piktor i talentuar, bashkëpunëtor me Odhise Paskalin dhe Vangjush Mion, duke kontribuar në zhvillimin e një tradite figurative shqiptare. Ai kultivoi vizatimin dhe e shihte poezinë si një tablo të gjallë, një dimension që e afron atë me Emineskun, i cili në poezitë e tij krijon tablo të natyrës plot dritëhije, ngjyra dhe muzikë. Një moment i veçantë në lidhjen e tij me artin është angazhimi në mësimdhënie në Shkollën e Vizatimit, ku ka pasur një ndikim të drejtpërdrejtë në formimin e artistëve të rinj. 

Ky studim synon të shqyrtojë marrëdhënien reciproke mes poezisë dhe pikturës dhe muzikës përmes krijimtarisë së Lasgush Poradecit, në dialog me traditën estetike europiane dhe shembullin paralel të Mihai Eminescu-t, duke përfshirë edhe ndikime të panteizmit dhe krahasime me Wordsworth dhe Rilke dhe me muzikën.

Poezia si pikturë: Lasgushi dhe fuqia e figurës vizuale

Në vargjet e Lasgush Poradecit, natyra nuk përshkruhet thjesht si një sfond i jashtëm, por vizatohet si një tablo e gjallë, ku elementët marrin dimensione estetike dhe shpirtërore. Po të marrim poezinë Vallja e yjeve, shembull i pastër i këtij procesi:

“Liqeni qeshi nëpër hënë,

Yjet u hodhën valle mbi valë.”

Ky imazh është vizual dhe dinamik njëkohësisht: liqeni është i gjallë, qesh; hëna është dritë që pasqyrohet; yjet janë subjekte të animuara që vallëzojnë mbi sipërfaqen e ujit. Kjo është një pikturë lëvizjeje, e ngjan me brushat e impresionistëve, ku reflektimi i dritës mbi sipërfaqe është thelbi i tablosë.

Në poezinë Poradeci im, vendlindja përshkruhet si një peizazh i brendshëm:

“Në shpirt më ngjallet vendi im,

Me mal e fushë, me liqen e lumë…”

Kompozimi është pikturor: plan i parë (liqeni), plan i dytë (fusha dhe lumi), plan i tretë (mali). Është një tablo e ndërtuar me sens hapësinor të qartë, por në të njëjtën kohë një peizazh i shpirtit – figura e brendshme e poetit. Këto shembuj tregojnë se Lasgushi përdor gjuhën si një kanavacë, ku fjala është brushë dhe tingulli është ngjyrë.

Poezia është një përzierje e bukurisë natyrore dhe reflektimit të brendshëm, ku imazhet vizuale dhe emocionet janë të lidhura ngushtë. Ajo i bashkon magjinë e vjeshtës, perëndimin e diellit, dhe ndjesinë e frymëzimit artistik. Ka një ndjesi të qetësisë dhe bukurisë së fshehtë që të fton të meditosh mbi kalimin e kohës dhe ndikimin e natyrës mbi shpirtin.

Marrëdhënia mes poezisë dhe pikturës, nga Horaci deri te moderniteti, mbetet një çështje themelore e estetikës. Lasgush Poradeci është shembulli më i lartë i këtij raporti në Shqipëri: një “piktor me fjalë”, që krijon tablo të ndriçuara ku liqeni, yjet dhe hëna flasin një gjuhë poetike. Mihai Eminescu është paraleli i tij rumun: një poet i kozmosit, që vizaton universin dhe e kthen atë në simbol të fatit njerëzor.

Në dialogun Lasgush–Eminescu, poezia dhe piktura nuk janë forma rivale, por motra që ushqejnë njëra-tjetrën: poezia pikturon në kohë, piktura poetizon në hapësirë. Panteizmi, ekfrasis dhe ndjeshmëria vizuale bëjnë që arti të bëjë të dukshme atë që nuk shihet dhe t’i japë zë asaj që nuk flet.

Që nga antikiteti, marrëdhënia midis poezisë dhe pikturës ka qenë një nga nyjet kryesore të estetikes së figurës. Të dyja format e artit synojnë të kapin jo vetëm bukurinë vizuale, por edhe thellësinë e emocioneve dhe filozofinë e botës. Ky studim synon të krahasojë estetikën e figurës në poezinë e Lasgush Poradecit dhe Mihai Eminescut, duke e ilustruar marrëdhënien e tyre me pikturën si formë artistike.

Analiza e figurës në poezinë e Poradecit dhe Eminescut

Poezia e Poradecit, për shembull:

“Mi zall të pyllit vjeshtarak

Dremit liqeri pa kufi,

Ay ndaj fundesh u përflak

Posi me zjarr e me flori.”

këtu përdoren figura të fuqishme vizuale dhe ngjyrash, që krijojnë një përjetim të gjallë të natyrës. Ndërsa Eminescu shpesh përdor simbole që lidhin natyrën me mendime metafizike: yjet, drita dhe hije shërbejnë për të reflektuar gjendje emocionale dhe filozofike.

Marrëdhënia poezi–pikturë

Të dy poetët krijojnë figura që mund të interpretohen edhe vizualisht, si një pikturë në fjalë. Për Poradecin, liqeri dhe pylli janë tablo që transmetojnë ngrohtësi dhe magji, ndërsa te Eminescu, elementet e natyrës shpesh shfaqen si skena teatrale ku ndodhen mendime dhe ndjenja njerëzore. Në këtë kuptim, poezia shërben si një “pikturë e gjallë”, ku secila figurë ka ngjyrat dhe ritmin e saj.

Krahasimi i teknikave letrare

Simbolika: Eminescu përdor simbole më abstrakte; Poradeci simbolizon duke përdorur detaje konkrete dhe vizuale. Ritmi dhe tingulli: Të dy krijojnë një muzikë të brendshme të fjalës, por ritmi i Poradecit është më i qartë dhe melodik, duke i afruar poezisë tonalitetin e një tabloje. Ngjyrat dhe emocionet: Në Poradeci, ngjyrat janë të ndritshme dhe të prekshme; te Eminescu, ngjyrat janë të koduara metaforikisht dhe shërbejnë për të nxjerrë në pah ndjenja të thella.

Piktura si poezi e heshtur

Piktura në traditën shqiptare shpesh shfaqet si poezi e heshtur. Ikonat e Onufrit, me të kuqen e famshme dhe ndriçimet hyjnore, janë shembuj të artit vizual që funksionon si poezi metafizike. Një ikonë nuk është thjesht figurë, por një gjuhë simbolike që komunikon me shikuesin.

Në këtë prizëm, vargjet e Lasgushit shpesh kanë një ndriçim ikonografik: hëna, ylli, dielli nuk janë vetëm elementë natyrorë, por simbole që ndriçojnë dimensionin shpirtëror. Poezia dhe piktura bëhen dy gjuhë paralele që flasin për të njëjtin realitet të padukshëm.

Ekfrasis dhe estetika e natyrës

Ekfrasis është forma e pastër e lidhjes mes fjalës dhe figurës (Keats me Ode on a Grecian Urn, Rilke me Archaic Torso of Apollo). Lasgushi dhe Eminescu zhvillojnë një ekfrasis të veçantë: ekfrasis-in e natyrës. Peizazhet e tyre nuk janë thjesht përshkrime, por vepra arti që kthehen në simbole të përjetshme.

Në Frymë e Jetës, Lasgushi sheh shpirtin e vet si një fletë të bardhë që lundron mbi valë nën dritën e hënës.

Në Mai am un singur dor, Eminescu e shkrin veten me detin në qetësinë e mbrëmjes.

Në të dy rastet, natyra bëhet vepër arti ekfrastike: piktura bëhet poezi dhe poezia bëhet pikturë.

SHPENDI TOPOLLAJ/

 175 vjetori i vdekjes.

Janë fjalët e vetë atij, për të cilin po marr guximin të shkruaj

   Nuk besoj se ka shqiptar që ka shkuar ndonjëherë në Paris dhe të mos ketë pritur të takojë në ndonjë qosh rruge, park e kafene, një burrë të bëshëm, me tipare të theksuara ezmere, flokë pak të gjatë, krehur me vizë anash, mustaqe e shikim të butë babaxhani, që quhet Honore Balzak (Honore de Balzac). Po ashtu, askujt nuk i besohet se ai është larguar qysh në 18 gusht të vitit 1850 nga ai vend që me penën e tij i dha famë dhe e bëri të njohur anë e kënd rruzullit, duke lënë pas hijen e ndritur të një gjeniu me 92 vepra të jashtëzakonshme dhe mermerin e busteve të tij. Koha kur ai jetoi (lindi në 20 maj të 1799 në Tur (Tours), ishte e ngarkuar me ngjarje që përgjithësisht synonin shndërrimin e shoqërisë franceze të asaj kohe e rënduar disi edhe nga zvetënimi moral, korrupsioni dhe etja për fitime. Revolucioni i vitit 1789 që kishte nisur me pushtimin e Bastijës, shpalljen e Republikës së Parë dhe çuarjen në gijotinë të mbretit, që u pasua me diktaturën jakobine, u zëvendësuan nga pushteti i Napoleon Bonapartit, i cili e hodhi shpejt shikimin përtej Francës. Burbonët e rikthyer pas turpërimit të Bonapartit në 18 qershor të 1815 në betejën e Vaterlos, qëndruan plot pesëmbëdhjetë vjet dhe në 1830, Revolucioni i Korrikut solli mbretërimin konstitucional të Lui Filipit. Balzaku e pati jetën e shkurtër dhe e jetoi Republikën e Dytë vetëm nja dy vjet. Pra ishte një periudhë e ngjeshur me ngjarje dhe me njerëz të lodhur e të zhgënjyer nga pritshmëria e revolucioneve. Për pasojë, kutohet se edhe karakteret e tyre ishin në një krizë të thellë. Gjallërimi dhe përhapja e ideve të majta, dha ndërkohë një farë shprese, gjë që u pasqyrua edhe në art e letërsi me atë që u quajt realizëm dhe që ishte parë te Rilindja me Bokaçion, Rablen, Servantesin, Lope de Vegan e Shekspirin me shokë. Balzaku, pa frikë duhet rreshtuar në krye të atyre shkrimtarëve që ndoqën parimet e realizmit kritik, që duke u marrë me demaskimin e fenomeneve negative, nxitën te lexuesit frymën e protestës kundër të keqes. Në themel të tij, ky realizëm kritik, pati përhapjen e idealeve pozitive si atdhedashuria, nevoja e lirisë dhe çelja e perspektivës për jetë më të mirë. Por trashëgimia letrare e atij vendi ishte mësuar me shije të tjera letrare, si dramat e poezitë, ndaj dalja në skenë e Balzakut si romancier, ishte diçka e re. Megjithatë, për atë popull qe fat, dalja e një talenti të tillë, i cili me veprën e tij madhore edhe e orientoi lexuesin nga ky zhanër, për të mos thënë se romanet e tij priteshin me padurim, sidomos për të vërtetat që mbartnin brenda tyre. Ja pse edhe shkrimtari tjetër francez i atyre viteve, Sharl Bodëler (Charles Boudelaire), e quante vizionar të mrekullueshëm dhe shumë të tjerë, baba të romanit. Babai i tij quhej Fransua Balssa (që më pas ju mbush mendja ta bënte Balzak), dhe kishte shërbyer në ushtri me detyrën e intendentit, kurse e ëma, plot tridhjetë vjet më e re se ai ishte një bishtpërdredhur që i dha Balzakut një vëlla të jashtëligjshëm që quhej Anri. Kishte dhe dy motra, Laurën dhe Lorencën, shumë pak më të vogla se ai. Gjendjen ekonomike se familje e kishin të mirë, pasi i ati që ishte me origjinë nga fshati, bëri prokopi gjatë rrëmujave të revolucionit. Nga mosha tetë vjeçare, djaloshi shkoi për gjashtë vjet në shkollë në Vandome, dhe më pas në kolegj në Tur. Kur më 1814, familjarisht shkuan në Paris, ai kreu studimet e larta në Universitet në degën e Jurisprudencës. Si u diplomua, punoi për ca kohë në një zyrë avokatie, por mendjen e kishte te krijimtaria letrare. U vendos siç ishte zakoni në një dhomë të lagjes Bastija dhe gjeti një botues të quajtur August Le Poitevin. Shkroi një dramë me titullin “Kromuell”, por ajo kaloi pa u vënë re. Në bashkëpunim me mikun botues, nisi krijimet e para si “Trashëgimtari i Birag”, “Famullitari te Ardenët”, “Argou pirati” etj. të cilat i botoi me pseudonime. Nuk ishin kushedi çfarë, megjithatë ai nuk ngurronte të shprehej se do ta pushtonte botën me penë, si Napoleoni me shpatë. Dhe e bëri! Është koha kur njihet dhe tërheq vëmendjen e një gruaje më të madhe në moshë, të quajtur L`or de Bernit e cila nuk ja kurseu asnjëherë përkrahjen. Dhe si për t`ia shpërblyer miqësinë, ndihmën dhe mundet edhe dashurinë, Balzaku një vit para vdekjes së saj botoi librin që ja kushtoi, “Zambaku në luginë” (1835). Gjithmonë në sjelljen dhe stilin e të veshurit, kishte një farë snobizmi, madje thuhet se pasi vdiq, megjithë borxhet që pati, i gjetën në garderobë treqind jelekë. Kjo qe dhe arsyeja përse i shtoi mbiemrit të tij atë dë – në. Po ashtu, nisi të frekuentonte edhe sallonet mondane të kryeqytetit, ku ra në dashuri me markezen de Castri, dhe duke ditur se kjo lloj jete kërkonte para, ju fut, por pa sukses biznesit. Kështu, tentoi aty nga viti 1825 të bëhej vetë tipograf, por nuk ia doli, të vinte në shfrytëzim një minierë argjendi në Sardenjë, por kot, dhe u mor me tregtinë e drurit në Poloni, ku gjithashtu dështoi. Ndofta, ky qe fat i madh për letërsinë, pasi i la kohë që të shkruante nëntëdhjetëedy libra. Kishte dhe një fiksim pas mobilieve antike, ku shpenzonte shuma të mëdha. Kurse për të shkruar, punonte kryesisht natën, deri edhe 10 orë, duke qëndruar në këmbë dhe duke rufitur pa fund filxhanët e kafesë. Kishte parimin “Për të qenë zotëria i dijes, duhet të jesh skllavi i punës”. E tërhiqnin gratë, dhe ato e vlerësonin për mendjen e tij të pazakontë dhe sidomos mendimet e tij rreth tyre dhe martesës, të shprehura te libri i tij “Fiziologjia e martesës”, kryesisht me shkrime të vogla për zbavitje. Por, akoma më shumë tërhoqi vëmendjen e tyre romani “Lëkura e shagrenit”, që e shkroi kur ishte gazetar te “Letra mbi Parisin”, ku ato në filozofinë e tij gjetën nevojën e trajtimit njerëzor të tyre. Për të shprehur konsideratat e tyre, nga të gjitha anët, shkrimtarit i vinin letra mirënjohjeje dhe ky qe rasti kur simpatinë e saj e shprehu në 1832 dhe kontesha polake Eva Hanskaja që nënshkruante “E huaja”. Ajo ishte një grua e martuar që jetonte në Ukrainë dhe që e vazhdoi korrespondencën me Balzakun për tetëmbëdhjetë vjet me radhë, gjersa u bashkuan. Në një dhjetë vjetësh (1830 – 40), krijoi ndër të tjera figurat e tre B – ve të mëdha; Gobsekun, Grandenë dhe Gorionë, respektivisht te romanet e tij “Fajdexhiu Gobsek” (31), “Evgjeni Grande” (33), dhe “Xha Gorio” (34). Punon me vullnet titanik, dhe të çudit fakti se ai lidhte kontrata me botuesit dhe ua dërgonte romanet me fashikuj për gazetat. Duhet të ishe Balzak që ta bëje një gjë të tillë, pasi dihet se proçesi i botimit të një romani, kërkon që ta shohësh e rishohësh, ta shoshitësh e ndreqësh, ta korrigjosh e plotësosh atë. Veç këtyre që përmendëm, romane të rëndësishme të këtij autori fenomenal, janë edhe “Mjeku i fshatit” (33), “Koloneli Shaber” (33), “Iluzione të humbura” (37 – 43), “Shkëlqimi dhe mjerimi i kurtizanave” (39 – 43), “Kushërira Beti’ (46), “Iluzionet e humbura” (37 – 43), “Kushëriri Pons” (47), “Fajdexhiu”, “Fshatarët” etj. Për gjithë këtë veprimtari letrare, pra për botimin e paparë të dy deri tre romaneve në vit, në vitin 1839, Honore Balzaku zgjidhet Kryetar i Shoqërisë së Shkrimtarëve. Tematika realiste e zgjedhur prej tij të trondit si me tematikën që trajton, ashtu edhe me forcën përshkruese të karaktereve që të mbesin të pashlyera në mendje. Kështu, mund të përmendim romanin “Xha Gorio” që mbahet nga kritike si kulmi i talentit të tij që përshkruan si rrallëkush psikologjinë e babait të ngujuar në hotelin “Voker” (Vauquer Maison), dashurinë që ai ka për bijat e tij Delfina e Anastasia, të martuara, njëra me kontin De Resto dhe tjetra me baronin De Nysingen, dhe indiferecën e pabesueshme të tyre, që e kanë për turp të pranojnë në shtëpi babanë jo aristokrat. Vajzat që i rrëmbejnë gjithçka, e lënë të atin të vdesë në mjerim dhe për ta varrosur nuk denjojnë të shkojnë vetë, por çojnë karrocat e tyre. Çfarë ironie e karaktereve njerëzore, çfarë mosmirënjohjeje, çfarë shembulli për të treguar se deri ku të çon lakmia dhe ambicia për emër, lavdi e pasuri. Po sa bukur na e jep ky mjeshtër studentin Rastinjak i cili ka virtyte, por duar – duar edhe ai i afrohet të keqes, se fundja në të tillë kohë jeton, dhe e ka të vështirë të dalë jashtë saj. Dhe si për të mos e flakur tej të mirën, Balzaku ne jep portretin e shokut të tij Bajshonit i cili i ruan deri në fund vlerat njerëzore. Në krijimtarinë e këtij autori madhështor gjejmë qindra e qindra personazhe, mbi dymijëepesëqind të tillë, tipa e karaktere nga më të çuditshmet dhe secili me profilin dhe veçoritë e veta. Ka aty oborrtarë, nëpunës të lartë, pasanikë, varfanjakë, kryeneçë, servilë, dinjitozë, të pakrupullt, të papunë të të gjitha regjimeve nga kaloi Franca e asaj kohe. Besimi për “Liri, Barazi, Vëllazëri”, mesa duket kishte qenë vetëm një dëshirë, një ëndërr, një utopi. Por iluzionet humbën. Humbën, por lanë pas një galeri të pafund personazhesh, të cilët mjeshtri Balzak i përmblodhi te vepra madhore “Komedia njerëzore”, të cilën mund ta quante edhe “Tragjedia njerëzore” apo “Tragjikomedia njerëzore” (La comedie humaine), dhe që ndahet në jetë private, jetë në provincë dhe jetë parisiane. Sidoqoftë, pavarësisht larmisë së temave apo gjendjeve e qëndrimeve të heronjve të saj, në këtë kryevepër, aq sa ndeshim neverinë për vesin e të keqen, aq dhe konstatojmë vlerësimin për virtytin e të mirën. Se fundja, sipas autorit, gjithçka është pasojë e rregullimit jo të drejtë të shoqërisë, ku i fuqishmi, i pasuruari në rrugë të pandershme, i pushtetshmi, shpesh triumfon dhe e nëpërkëmb të varfrin, të dobtin, të ndershmin edhe pse ky i fundit mund të jetë i mençuar a i ditur. Ja pse e gjithë vepra e këtij autori nga më të mëdhenjtë që njerëzimi ka nxjerrë, merr vlera të veçanta edhe në ditët tona, dhe sidomos për ne shqiptarët, për situatat sociale, politike dhe ekonomike që po kalojmë. Ndofta, prandaj dhe ne kur ndodh të shkojmë në Paris, e kërkojmë atë që kishte punuar aq shumë, sa edhe vetë e kishte kuptuar, kur thosh se “Puna e shumtë e ha të zotin”. I raskapitur nga kjo punë titanike, ai vdiq sapo kishte kapërcyer të pesëdhjetat, atë vit kur lindi një tjetër mjeshtër i madh i penës franceze, Gi de Mopasani (Guy de Maupassant), kur nuk kishte shumë që ishte kthyer nga ceremonia e martesës me konteshën polake, që çuditërisht e deshi akoma më shumë se gratë e Francës.*

*Letërkëmbimi i tij me konteshën Evelina Hanska me titullin “Lettre a madame Hanska” u botua në vitin 1968.    

Kosta Nake/

(Novelat “Pishtarët e natës” dhe “Shkundullima” të Martin Camajt, Vepra 3, Onufri 2010)

“Pishtarët e natës”

Është një prerje kohore e malësorit prej fillimit të shekullit të kaluar deri në lëvizjet patriotike për pavarësi që kalojnë vetëm tangent rërë bjeshkës, pa ndryshuar rrjedhën e jetës buzë Drinit. Është një vepër që tregon lidhjen e fortë të njeriut me tokën si burimi më i sigurt i ekzistencës dhe i vazhdimësisë së jetës. Vepra fokusohet te Nika që ndahet jo vetëm nga vëllazëria, por edhe nga familja e vet për të rrëmbyer tokë nga shkëmbi, për të shfrytëzuar gjuetinë si mjet financiar të ndryshimit të madh: zgjerimit të ligjshëm të pronës nëpërmjet blerjes. Nika mishëron dyzimin e malësorit që beson në qeniet mitologjike e njëkohësisht ka besim në ndjekjen e riteve të besimit në një zot të vetëm. Ai beson në ekzistencën e orëve dhe të zanave, nuk u përmend as emrin, përdor eufemizma për to, nga ana tjetër e sfidon besimin se Fundina është e pushtuar nga orë e zana, atje hap e zgjeron toka, e kthen në vend të banueshëm nga njerëzit, megjithëse vetëm ai mund të qëndrojë për një kohë të gjatë në një vend të tillë. Dimri gjithmonë e bën dyshues dhe bestytës, gjatë kësaj periudhe jeton me frikën e qenieve të mbinatyrshme.

Nika e parandjen vdekjen. Ai sfidon frikën për të gjuajtur, pasi sipas besimit popullor që në kafshë gjendet dhe shpirti i qenieve të mbinatyrshme, ka përfituar prej gjuetisë të mirat materiale dhe ka arritur të shtojë pasurinë, e ka arritur të blejë toka të reja, t’i sigurojë familjes të ardhmen. Por e di që e gjithë kjo që do t’i kushtojë. E vetmja gjë që nuk shkel mbi paragjykimet është sepse nuk ua zbulon bijëve sekretet e gjuetisë. Gjithsesi, gjuetia është e ndaluar, prandaj dhe vdekja i vjen prej saj.

Nika u ngjan kreshnikëve: “dy metra i gjatë, hija e tij përzihej me hijet e lisave e të currave, me sy shigjetë që në dritën e qiriut e të zjarmit shkëlqenin si krena gjarpijsh mes vetullave të trasha.” Ai mallkon me shprehje të hiperbolizuara karakteristike të eposit, shpërthime të vrullshme që mbartin zemërimin e njeriut dhe përcillet përmes zërit që ngjall frikë tek njerëzit dhe natyra: “…nuk shante, por nemte e truente tue thirrë gjamë e vetëtimë që t’i gjuente me kokërr të vet, me rrëfenë, e të çfaroste çdo send të gjallë që i shkelte dhenë.” “Fjalët e tij burrnore tmerronin shtazë e njerëz dhe depërtonin jehonë në jehonë prej shkambit në shkamb dhe shuheshin tue ra në pushim larg gjije e humnere, përkueshëm, si petk i mbajtun prej të njëjtit trup, sepse andej pari shungullonin vetëm zani i Nikës e bubullima e motit të keq, ndërrueshëm simbas rastit e kohës.”

Portretizimi i Nikës realizohet edhe përmes hiperbolizimit të thashethemeve për të, pasi Nika ka kohë që ka krijuar distancën kohore dhe hapësinore me të tjerët, aq sa gruaja dhe fëmijët fillojnë të zgjojnë përfytyrimin e njeriut të jashtëzakonshëm që ka lidhje me Orë e Zana. “Ata kallzuen edhe për mrekullinë e pishtarëve të natës dhe për Nikën, burrë gjigant, i veshun në lëkura e sukuj zhgunash, me një za që mbushte me shungullimë lugina e bjeshkë; gjithçka kallëzohej bindshëm se ai paska punë edhe me Orë e Zana.” Lena u krijon të bijve përfytyrimin e njeriut që duhej respektuar e pasur drojë prej tij: “Fliste ashtu sikur Nika të ishte zoti i ernave…”, si Lena, të bijtë dhe të afërmit fillojnë të kenë hijen e dyshimit, në këtë mënyrë thuren legjendat rreth tij.

Portretizimi i Nikës plotësohet me besimin i tij në qeniet e mbinatyrshme, në bestytnitë si gjahtar, në ankthin e vetmisë, në dëshirën për të qenë me një grua, qoftë kjo dhe zanë. Duhani që kultivon dhe përdor Nika është pjesë e ritualit mikpritës. Ai paragjykohet pasi nuk njeh me emra nipat, mbesat, gjakun e tij dhe nga ana tjetër mikpritja e tij nuk ka humbur asgjë nga madhështia primitive, nga besa, nderi, bujaria. Kjo mikpritje paksa paradoksale shërben si urë lidhëse me botën. Ai luhatet mes frikës dhe guximit për të jetuar e punuar vetëm, ky dyzim e ka bërë akoma më të afërt me të mbinatyrshmen.

Nika e parandjen vdekjen, atij i përsëritet e njëjta ëndërr: vrasja dhe ringjallja e një ujku. Frika e tij lidhet me besimin se kafshët janë bartëse të shpirtit të qenieve të mbinatyrshme. Gjithë pasurinë e tij ai e ka siguruar përmes gjuetisë, të cilën ia pohon vetëm të shoqes. Vdekja e Nikës shihet si përmbushje e ëndrrës paralajmëruese. Jeta dhe vdekja e Nikës janë rindërtimi dhe portretizimi arkaik i malësorit që jeton mes natyrës më shumë se mes njerëzve, që gjithçka e mëson rreth vatrës së zjarrit, nga miqtë që u bie rruga, siguron jetesën me tokën dhe egërsirat e malit, që ëndërron për fuqinë e mbinatyrshme, parandjen të ardhmen, ruan e përçon traditën, kur vdes vishet me rrobat më të mirat, vajtohet me gjamë e fjalët më të zgjedhura, dita e vdekjes bëhet ngjarja më e rëndësishme se e gjithë historia e jetës së tij.

Mjaft interesante është figura e Lenës, bashkëshortes së Nikës që ka një zhvillim në rritje. Nga bashkëshorte që duron dhunën fizike të burrit, ajo kthehet në një kultivuese të traditës patriarkale tek fëmijët e vet dhe kulmon me një behar dashurie në moshën 40-vjeçare, pasi ka përballuar thashethemet që mund ta bënin xhelozinë vrastare, pasi ka ndjerë pushtetin e vet në Gurrë, pjesërisht të deleguar prej Nikës që më shumë punon e jeton në Fundinë. Dëshira e saj për të patur një fëmijë tjetër, kur të tjerët tashmë janë rritur, është një lloj emancipimi i brendshëm shpirtëror që materializohet me ato eceejaket mes Gurrës e Fundinës me pishtarët që i kanë dhënë emrin novelës dhe me atë përkujdesjen e shtuar ndaj burrit e shprehur te këmisha e përgatitur me qëndisma për të.

“Shkundullima”

Inxhinieri arbëresh Vitoi kthehet në fshatin e lindjes që po braktiset nga të rinjtë. “Katundësit e kishin ndie veten të fyem nga fjalët e mërgimtarëve kundër Vinoit, kinse të gjithë ata që qenkan të zotët e vetes e lankan vendlindjen, dënue me qenë e banueme vetëm prej pleqsh, grash e fëmijësh.” (f.159)

Kaq më mjaftoi për të krijuar një përqasje me fshatin shqiptar të ditëve tona. Shtëpitë e braktisura kanë filluar të mbulohen me danga lëmyshku e bari, të tjera të rrënohen dhe inxhinierit i rekomandojnë të bëjë një shtëpi të re jashtë fshatit në vend të rimëkëmbë të vjetrën. Mirëpo Vitoi ndreqjen e shtëpisë së vjetër e shikon si çlirim të ndërgjegjes pas pendesës së braktisjes. Ai vjen vetëm për dy muaj, por miqësia me Ntonen e bën të qëndrojë tetë muaj dhe të hedhë idenë e ndërtimit e urës mbi Përroin e Thatë. “Kuptimi i të mirave që binte ura u gdhend thellë në ndërgjegjen e popujve të lashtë.” (f.130) Kjo ide e shkund fshatin dhe novela mund të ishte titulluar “Ura” për simbolikën e saj.

Së pari, fshati është treguar konservues si vetëdijë e mbrojtjes së identitetit arbëresh, ata kanë sheshin e fshatit me emrin Skanderbeg. Ura do të ishte një hapje kontakti me të tjerët dhe asfalti do të sillte zhvillim ekonomik dhe mund ta kthente në qendër atraktive për turistët. Nga ana tjetër kjo do të sillte rrezikun e asimilimit.

Së dyti, fshatrat fqinje nuk donin një përparim ekonomik dhe kulturor të popullatës arbëreshe. Ndoshta edhe për shkak të refraktarizmit arbëresh të sintetizuar në fjalët e Ntones: “Na jemi të gjithë njerëz të qetë, por sikur ndokush të përpiqet me na nxjerrë me rranjë këndej, do të shihje si egërsohemi na!” (f.169)

Së treti, edhe brenda fshatit ka qëndrime të ndryshme. Ata që kanë mbetur në fshat, gjenerata e vjetër me në krye kryetarin e komunës, e shikojnë me smirë këtë projekt dhe e mbajnë të kyçur për familjet e tyre, prandaj Vitoit i duhet ta zgjasë qëndrimin në pritje të ardhjes së studentëve, pasi “përvoja e kishte mësue se vetëm të rijët i pranojnë risijet krejt natyrshëm, pa paragjykime, instiktivisht tue pasë gjithnjë parasysh të mirën e ardhmërisë së tyre (f.128). Në ato rrethana iu desh ta fillojë duke e shpalosur projektin te nxënësit e shkollës. Himni i tokës që shpaloset te novela “Pishtarët e natës”, rimerret edhe këtu në deklarimin e Vitoit: “Dhenat nuk shiten. Mbaje mend! Çdo nismë ashtë aventurë: industria, ndërtimi i pëllasëve apo i urave. Ajo që mbetet ashtë toka!” (f.152)

Ideja e ndërtimit të urës zhvendoset përkohësisht me forcimin e miqësisë së Vitoit me Ntonen që kurorëzohet me bashkëjetesë. Ntonia bëhet kështu përfaqësuesja e së resë që duke qenë edhe mësuese, u bën ballë thashethënave dhe përpjekjeve të emtës Mara, e cila është njëkohësisht tezja e Vitoit, për t’i ndarë dy të rinjtë. “Katundi u mësue me dashnorët e vet, pa ta mbrendë do të ishte ndie thatina e vorfnisë shpirtnore, andaj sosën edhe thashethanat.” (f.168)

Qetia e fshatit prishet edhe nga zbulimi i të fshehtave që mbante brenda. Ntonia mëson se i ati, pas vdekjes së gruas, paskej patur marrëdhënie me dadon Marë, mëndeshën e saj. Vëllai i Ntones, antipodi i Vitoit, mohuesi i vendlindjes, vjen natën dhe merr nga shtëpia objekte të çmuara që lidhen me historinë e familjes.

Vitoi, pas idesë për ndërtimin e urës dhe bashkëjetesës me Ntonen, shihet me pakënaqësi edhe për dëmin që sjell si gjahtar “po e qet fare egërsinë!” (f.161)

Komunitetit arbëresh i shtohet edhe lypësi i verbër Lorku me qenin e tij, bartësi i lajmeve brenda arbëreshëve.

Ngjarja merr një kthesë të papritur. Vitoi shkon të qortojë tezen Mara që ishte treguar e padrejtë me Ntonen dhe “parandjeu se diçka e tmerrshme strukej edhe mbas dritës së syve të saj, si një hije që hidhej prej një lande të mistershme mbi katund…” (f.171)

Të nesërmen Vitoi shkel me këmbët e veta trasenë e ardhshme që do të lidhë fshatin me detin dhe ndodh shkundullima, një lloj cunami në tokë dhe në det që mund të përqaset pjesërisht vetëm me vërshimet e Drinit. Pikërisht këtu Camaj m’i rrëzon të gjitha pritshmëritë, kjo shkundullimë që mund t’i referohet një dukurie reale natyrore, edhe pse e paralajmëruar në sytë e plakës Marë, më vjen si një deus ex machina që i jep fund qëndresës identitare. Vala e detit godet edhe katundin arbëresh duke shkaktuar viktima, Mara digjet bashkë me shtëpinë ku ka rënë zjarri, Ntonia e mbetur pa strehë, shkon të kryeqendrën e krahinës, Vitoi nuk merr asnjë përgjigje prej saj dhe pas tetë muajsh largohet “i vendosun të prejë çdo urë me vend të vet, pa i thanë kujt lamtumirë.”(f.184)

E megjithatë zezona e përgjithshme rrezaton ngrohtësi në komunitetin arbëresh. Tragjedia në rrafsh vetjak, mbushet me dritë në rrafshin komunitar, banorët që “s’kishin kah t’ia mbajnë”, vendosën të ndërtojnë një katund modern dhe sot, mbas shumë motesh, në katolinat turistike shihet edhe ura mbi Përroin e Thatë.