Dr. Ilir Shyta/

Shënime që të burojnë nga leximi i librit “Porosia e Kullës” të Pashko Camajt.

A keni parë rrathët bashkëqendrorë që krijon rënia e lirë e një guri në sipërfaqen e një liqeni, deti apo oqeani? Kështu do ta përshkruaja, unë personalisht, jetën e Pashko Camajt, autorit të librit “Porosia e Kullës”. Jeta e tij janë rrathët e përhapura në luftën njerëzore për ekzistencë në Mal të Zi, fillimisht në kullë, e më pas drejt tokës së premtuar, mes sakrificash për punësim, shkollim, humanizëm dhe triumf. Gjithë jeta e Pashko Camajt, e përhapur sipas këtyre rrathëve ujorë, rrëfehet në këtë libër.

“Deri atëherë, unë isha vetëm një guralec i vogël – një guralec që do të hidhej në ujë dhe spërkatja e tij e vogël do të zhdukej shpejt. Nuk e dija se ajo spërkatje e vogël do të ishte vetëm fillimi i valëzimeve të pafundme, të cilat do të rrethonin spërkatjen fillestare. Këto valëzime kishin për qëllim të përhapeshin gjithandej, duke u bërë pjesë e detit të pafund në dukje. Tanimë isha i gatshëm të bëja xhiron mbi shpinën e valës dhe të shkoja me të kudo që të më çonte.”

Në këtë shtegtim, gjithmonë sipas autorit të librit, guri i rëndë peshon në vendin e vet. Këtë herë si amanet për të mos e harruar tokën e të parëve, kullën e prindërve, trashëgimin e gjysh-stërgjyshërve…

“A ishte i gabuar vendimi im për të lënë vendlindjen time, shtëpinë time? Të parët e mi, të cilët për shumë breza, deri në gjashtëmbëdhjetë sa mund të numëroj, kanë jetuar në të njëjtën shtëpi dhe kanë punuar në të njëjtën tokë. A përfundoi trashëgimia e tyre, për mua dhe vendlindjen time, me largimin tim -a kam mëkatuar ndaj tyre?”. Meqenëse tashmë kisha vendosur të përqafoja udhëtimin tonë, kjo pyetje ishte po aq e rëndësishme sa edhe vetë destinacioni.” -pyet Pashko Camaj. Përgjigje që e marrim në fund nga kapitulli “Trashëgimia e shpirtit”.

Në fakt, që në thurrinën hapse të këtyre shënimeve, ne, deri diku kuptojmë triumfin e autorit të tyre. Një happy end plot zikzake, sikundër fijet e makaronave që përmenden në libër, sakrifica këto që paralajmërohen në krye të herës së shënimeve të botuara. Bibla shkruan: saktësisht Dhjata e Vjetër që unë e njoh mirë, (pasi jam marrë gjerësisht me fatin e Nol-Samsonit dhe skelet dramën “Israelitë e filistinë”), sqaron në (Zanafilla 12:1-20) “Zoti i tha Abrahamit: Largohu nga vendi yt, nga të afërmit e tu dhe nga shtëpia e babait tënd, dhe shko në vendin që do të tregoj. Unë prej teje do të bëj një komb të madh, do të bekoj dhe do ta bëj të madh emrin tënd, dhe ti do të jesh një bekim.” Në këtë sens do të shtoja që mjerisht, kullat tona (shtëpitë tona) që u qëndruan me shekuj luftërave për liri kombëtare vijojnë të mbeten bosh, ndërkohë që vazhdon zbrazja biblike e Shqipërisë. Libri me kujtime është një dedikim për grupmoshat e ndryshme, më së shumti do të thoja është një dedikim për rininë tonë, që ajo të bëjë më të mirën për vendin dhe botën e huaj, ku dëshiron të integrohet.

Në këtë rrëfim autori është vetë Uliksi apo Odisea modern i kohëve. Uliksi mbreti i Itakës dhe udhëtimi i tij në shtëpi pas rënies së Trojës. Udhëtimi i Odiseut për të arritur në Itakë pas luftës së Trojës që zgjati dhjetë vjet, është njëlloj si udhëtimi i Pashko Camajt, që zgjat 28 vjet për të arritur në kullën e vendlindjes. Në këtë kontekst kemi ekzistëncën e një njeriu, saktësisht kemi metoniminë e tij për të prekur tokën e prmetuar, përmes shumë peripecish, që nga bagazhi i një veture amerikane e deri te avioni që ulet triumfues në zemër të Amerikës, në Detroit. Është kjo tabloja jetike dhe artistike, që jepet plot aventura të njëpasnjëshme përmes enumeracionit tregues, por të gjallë në libër. “Ndërsa bagazhi mbyllej mbi ne, përmes vrimave të shpuara në ulësen e pasme dhe në anën e brendshme të bagazhit të madh të makinës depërtonin rrezet e dritës së dobësuar të diellit, si për të na thënë: “Mos u shqetësoni, unë jam këtu me ju.” E mbajta për dore motrën time binjake, duke u përpjekur të ngushëlloja veten, po aq sa atë, se ky udhëtim do të përfundojë së shpejti. Makina filloi të lëvizë ngadalë, kështu që ne ndiem çdo përplasje dhe gropë në rrugët e Tijuanës. Ishim rrugës për të kaluar në San Diego, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Nuk do ta di kurrë saktësisht se sa zgjati udhëtimi, por të qenët i mbyllur në bagazhin e errët të një makine e bëri të më dukej si një përjetësi. Dridhjet e automjetit në lëvizje më përgjumën dhe kur ndihesha si në gjysmëndërr, mendja ime u kthye në ngjarjet e javës së kaluar.”

Guximi shtrohet si kryefjalë çelës në faqet e këtij botimi. Ndërsa ish-presidenti amerikan Barak Obama e quan një guxim të tillë, guxim për të shpresuar, do të shtoja, se këtu, në këto reshta, guximi është forcë jo vetëm për të ëndërruar pozitivisht, por edhe për të realizuar ëndrrat në Amerikë. “Vazhdova t’i thosha vetes: “Mos shiko prapa; vetëm përpara.” Në vendin tim të ri, më linin përshtypje jo vetëm atraksionet e mëdha, rrugët e hapura dhe lëndinat e rregulluara mjeshtërisht, por edhe gjërat e vogla që ishin shumë të dukshme, në kontrast me botën që kisha njohur më parë dhe që e kisha lënë”. Në fund kemi mjekun specialist, saktësiht kërkuesin shkencor që na bën krenarë ne racën shqiptare mbi një tezë në thelb të së cilës janë mostrat e gjakut shqiptar dhe jo vetëm m etë cilën mori gradën Doktor i Shëndetit Publik. Amerika ishte dhe është aty ku çdo gjë është e mundur, nënvizon autori në shënime. “…më 12 shtator 2013, pothuajse, saktësisht, njëzet e tetë vjet pasi kisha kaluar, pa ceremoni, kufirin jugor të SHBA-së, i mbyllur në plot aventura një bagazh të një makine amerikane, paraqita disertacionin tim para departamentit të Shkollës së Shëndetit Publik të Kolumbias, pedagogëve, kolegëve dhe anëtarëve të familjes sime. Mbrojta tezën dhe mora gradën Doktor i Shëndetit Publik. Me këtë u kurorëzua ekspedita ime prej dy dekadash, e filluar në City University of New York dhe që për mua ishte më shumë se një diplomë, më shumë se qershia mbi tortë. Ishte vërtetimi i të gjithë punës sime të palodhur dhe i këmbënguljes në kërkim të një jete të re. Ishte diçka që i vlente të gjitha sakrificat e bëra. Më në fund, ishte afirmimi i një ëndrre unike amerikane, një ëndrre që filloi me vendimin tim për t’u larguar nga vendlindja”.

Pashko Camaj gjithë jëtën guxon! Guxon për t’i dhënë makinës, kur nuk i ka dhënë kurrë asaj, por veçse traktorit, guxon të mësojë not që të mos mbytet, guxon dhe triumfon në tokën amerikane, duke mos harruar vatanin e tij, shtëpinë e tij, kullën e të parëve. Përmes kujtesës së momenteve kryesore të së kaluarës, në shkrimësi, i vjen ndërmend amaneti i gjyshit të tij. Ai i kishte porositur të bijtë se për kullën nuk vdiset, për kullën jetohet. Madje u kishte thënë, derisa ata po përballeshin me dilemën e madhe, se kjo kullë nuk guxon të shuhet, se kjo kullë do të japë burra që do t’i njohë kombi. “Kjo asht porosia ime, kjo asht porosia e kullës, o bijtë e mi”, – ishin fjalët e tij të fundit brenda kullës, ku Pashk Camaj qëndron sa realisht aq edhe metaforikisht”. Pak a shumë kemi mbijetesë simbolike, njëlloj si tek “Kulla” e Anton Pashkut. Një mbyllje momoriale kjo e librit të Pashk Camajt, e cila vjen njëherazi edhe si mesazh i autorit të kujtimeve që ndahen në dy pjesë dhe përmbajnë 18 rrëfime me titullin utilitar “Porosia e kullës”, një botim fantastik i shtëpisë botuese “Onufri”. Veçoj këtu që edhe fotografitë e librit të ndërthurrura mestij, i bëjnë të gjallë personazhet kryesore, të cilët frymojnë fizikisht dhe artistikisht në këtë botim prangues, gjatë gjithë leximit të tij nga fillimi në fund. Je sikur në një film artistik, kur përshkrimet e lexuara i lidh me pamjet e tyre nëpër fotografi… Sëfundmi dy fjalë edhe për shqipen e përdorur në libër, pas përkthimit korrekt dhe plot figuracion të shqipëruesit Nikollë Camaj, njëherazi edhe vëllai i autorit. Shqipja e tij rrjedh nga faqja në faqe, nga kapitulli në kapitull dhe të bën që librin ta lexosh me një frymë.

Fondacioni “Jup Kastrati” (FJK), me sjelljen para lexuesve e studiuesve të ndryshëm, brenda dhe jashtë Shqipërisë, të epistularit midis prof. Jup Kastratit dhe At Justin Rrotës, O.F.M., që shtrihet në periudhën 12 tetor 1951 deri me 2 shkurt 1964, hap serinë e botimit të disa vëllimeve të tilla, si pjesë përbërëse e një kolane të veçantë me titull “Jup Kastrati – nga epistulari, letra të zgjedhura” (titulli i sugjeruar po prej tij), brenda kolanës “Opera Omnia” të prof. Jup Kastratit, e parashikuar të botohet nga familja.

Ky botim i sotëm vjen në respektim të vullnetit dhe të kërkesave të babait tonë, lënë si në testamentin e datës 02.10.1996, mbartur dhe paraqitur në vendimin e lëshimit të dëshmisë së trashëgimisë testamentare ashtu dhe të porosive testamentare të tij, të lëna me shkrim dhe të regjistruara me video, me 27 dhjetor 1998.

Në porositë testamentare të datës 27 dhjetor 1998, shkruhet e thuhet që hapja e arkivit personal do të bëhej vetëm nga ne, vajzat e tij, “… me rastin e 100-vjetorit të lindjes sime, (d.m.th. më 15 prill 2024)…”. Më poshtë ai shkruan që: “Posedoj një epistular shumë të pasur, me rreth 5,000 (pesë mijë) letra… Pasi të keni rregulluar në këtë mënyrë shkencore gjithë epistularin tim të begatë, atëherë, zgjidhni, ju vetë, letrat më të bukura, më interesante dhe me vlerë.”

Nëpërmjet botimit të këtij letërkëmbimi dhe të atyre që do ta pasojnë, del qartë që te prof. Jup Kastrati spikasin, përveç të tjerave, saktësia, skrupuloziteti në punë dhe, mbi të gjitha, karakteristika e tij themelore: ithtar i kulturës të të shkruarit, gjë e cila bëri të mundur krijimin jo vetëm të një arkivi personal tejet të pasur, që zë fill që në fëmijëri e vazhdoi deri në ditën e fundit të jetës së tij, por edhe të një arkivi të dokumentimit të kulturës kombëtare e shkodrane, duke u bërë kësodore kujtesë e thellë e historisë së qytetërimit shqiptar.

Fatmira Kastrati (Sykja)

Diana J. Kastrati

*Pjesë nga hyrja e veprës “Epistular”.

Begzad Baliu/

Ditë më parë studiuesi me vendbanim në Suedi përuroi dy veprat më të reja të tij Ullmar Qvick albanolog plus, dhe Ullmar Qvick (91 År/Vjet // 91 Dikter / Poezi). Ndryshe nga shumë studiues të cilët vinë nga anë të largëta të botës dhe përurojnë vepra letrare, publicistike e shkencore, kryesisht në Prishtinë dhe në hapësirat akademike e shkencore të saj, studiuesi Fetah Bahtiri zgjodhi vendlindjen, Mitrovicën dhe institucionet kulturore të saj. Veprat e tij i përuroi në shtëpinë e kulturës “Rexhep Mitrovica” në Mitrovicë, pikërisht në ditën e lindjes së albanologut Ullmar Kvick, kur ai më 13 qershor i mbushi 91 vjet. Përurimet e këtilla zakonisht, sado që bëjnë shumë bujë, në këtë kohë dinamike internetike ato sikur zbehen e harrohen vetëm pas pak ditësh ashtu sikur zbehen e harrohen nga zhvillimet politike, pothuajse të gjitha ngjarjet kulturore, artistike e shkencore në jetën tonë.

I përgatitur dhe i botuar vetëm pak kohë pas organizimit të përurimit, ky vëllim ka përmbledhur gjithë atmosferën e tij dhe sigurisht do ta ruaj e konsultohet gjatë, për aq sa do të ruhet e shkruhet edhe për autorin e saj Fetah Bahtirin dhe subjektin shkencor të tij Ullmar Qvick.

Vepra hapet me një falënderim të veçantë për veprimtarët e shquar të kësaj ane Fazli Hajrizi e Halit Barani, pa ndihmën e të cilëve, nuk do të realizohej kjo veprimtari, në përmasat që është realizuar, si dhe vazhdon me përbërës të tjerë të rëndësishëm paravajtës për përurimin që kaloi në përmasa të një simpoziumi shkencor. Boshtin qendror të vëllimit e zënë kumtesat për veprat, shkruar nga prof. dr. Adem Zejnullahu, me titull Shqiptarët në ligjërimin poetik të Ullmar Kvikut, kumtesa e prof. Fazli Hajrizit, me titull Një vepër përmendore për mikun e shqiptarëve, Ullmar Qvick; kumtesa e prof. dr. Begzad Baliut, me titull Ullmar Qvick – personalitet i shquar i kulturës shqiptare; si dhe kumtesa e prof. Çerkin Ibishit, Dy dokumentarë xhevahire për një mik besnik të shqiptarëve.

Në vazhdim janë botuar një numër përshëndetjesh, që më parë se sa përshëndetje, në të vërtetë janë vlerësime të veçanta, diskutime dhe madje çështje problemore për veprën, autorin dhe albanologjinë. Fjala është për tekstet e prof. msc. Mursel Ibrahimit, Hysen Ibrahimit, Fetah Bahtirit, Bajram Muharremit, Xhavit Çitakut, Rrahman Rrahmanit, Rizah Sheqirit, Avni H. Pasomës etj., ndërsa kryet e vendit e zë përshëndetja e albanologut dhe personalitetit të shquar të kulturës shqiptare Ullmar Qvick, me titull përcaktues, ”Unë nuk kam jetuar kot”, i cili sikur e kurorëzon jo vetëm jetën e tij po edhe përpjekjet e studiuesit Fetah Bahtirit dhe gjithë atyre që u angazhuan në atë përurim, që më shumë se sa i tij është i të gjithë atyre që kontribuuan për realizimin e suksesshëm të tij. Ky vëllim i kumtesave, vlerësimeve, diskutimeve e përshëndetjeve është shoqëruar edhe me fotografi çasti e nderimi për të gjithë të pranishmit, me të cilat është krijuar një pamje mjaft e plotë dhe shumëfish e përjetuar nga të pranishëm e nga lexues të mëvonshëm.

Fetah Bahtiri, “Ullmar Qvick: “UNË NUK KAM JETUAR KOT”, Prishtinë, 2025, f. 81.

KOSTA NAKE/

Kjo poemë liriko-epike është një nga stolitë e letrave shqipe të fillimit të shekullit ’20 në Shqipëri, e shkruar me varg 8-rrokësh dhe me rimë të përputhur që e bën të perceptohet si bashkësi distikësh.

Tema e poemës është bibliko-kuranike, me ngjarje të lashtësisë që fokusohen te dy personazhe kryesorë: Jusufi – një nga 12 djemtë e Jakubit dhe Zelihaja – bashkëshortja e Azizit, ministër në pallatin mbretëror në Misir. Poema fillon me ëndrrën e Jusufit ku i shfaqet njëmbëdhjetë yje, dielli dhe hëna. I ati e këshilloi ta mbajë të fshehtë, po Jusufi ia tregon njërit prej vëllezërve. 

“Po dolli nga buzët fjala

Meret vesh dhe zjen mëhalla…” (f.14)

Numri i djemve mund të jetë nga dy e lart, por zgjedhja e numrit dymbëdhjetë ka të bëjë me një konceptim teologjik dhe shkencor të lëvizjes periodike dhe qarkullimit natyror. Njëmbëdhjetë djemtë e tjerë të Jakubit janë të pakënaqur me të atin që e mban më afër Jusufin, prandaj ka një marrëveshje vëllazërore të tyre për të goditur të privilegjuarin. Pse ka ndodhur ky diferencim që bie në sy dhe kthehet në problem serioz? Sepse Jusufit i vdiq e ëma kur ai ishte vetëm dy vjeç dhe u rrit nën kujdesin e hallës. Po ky fakt, sado i dhimbshëm, i përket të shkuarës dhe nuk u thotë asgjë vëllezërve të tjerë. Propozimet e tyre në takimin e fshehtë janë të ndryshme: (Jusufi) do tërkuzën (= ta varim), ta lemë në shkretëtirë, (f.15), t’i hiqet shpata (=ta vrasim), të gjejmë një pus te fellë. (f.16) Mbeti propozimi i fundit. Ia mbushën mendjen babait për ta marrë me vete Jusufin në lojërat e tyre larg shtëpisë, e hodhën në pus ku mbijetoi për tri ditë pa gjumë, kurse të atit i treguan këmishën e përgjakur si dëshmi e përfundimit në gojën e ujkut. 

“Sheh këmishën pa cënuar

Kupëtoj ç’kanë punuar.” (f.24)

Në kontekstin fetar, Jusufi u mor në mbrojtje nga Xhebrail Emini duke i ofruar aty brenda një gur si mjet shpëtimi. Një karvan ndalon për të pirë ujë dhe Jusufi kapet pas kovës që përdorën udhëtarët. Po vëllezërit rishfaqen aty si xhelatë të viktimës dhe Maliqi, një nga shpëtimtarët, ua ble vëllezërve për një zollotë. Kur arrijnë në Misir, Jusufi tërheq vëmendjen e egjiptianëve me bukurinë e vet dhe për marrjen e tij ofrohen torba me florinj. Po është Zelihaja që do ta dërgojë të shoqin ta marrë për një barrë me florinj. Zelihaja e merr si shërbëtor, por e do si një dashnor, kurse ministri Aziz e merr si skllav dhe e trajton si oborrtar

Letërsia botërore, duke filluar nga Helena e Trojës, e ka patur bukurinë e femrës si shkak të dueleve mes mëtuesve që marrin përmasa të paparashikueshme, deri te luftra midis popujve. Këtu ndodh e kundërta: Zelihaja, edhe pse është e martuar, e dashuron çmendurisht, kurse Baziaja, një tjetër vajzë bukuroshe vetëflijohet për të, pa përmendur vajzat e tjera të oborrit mbretëror që janë të gatshme të bëhen pjesë e haremit të tij. Është një artificë artistike që refuzimin e Jusufit e kthen në një akt të lartësimit moral, të shpalosjes së dinjitetit njerëzor dhe durimit islam. Dinjiteti ka në thelb vlerën e çdo qenieje njerëzore, pavarësisht nga origjina, rrethanat, mundësitë vetjake. Ai e mbron njeriun e ndjeshëm nga viktimizimi dhe kërkon që të tjerët ta trajtojnë me etikë, respekt dhe ndershmëri. Mund të përdorim dhe shprehjen “qëndrim dinjitoz” dhe kjo mund të karakterizojë jo vetëm individin, por edhe grupin dhe aparatin shtetëror që prodhon ligjshmëri, të drejta njerëzore dhe drejtësi shoqërore. Në këtë vështrim, poema ka vlera edhe për sot. Zjarri i dashurisë që është si diell për njerëzimin, befas ndesh një korracë morale që mbron të mirën përballë të keqes, të drejtën përballë të gabuarës; zjarri duhet të kalojë përmes një filtri që rregullon marrëdhëniet mes njerëzve. 

Historia e Jusufit dhe Zelihasë ka qenë objekt i veprave letrare persiane, arabe dhe turke, mes tyre Firdeusi i famshëm i “Shahnameja”. Dashuria e zjarrtë e Zelihasë për Jusufin përkon me temat e dashurisë platonike, dashuri që kulmon me akuzë ndaj të dashurit që nuk jepet dhe përfundon në burg. Para se ta sillte Hafiz Ali Korça me këtë poemë, raportin që krijohet mes dashurisë dhe moralit e ka sjellë Pjetër Budi me thënien e bukur “të mos zilepnjësh gruan e tjetrit”, thënie që ngazëlloi kolegët e mi 40 vjet më parë pasuniversitarë kur ua thashë.

“Në gjumë m’është rëfyer

Zemër shpirt m’i ka rëmbyer, 

Për të po më dredhin ethet,

Për të zemra po më ngjethet.

Për të sytë gjith më qajnë,

Për të bëj kujen dhe vajnë.

Për të s’më hahet s’më pihet,

Për të s’më flihet s’më flihet… 

Më dogji shpirtin më piku

Më rëmbeu zemrën dhe iku.

Më s’e kam veten në dorë

S’fle tër natën, mas oborë…

Me ato flokët e tija

Janë lidhur ment e mija.” (f.29)

Një pikë tjetër kulmore është kërkesa e Zelihasë për vajzat e oborrit mbretëror që të bëjnë gjithçka për ta futur në mëkat Jusufin:

“Helmë në ju dhëntë, ta pini!” (f.49)

Shfrimi i ndjenjave të dashurisë ka karakter lirik subjektiv dhe nota dhimbjeje. Edhe peizazhi është shoqërues i atmosferës lirike.

“Qe një kopsht i bukur shumë

I shkonte përmes një lumë…

Javitur shkëmbenj me gurë,

Stolisur me lloje drurë,

Kishte çelur e gjethuar

Me trëndafilë rrethuar…

Sipër zoqtë ligjërojnë,

Përposh bimrat gjelbërojnë…

Pjergullat krahët lëshuar

Drurët i kanë gushuar…

Kërcente ujët përpjetë

Pej kollonit si shigjetë…” (f.48)

Mjediset e brendshme të pallatit po ashtu krijojnë imazhe të ngjashme me ato të natyrës:

(Dhoma) “e shtatë fort zbukuruar

Me kafshë, me zogjër shkruar,

Me lloje lule e drurë

Qëndisur tavan e murë,

Me një mjeshtëri të gjallë

Parajsi jashtë kish dalë.” (f.55)

Linja e dashurisë së Zelihasë pasohet me një degëzim tjetër domethënës: atë të Baziasë, një tjetër vajze të bukur, që “i ra në kokë rebeshi” me Jusufin pa e parë, vetëm nga ato që kish dëgjuar. Nëse refuzimi i Zelihasë mbështetej mbi një kod moral – mirënjohja ndaj bashkëshortit të saj që nga skllav e ngriti lart si të barabartë, për Bazianë nuk kishte asnjë pengesë dhe refuzimi i Jusufit ka pasoja tragjike, e bën vajzën të vetësakrifikohet.

“Plaçka, enë, shtresa, drithë,

Elmas, florinj, ç’pati gjithë

Nëpër të varfërit tërë

I ndau, s’mbajti gjilpërë…

Binte përmi pluhrat flinte

E kokën mi gurt e vinte…

Falej, lutej goc e mjerë,

Gjersa vdiq s’dolli njëherë…” (36)

Dashuritë e mëdha, prodhojnë drama dhe tragjedi të mëdha. Zelihaja dha urdhër të ngrihet një pallat për Jusufin dhe, kur të dy hyjnë në shtatë oda, ajo “i heth derës katinarë” për t’u fshehur nga sytë e botës, për të bërë që baruti të rrijë “tok me zjarrë”, “se po mori vesh Arizi/m’i nxjer petkat ngaj kurizi”. Por edhe ky investim është i padobishëm përballë durimit islam. Zelihaja humb edhe mundësinë e fundit për t’u lëshuar nga kuvlija e dashurisë, e etur për të si “një që për ujë zhuritet”. Jusufi largohet këmishëgrisur dhe të dy ndodhen befas para Azizit. Zelihaja kthehet në grua agresive dhe e akuzon të dashurin për të dalë nga situata e vështirë, rrjedhimisht bën që në sytë e Azizit Jusufi të kthehej nga ata njerëz që “ha kripën e shëmp kripaniknë/ si ngrohet fëlliq kllaniknë.” Po ka një detaj shpëtues te këmisha e grisur që një grua nga fisi i Zelihasë ia zbuloi Azizit:

“Përpara në qëntë çarë,

Zelihaja është e larë.

Prapa grisur po të jetë,

Fajnë djali do ta ketë.” (f.68)

Jusufi përfundon në burg për të mbyllur skandalin. Atje bëhet zbërthyes i ëndrrave. Aristoteli, duke patur parasysh pasojat negative në raportet njerëzore ka thënë: “Njeriu ideal duron aksidentet e jetës me dinjitet duke bërë më të mirën e rrethanave.” Pas njëmbëdhjetë vitesh shpjegon ëndrrën e mbretit me shtatë qe të majmë që dalin nga deti dhe pas tyre shtatë të dobët, shtatë kallinj të gjelbër dhe shtatë të thatë – bollëku dhe skamja, lulëzimi i natyrës dhe thatësira e madhe. Numri shtatë shfaqet edhe te numri i dhomave që porosit Zelihaja për pallatin e Jusufit. Në Islam numri 7 ka kuptim simbolik, përfaqëson plotësinë, pafundësinë dhe rregullin hyjnor.  Shtata është pjesë e Haxhit me rrotullimin shtatë herë rreth Qabesë. Xhehnemi ka shtatë porta. Zbërthimi i ëndrrës së mbretit, jo vetëm e liron Jusufin nga burgu, por e vë atë në krye të punëve të mbretërisë për të siguruar ushqim për vitet e urgjisë që do vinin. Ndërkohë ministri Aziz largohet nga oborri mbretëror dhe familja e tij merr rrokullimën, Zelihaja varfërohet ekonomikisht dhe plaket fizikisht.

“Se ç’punon, ah, mokr’ e qjellit

Gjith i bije ndryshe fyellit. (f.89)

Zelihaja ra në gjendjen e Baziasë: ngrihej natën si bufi, hiqej zvarrë si gjarpri, u verbua së qari, u zverdh si fije bari, vinte plithar në vend të jastëkut, flinte jo vetëm përdhe, por edhe pa rrogoz. Por Zoti kishte rezervuar një fat të ndryshëm për të. Ajo gjen forca dhe del para Jusufit, kur ai kalëron aty pranë. Siç fali vëllezërit, Jusufi fali dhe Zelihanë, madje dashuria dhe kujdesi që tregoi për të, ia rikthyen asaj tiparet e rinisë. Fati ishte parashkruar dhe ishte shfaqur në ëndrrat e Zelihasë, por vjen dhe zbulimi i papritur: martesa e saj me Azizin ishte e pakonsumuar, Azizi nuk ishte në gjendje të bënte pjesën e vet për lindjen e fëmijëve dhe ajo kishte mbetur e virgjër. Tashmë s’kishte asnjë pengesë që Jusufi të martohej me Zelihanë.

“Njerës nuk m’u nqasnë kurrë,

Me elmas ta shponin gurë.” (99)

Pastaj ngjarjet përsëriten në kahe të kundërt:

“Çudi e madhe ka ngjarë

 një nat’ e ka ngarë,

Ajo ngaj duart i iku

I ra pas e rroku miku,

Këmishës dorën ja shtiri,

Së mjerës ju gris pëqiri.” (101)

Skenat erotike ia lënë vendin kthimit në problemet e vendit dhe të familjes. Vitet e zisë së bukës sollën vëllezërit e Jusufit në Misir për të kërkuar ndihmë, pa e ditur sa lart ishte ngjitur vëllai i tyre i mohuar. Përballë xhelozisë së vëllezërve kemi tolerancën e Jusufit, mëshirën dhe mirëkuptimin. Nga takimi me vëllezërit Jusufi mëson se paska dhe një vëlla të vogël që ka mbuluar plagën e vjetër të babait dhe u vuri kusht që ta sillnin vëllanë e vogël, Benjaminin, për të përfituar ndihmë në vazhdimësi. Është Benjamini që mëson i pari se ndodhet para vëllait të humbur. Pastaj rizbulohet ajo që ndodhi 30 vite më parë mes vëllezërve. Në një nga udhëtimet e radhës drejt Misirit, ata sjellin një letër nga i ati ku zbulohet origjina me shpjegim biblik e kuranor. Futet në skenë një Judë dhe këmisha e përgjakur që Jakubi e njeh nga era se është e të birit. Është momenti kur duhet deklaruar përkatësia fetare.

“Jusufnë, – tha, – qysh e latë?”

“Është, – thanë, – mbret i lartë.”

“Rëfeni, si e ka fenë?”

“Fenë e ka islam…” (f.119)

Jakubi plak shkon për vizitë në Misir tek Jusufi mbret, një takim mallëngjyes.

“Buçet kujeja e vaji

Lott’ u venë si shi maji.” (f.120)

Vitet rrjedhin si lumi. Pas 24 vitesh të qëndrimit tek i biri, Jakubi duhet ta lërë këtë jetë. 23 vjet pas të atit, është radha e Jusufit të largohet si elegji e bukur me atë kërkesën prekëse për Zelihanë:

“Sillmani ta shoh njëherë

Se do mbetet fort e mjerë.” (f.123)

 Skena e fundit për Jusufin:

“Xhibrili i jep një mollë.

Mollës buzët pa lëshuar

Drita që kur paske shuar.” (f.123)

Vdekja e Jusufit ishte e papërballueshme për Zelihanë, i shkaktoi një traumë të rëndë dhe një gjendje përhumbjeje të dhimbshme:

“Ç’ke që s’del e bukur hënë?

Ç’pate djellë, pse u zure?” (f.124)

Derisa vjen çasti i fundit edhe për të:

“Lot prej gjaku gjith i derdhej,

S’hante, s’pinte, ligej, zverdhej.” (f.125)

Fundi i lumtur i të dyja linjave: dashuria vëllazërore dhe dashuria burrë – grua, është në përputhje me moralin shoqëror dhe gjendet edhe te përrallat e të gjithë popujve; shoqëruar me një linjë ndodhish që përligjin rrjedhën e papritur të ngjarjeve. Metaforat dhe krahasimet, hiperbolat dhe enumeracionet që janë si qëndisma mbi subjekt, jo vetëm krijojnë atmosferë e mjedise, por edhe marrin ushqim prej tyre: dielli, hëna, qielli dhe yjet nga njëra anë dhe leksiku i mjedisit shtëpiak dhe botës së kafshëve nga ana tjetër janë brumi i përpunuar në magjen poetike.

Prej rënkimit dridhen malet, (f.36) Jam balt’ e këpucës tënde, (f.44) Se ç’punon ah mokr’ e qjellit, (f.89) Jusufi atje kur zbriti/Pandehnë se djelli ndriti, (f.27) Kush më sheh digjet si eshkë, (f.50), Merimaga ngrehu tendë/Si bujku që heq parmendë, (f.64) E nveshn, e ngjeshnë, e krehnë, (f.22) Kali i tij kur hingëllonte,/Mali edhe fusha lonte. (f.91) etj.

Poema ul siparin me vdekje të njëpasnjëshme të figurave kryesore si një deklarim për fatin e përbashkët të atyre që lindin dhe e dorëzojnë në duart e Zotit. Goditja që mori feja nga diktatura ateiste e proletariatit dhe mungesa e një mjedisi shqiptar në poemë e mbajtën atë të mbyllur në kasafortën e heshtjes.

(Poema “Jusufi me Zelihanë a më e bukura e ngjarjeve”, (1896)

Hafiz Ali Korça, Vepra 3, Shkup 2006)

Visar Zhiti/

Po flasim për Bujarin, poetin e njohur herët, me miq aq sa dhe poezia e tij, me shqetëmet njerëzore, të kuptueshme, me urimet për shendet e të mira plot…

Kam një jetë që e njoh, që në rininë e parë në Lushnjën tonë, në të mirë dhe në të keq, nga afër dhe larg, me të qeshura dhe heshtja, bisedat me të gjithmonë janë të veçanta, me mençuri dhe humor, filozofi e tallje, të bukura, mbi të gjitha na bashkon poezia që ashtu si të qenit mik apo dashuria, bën që njerëzit të njihen më mirë, ashtu si poeti edhe lexuesi, po edhe kritiku…

Librin e fundit Bujari e nxori në kohën e ndryshimeve të mëdha, në vitin 1990, kur ai dhe printe, “Gjërat e përkohshme” e titulloi, ndryshe nga rutina e botimeve të tjera, – e përkohshme është dhe diktatura, – sikur donte të thoshte dhe natyrisht që vazhdon të shkruajë, unë do të isha i vetmi që botova një ese të vogël për atë libër të veçantë, e botova ku na takonte, në shtypin opozitar, në “RD” e atëhershme ku dhe punonim, “Që diktatorët të mos vdesin të fundit” – e titullova, ishte kohë ndryshimesh, – thashë, – protestash dhe britmash, dhune dhe mposhtje të frikës dhe poezinë po e doja më shumë, edhe pse dukej sikur s’ishte dhe aq koha e saj. Po kur ishte, kur mua më dënuan me 10 vjet burg për poezitë e mia?

Unë librin tim të parë do ta nxirrja 3 vjet më pas, s’kishte letër, kohë krize, pranga kishte… dhe do ta titulloja “Kujtesa e ajrit”. Recensionet i shkruajtën me dashuri poetët Bujar Xhaferri dhe Rudolf Marku, botuesi shkrimtari Zija Çela vuri nga një citat të tyre në kopertinën e pasme.

Për kopertinën e librit tim mora një pikturë të Maestro Ibrahim Kodrës, ishim bërë miq në Milano, kurse kopertinën e librit të Bujarit e punoi një mik i tij atëhere, piktori dhe pedagogu Edi Rama, kryeministri i tanishëm.

KRYEMINISTRIT

do të doja t’i thosha fare thjeshtë, por s’e di se sa arrijnë fjalët e mia aq larg, që Shqipëri është dhe një njeri i vetëm dhe nuk bëhet vetëm me shëmbje të asaj që mund të jetë pa leje a e vjetër, por me ç’leje është varfëria e njerëzve, pasiguria, ikja, mosshëndeti, braktisja, etj, etj? Kujdes dhe për mikun Bujar Xhaferri, edhe ai është Shqipëri dhe “Gjërat e përkohshme” janë vërtet , por është dhe “Kujtesa e ajrit” ashtu si kujtesa e kujdo, e kohës dhe e ndërgjegjes njerëzore…

Sidoqoftë librat tanë janë poezi dashurie. Ja, njëra, e Bujarit, e shkruar nën diktaturë, por mbetet poezi universale:

E VETMJA PËRSËRITJE,

QË S’ËSHTË MONOTONE

– nga Bujar Xhaferri –

Gjithmonë kam përsëritur dashurinë

për ty;

çdo vit, çdo stinë, çdo minutë,

çdo sekondë.

Ka shkuar kaq kohë dhe ti megjithatë

Ende s’e ke humbur delikatesën

e duarve,

As ngjyrën e gojës,

as kthjelltësinë e syve,

As hirin e shtatit, as dritën

nëpër flokë.

Çdo ditë kam përsëritur dashurinë

për ty,

Refrenin më të lashtë e më njerëzor në botë,

Simfoninë më të gjatë, më të gëzuar

e më të trishtë,

(Të pakufizuar kurrë në kohë

muzikore,)

Unike si dielli në sistemin tonë,

Origjinale si ëndrra,

E pafund si hapësira,

E pezmatuar si plaga,

Euforike si drita.

Çdo ditë kam përsëritur dashurinë

për ty,

Me sigurinë që përsëriten vetë javët dhe ditët.

Dhe s’kam besuar në zemra të lehta, çamarroke,

Që gjurmojnë të hutuara dashuri

të reja

Çdo ditë kam përsëritur dashurinë

për ty,

Të vetmen përsëritje që s’është monotone.

Dhe unë kam shkruar nën diktaturë

një poezi për nënën e mirë të Bujarit, që më priste në shtëpinë e saj me aq përdëllim, kur kisha dalë nga burgu dhe shumë dyer më ishin mbyllur…ashtu siç më kishte pritur dhe nëna-ikonë e Rudolfit para se të bija në burg dhe lotët e saj, – ka qarë shumë, do të më thoshte Rudolfi, – do t’i ndjeja brenda telave me gjemba si një shi timin. Por ata lotë s’do kenë qenë vetëm për mua…

NËNA E POETIT

– nga Visar Zhiti –

Kur troket në derën e saj,

kushdo që të jesh,

i tëri i dielltë

apo rrebesh qofsh,

hije nate,

ëngjëll

apo ushtar,

grua rruge, jetim,

pyll lëvizës

apo lumi Stiks,

Ajo asnjëherë s’pyet:

“Kush është?”

Se si è hap derën

çiltërsisht,

menjëherë,

sa të duket se s’ka ekzistuar

ajo derë.

* * *

Lutem për një kohë me përsëritje të dashurisë, me zemër nënash, me bekimet e tyre dhe dritën e shpirtit të tyre. Na jepni nëna të mira që të bëhemi fëmijë të mirë, – thoshin latinët. Dhe Shenjtja Nënë Tereza do të thoshte: “Mësomë të dua!”.

Sidomos ne, bijve të saj…