“Françeskanët e Shqiperisë e kanë prej vetes pregjudicialen e atdhetarizmit dhe kundërshtarët e tyre nuk mund ta mohojnë veprën e dobishme që këta kanë zhvilluar per liri e unjisi të kombit”.
Faik Konica/
Nga KOLEC ÇEFA/
Jeta e njerëzve të mëdhaj e vepra e tyne të terheqin në rrugën e idealeve; jeta e virtytshme dhe pastërtia shpirtnore të tërheqin në rrugën e moralit; forca e karakterit e vuejtja per ta mbajtë të paperlyem atë, të terheqin në rrugën e së drejtes. Këtê hov shpirtnor shijon lexuesi, tue lexue veprën e Át Zef Pllumit “Françeskanët e mëdhaj”.
Nostalgji kujtimesh, episode bashkëjetese, copa jete e jetë idealistësh, ide e projekte martirësh personazhe, ndiesi vlerësimi e stime ia ngrohën zemrën fratit të persekutuem; ia ndezën mendjen e lodhun nga ndeshtrashat; ia forcuen dorën e pafuqishme e Pader Zefi shkruen per Imzot Vinçencin e ndiejshëm e të dashun që u shue në burgun e vuejtjeve e të dhimbjeve tue kërkue “Mehr Licht”; per Át Antonin që thonte: “Sulmet ma të mëdha popullit nuk ia bajnë anmiqtë, por veset”, e vetë hyni në Regjencë me sandale e kambëzbathë e doli nga Regjenca po me sandale e kambëzbathë; per Át Ambrozin per të cilin Justini në një autobiografi “ad simplicem usum” shkruente: “Mësuesi em, kolegu em, frati per zemër teme, ma i miri e ma i meçmi i Provincës… Kam shkue me pa aulën (ku ka dhanë mësim në Romë, K.Ç) e e kam puthë me nderim ku kishte mësue Dogmatikë…”; Át Justinin e paralizuem, por sistematik e me vullnet pune të palodhshëm që punoi me piskërr gjuhëtari per të zbulue visaret e gjuhës sonë; Át Marinin e butë e të dhimbshëm ndaj vuejtjeve njerëzore, por të fortë e të paperkulshëm ndaj dhunës komuniste; Pader Bernardinin e Pader Donatin, falë zellit të të cilëve sot shijojmë ajkën e folklorit tonë; Pader Palin, nyjë e pastër historike që na fali ditarin e vet objektiv e plot vertetësi ngjarjesh historike; Pader Benediktin, të palodhunin enciklopedist e Pader Gjon Shllakun e shkëndijave të gjenialitetit e mbi të gjitha: kolosët shpirtnorë e kulturorë të popullit tonë: Fishtën e Gjeçovin.
Këta françeskanë me zemër të madhe, mendje të ndritun e emën të paharrueshëm, jetuen në atë Kuvend shndërrue në burg ku dhuna u mundue të shuente shpirtin e dashunisë, ku mediokriteti vulgar desh të zhdukte ajkën e intelektualizmit shqiptar, ku antivlera desh të errësonte e të perlyente vlerën e njëmendtë e të shkatërronte atë vend ku idealet e verteta të binomit “Fe e Atdhe” lulëzuen perherë plot gjallní, freskí, fisnikërí.
Pader Zefi, i rritun ndër ta, na tregon, se ata françeskanë të thjeshtë e të vuejtun qenë etën të mëdhaj, etën të fesë, të kombit, të kulturës e të karakterit tonë; etën që ruejtën virtytet tradicionale; e ata etën nuk mund të vdesin, nuk mund të perlyhen, nuk mund të harrohen! Ata qenë “drita e krypa” e shoqnisë sonë shqiptare!
Kush i njohu, i deshi; kush i studioi, perfitoi; kush i shkoi mbrapa, u ba i dobishëm, sepse ata qenë idealet “Fe e Atdhe” me fjalë, me shembull, me jetë. Ata harxhuen tanë energjitë e veta njerëzore: forcën e virtyteve të tyne shpirtnore, forcën e dijeve të tyne, fitue me mund në universitetet ma të mira europiane, forcën e karakterit të tyne të pathyeshëm, të paperkulshëm, farkue gjatë një jete të vështirë, plot vuejtje e ndeshtrasha.
Autori i këtyne mbresave ka pasë fatin e bardhë të njohë mirë e të rrijë me: Pader Justinin, letrat e reliket e të cilit i ruen me dashuni e i shikon sa herë “kur vjen ma i thershëm malli me më trazue”; Pader Vitorin i cili i shkruente, në atë kohë, letër Justinit: “Çka të keshë, thueja Kolecit se ai di ku me më gjetë”; Pader Marin Sirdanin të cilit i fsheha librat në arkën e pajës së nanës; Pader Donatin që më fali dorëshkrime; Pader Franon që na thonte me nervozitet: “Shkolla juej (shtetnore) ka qitë nxanësit me flamur me pritë fashistat, shkolla jeme (ka qenë drejtor i shkollës së fretenve) nuk ka pranue me i nxjerrë”; Pader Benediktin, vepra e të cilit u muer në raftet e Degës së Punëve të Brendshme e u botue në emen të tjerakuj; Pader Agustinin e heshtun që vuente në shpirt martirizimin françeskan e Pader…, Pader…
Sa herë kaloi kah ai Kuvend, mendoj per ata virtyte që nuk u perlyen; per ata penda të papagueme që nuk rrëshqiten; per ata karaktere që nuk u thyen, e tham me vete:
Këtu kanë jetue françeskanët e mëdhaj!
DALAN LUZAJ DHE POEZIA E NXJERR NGA DHIMBJA NJERËZORE
Nga Gëzim Llojdia/
1.Nëse lexon poezinë e autorit Dalan Luzaj nuk ke nevojë të vërtitesh rreth qëllimit për të cilën autori shkruan në vëllimin e fundit poetik:”’Vargje që udhëtojnë”.Poezia e nxjerr prej dhimbjes njerëzore është si mushti,produkti që del nga shtrydhja e rrushit që prodhon dhe të ëmblën verë. Poezia e autorit D.Luzajt dhe e krijuesve e të tjerë ,që kanë dalë të traumatizuar prej diktaturës së një shteti është dhimbje,pasqyrë e saj dhe nëse ajo nuk shfaq ndenja prej të cilës rrodhi nuk është në të vërtetë poezi. Unë e di se mjaftë prej strofave të poezisë së Dalan Luzaj janë ndjenjat e tij të lënduara, kur askush nuk ka mundur dot ta ndihmojë në kohët e trazuara .Shqipëria pas luftës së dytë botërore ishte protagoniste e një regjimi të ashpër klasor ku dhimbja njerëzore mori mjaftë nga jetët. Horizonti ishte një sistem i frikshëm i luftës së brendshëm dhe të jashtme. Dalan Luzi shprehet se pas këtij rrënimi,pra rrëzimi i mureve të diktaturës ,shpërthyen ndenjat emocionet, që u pasqyruan në veprime dhe dëshira të shprehuara gjithandej. Mes mijëra librash,krijimesh të zhanreve të ndryshme,si një pikë uji,rinisa të shkruaj edhe unë poezinë time të cilën pata nisur herët,por që u struk në thellësi të ndërgjegjes sime prej dukurisë më barbare,të ashtuquajturës:Lufta e klasave’,që çuditi botën.
Këto janë ndjenja, që ne të gjithë i kemi në jetë tonë diku ose në një tjetër çast . Në shumicën e herëve ne fshehin këto ndjenja dhe përpiqemi të bëjnë të dukemi sikur ne jemi të lumtur. Unë gjykoj se ne të gjithë mund të shohim këto se jetët tona janë bërë nga veprimet në jetën tonë. Mirë apo e keqe do të ndodhë. Pra si dhe qysh shqyrtohet që ju nuk hapët zemrat tuaja për të sëmurët dhe të varfrit dhe tu tregojmë se ne i kuptojmë problemet e tyre në këtë jetë. Dhimbje në jetën time në kohë është aq e thellë kjo më bën të ndihem sikur nuk mund të lëviz. Diktatura ishte në të vërtet një makinë e çmendur. Dhe emocionet, që sjell një poezi nuk është vetëm në lidhje me autorin,por kjo është një pjesë e të gjithë njerëzimit. Një koleksion e poezive origjinale që kanë të bëjnë me temën e dhimbjes është shkruar me aq pasion, në çdo fjalë dhe rimë. Dhimbshëm poezia nga poeti- që i cili kanë derdhur përvojën e tyre dhe formulohen çdo ndjenjë me një ndjenjë të thellë të mallit. Poezi për dhimbje ndodh kur zemra mund të konsumojnë më shumë dhimbjen, dhe poezi të tilla të dhimbshme bëhen kryevepra. Poezi për dhimbjen. Ajo ishte vetëm një plumb. Një plumb që ndryshoi gjithçka që e bëri tokën me lot në një mijë, milion lotët që rëshkasin menjëherë në mijëra zemrat të mbushur me pikëllimin të palodhshme. Duke përjetuar poezitë e ndjera të nxjerra nga vëllimi ’Vargje që udhëtojnë” të poetit shqiptaro-amerikan Dalan Luzajt po hedh disa fjalë poetike :Në detin e heshtjes, është një mbeturinë e së vërtetës se thelbi, mbretëron zemrën. Një luftë në heshtje të qëndrueshme, e një kujtim i vetëm, me një ndjenjë intensive. Qielli ka u kthye ngjyra ishte e kuqe; Megjithatë ndjenjat në zemrën time nuk janë të vdekura. Dielli është gati të rritet. Unë nuk mund të harroj ato sy të bukur,ngase edhe unë njeri isha dhe sytë kullosnin lehtë përmbi atë bukuri femërore. Unë kam qenë i fortë, siç kam menduar se kjo do të jetë. E vërteta nuk mund të çlirohet.E vërteta është lider i vetëm për të përkulesh para. Dhe lutu:I nderuar Zoti më ke mbajtur nga rreziku. Më ruante nga e keqja. Më mbaj nga mëkati i nderuar Zoti im,më vunë zjarrin në zemrën time. I nderuar Zoti im, kaloje frymën tënde në fytyrën time, më ruaj nga djalli,kështu që unë mund të bërtas në paqe.
2. Dalan Luzaj u formua si poet ,vetëm kur muret e herëta ranë në dhjetorin e rinisë. Poetët janë rebelë për një arsye kryesore, e cila është absolutisht thelbësore: është gjuha e tyre , më e rëndë se shpata dhe që vret më tepër se pushka.letrësia që kishte lexuar D.Luzaj dhe të tjerë ishin një farë soji me atë cfarë shkruante Vid,(Universiteti i Mariborit,Slloveni) se:Pas revolucionit të tetorit në Rusi, qeveria sovjetike ka filluar zbatimin e një ideologjie të re të quajtur “realizëm socialist” si standard zyrtar për artin dhe letërsinë. Sipas propagandës së re ideologjike, vepra letrare duhej të lartësoj përmirësimin e jetesës për shoqërinë komuniste në Bashkimin Sovjetik, për të rritur punëtorin e përbashkët duke paraqitur jetën e tij, të punës, dhe rekreacion si të admirueshme, si dhe për të paraqitur një pamje negative të mjerueshme nga jeta e punëtorëve dhe fshatarëve në vendet kapitaliste. Me fjalë të tjera, qëllimi i saj ishte për të edukuar njerëzit në qëllimet dhe kuptimin e komunizmit. Art i prodhuar sipas realizmit socialist është dashur të jetë realist, optimist, dhe heroik. Praktika e saj është shënuar me respektimin rigoroz ndaj doktrinës partiake dhe të teknikave konvencionale të realizmit. Nën udhëheqjen e Stalinit, shkrimtarët shërbyen si “inxhinierë të shpirtrave njerëzore” dhe romanet e prodhuara, tregime, artikuj, editorialeve, kritikat, dhe satirat brenda një kornize të kufizuar në të cilën ata u përpoqën ta lavdërojnë shoqërinë Sovjetik dhe socializmin. Kështu ngjau edhe te ne gjithsesi kjo ishte formulë për gjithë vendet që kishin aspiruar socializmin. Dalan Luzaj edhe por të kishte kërkuar të bëhej poet në atë kohë askush nuk do ta merrte parasysh ngase ai mund të shkruante të hiqte mënjan kohë të vyera dhe nga produkti i shpirtit të tij të prodhoheshin vlera të vërteta, që do të zhvillonin këtë impuls personal dhe emocional ,mirëpo ky produkt shpirtëror ,mund të merrej pothuajse në drejtim të kundërt ajo e një përdorimi krijues që të vuajnë vetë,nga produkti i tij si instrument i luftë së klasave,nga biografia e të atit ,një filozof me përmasa botërore dhe i vlerësuar nga president të disa shteteve. Ndonjëherë jeta vë njerëzit në situata ku zgjedhja është e qartë: ose për të jetuar në paqe me veten e tij, ose për të negociuar një jetë më të mirë kompromentuar me ndërgjegjen e tyre shkruan, Héctor R. Romero për Raúl Riveron. Edhe rasti i Dalan Luzaj ngjet duke zgjedhur si alternativë,do të flas koha edhe pse koha priti dhimbshëm më gjatë se kurrë për tu shfaqur si poet në moshën e tij të tretë një kohëzgjatje të tillë ka është gdhendur shkrimet në lëkurën e shpirtit, duke pritur shuarjen e diellit të Atlantidës në akujt e jugut. Vet autori për këtë periudhë shkruan:Kur komunizmi dha shpirt i sëmurë ne shtratin rus, ishte rrjedhoje edhe për lindjen e mbarë, që kanceri i kuq s gjeti me gjak te ushqehej gjer te ne. Pas këtij rrënimi, shpërthyen ndjenja e emocione që u pasqyruan ne veprime dhe ne dëshira te shprehura gjithandej.Mes mijëra librash, krijimesh te zhanreve te ndryshme, si një pike ujë, rinisa te shkruaj edhe unë poezinë time, të cilën e pata nisur herët, por qe u struk në thellësi të ndërgjegjes sime prej dukurisë me barbare, të ashtuquajturës “lufta e klasave”që çuditi boten.E fillova herët me shprese se do thosha fjalën me zjarrin e shpirtit, me bukurinë dhe sinqeritetin e çdo te riu, por koha tha diçka tjetër, qe shqiptaret s’do ta besojnë ne breza. Ëndërroja për qiell e drite, për fjalën e ndjenjës se kulluar, por zhgënjimi fshiu te gjithë të ardhmen time dhe bashke me jetën dhe atë grimce talenti qe priste te rritej. Pra edhe unë u shfaqa mes turmës se shkrimtareve për të thënë atë, që mund të thotë një zë i ndrydhur, mes kësaj stuhie dhe s “dihet se cili do te ketë forcën për ti qëndruar erozionit kohor, që është konkurrenca më e ashpër mes krijuesve. S ‘jane shprehjet e miqve dhe shokëve vlerat e një libri apo poezie, ato janë me tepër pengesa, qe te ndalin, vlera e vërtetë e një krijuesi do te duket vone, edhe kur te mos jemi ne.
Autori D.Luzaj shprehet se poetet e vërtetë janë shume pak, të privilegjuarit e Zotit, që koha është e pafuqishme për t i’ hedhur në harresën e saj. Dëshira është ndryshe, e vërteta është më e besueshmja, të tjerët do ti lexojnë poetët e vërtetë, kur stuhia do ti nxjerrë në anë dhe ata do të kenë te drejtën e jetës, pa mundur që tua heqë askush privilegjin që u dha Zoti.
Lidhur me kohë,frymëzimin e tij autori D.Luzaj thotë:Në qëndresa të veçanta, shpesh te çuditshme dhe tq pa besueshme, më ka gjetur muza dhe i kam marre mjaltin dehjes se saj, kam shkruar ndonjë varg i dashur lexues se erdhi dhe … nuk te vjen me!Jam i gëzuar dhe i privilegjuar kur më lexon lexuesi i çdo moshe, se pas leximit lind gjykimi dhe pas gjykimit bëhet vendimi në sallat më të bukura dhe të ndritshme, të shpirtit atje ku zemra dhe truri në njësinë hyjnore bëhet një dhe poeti qëndron apo flaket jashtë.
Bënë një ndarje të saktë autori kur shprehet rreth krijuesve të poezisë
Poetet janë dy grupe, te zemrës dhe te mendjes! Çdo grup ka vlerat e tij dhe simpatizantët e tij. Çdo gjë e thënë nga shpirti e ka te hapur rrugën për ne shpirt
te lexuesit, është e besueshme sepse është e vërtetë. Kam shkruar poezinë e ardhur, kurrë s ‘e kam kërkuar, se ajo as gjendet, as kapet. Kam shkruar poezinë e zemrës, jo të trurit që shpesh behet prozë poetike dhe e mërzitshme.
Është i vërtetë postulati se poezia është bija e parë bukurisë hyjnore dhe për të ngjitur do shkallë për atje duhet të gjesh të gjitha udhët por ato udhët e zemrës janë edhe ato udhë mistike.
Nëse poezia është një akt hyjnor…
Rreth antologjisë poetike të porsabotuar të Skënder Rusit/
Nga Shpend Sollaku Noé/
Pse duhet blerë antologjia e çmuar «Me vete kam gjithnjë një Evë»? Pse duhet patur në bibliotekën personale? Pse duhet lexuar vazhdimisht? Çfarë mund të bëjë ky poet për ju?
Shumë, shumë. Mundet edhe tʼju ndryshojë jetën.
Nëse poezia është një akt hyjnor, keni lexuar librin e një shenjtori: Shën Skënderi i Korçës. Në altarin e perëndive të artit për dashurinë Ai është patjetër përçori, shenjti kryesor, ikonës së të cilit i janë drejtuar e do tʼi drejtohen të dashuruarit dhe gjithë ata që banojnë në trevën e ndjenjave.
Gjeni gjithçka në këto fletë, që nga tiparet fillestare të një vegimi të brishtë në rrëzë të Moravës, deri tek shkrirja e plotë me të përhershmen, ku vetëm disa vargje vlejnë sa dhjetë «atynë»!
Vargu i tij është serum për shpirtra në agoni, ku edhe ai vetë është kryq dhe i kryqëzuar, ku ti si lexues je pjesë e asaj lëngate, ku të duket se ato fjalë i ke shkruar ti, ku je edhe qielli, edhe toka, edhe loti, edhe e qeshura e shpërthyer prej syve të këtij fëmije të marrëzisë.
Brenda të nëjtës poezi Shën Rusi është edhe klithmë e mprehtë dhe përqafim i heshtur. Tek ai dashuria është totale, mbitokësore dhe e nëndheshme: ajo eshtë dashuri për jetën dhe vdekjen; është hingëlllima e një kali që krijon ylberët, është fjetja në një shtrat me motrën e diellit, atje ku tradhëtonin si të ishin Eseninë, ku të vdekurit shkojnë me natën për të fjetur, duke e lënë jashtë porte, si për tʼi thënë që u duhet si uji të gjallëve. Për tʼu kthyer sa më shpejt atje, në botën-Korçë të lindur nga puthjet.
Pse duhet lexuar patjetër ky libër? Sepse pa të, të gjithë ju do të jeni më të varfër në ndjenja, më të paaftë për të dashuruar.
Sepse këto janë vargje të shkruara edhe për ata që nuk kanë studjuar kurrë teknika e truke të artit të fjalës. Sepse janë të kapshme, me dukje të thjeshta; por është një thjeshtësi e kërkuar, e studjuar dhe njëkohësisht spontane; një thjeshtësi që i jep peshë magjike edhe fjalës më të rëndomtë, asnjëherë banale dhe e përsëritur, që kthehet në shkollë të artit të poetrimit. Sepse tek ky shenjt i poezisë dashurore e rëndësishme është jo vetëm ajo që do të thotë, por edhe si do ta shprehë, që të mos e lodhë lexuesin, të mos e detyrojë tʼi flakë vargjet në një qoshe. Aq e punuar e peshuar dhe e ekuilibruar është kjo kapshmëri e poezisë, saqë çdo fjalë duket sikur ekziston vetëm brenda vargut të tij. Një varg i kristaltë, ku, nëse heq edhe një rrokje të vetme, gjithçka copëtohet në mijëra thërmija.
Është e tepërt tʼju bëj një listë banale të botimeve të këtij poeti: Ai është ngjizur në shtratin e Muzave, në ditën e festës së tyre madhore. Është e kotë tʼu theksoj se ku ka lindur, atdheu i tij është zjarri i të puthurës. Veç është e domosdoshme tʼju kujtoj se, kur shumëkujt mund edhe tʼi jetë zbehur boja e emrit në gjendjen civile, kur tʼi jetë sheshuar varri prej errozionit të harresës, Ai – Shën Skënder Rusi i Korçës – do të jetë në limfën e jetëve të ardhshme, si një dehje e këndshme, soundtrack i dashurive të përditshme.
Vrasës me duar të pastra
Tregim nga Jakov SOLOMON*-Izrael/
Në pamje të jashtme nuk i jepje më shumë se 12-13 vjeç, por ishte më shumë.Mësonte në klasën e dhjetë të një shkolle të mesme të qytetit. Fytyra dhe gjithë konstrukti fizik të jepte të kuptoje se jo vetëm që kishte kaluar një sëmundje, por që edhe vazhdonte të ishte e tillë, akoma e sëmurë. Mendja më thoshte se problemet e saj shëndetësore, vinin qysh nga vegjëlia, së paku kështu gjykoja unë. Mbante edhe syze të trasha optikë si xhama kavanozi, sikur të mos mjaftonin gjithë ato halle që mbante mbi shpinë së bashku me një çantë të rëndë, që dukej sikur tentonte ta shtypte akoma drejt tokës. E gjithë kjo peshë mbahej mbi një palë këpucë plastike,që i zvarriste me një zhurmë të pazakontë për moshën e saj. Vinte gjithmonë në orarin e duhur në shkollë dhe ulej po në të njëjtin vend, në oborrin e madh të shkollës, po qe se ai vend për fat do të ishte i lirë. Rrallëndodhte të ulej diku tjetër, por ky do të ishte një rast i veçantë.Kishte një karakter tepër të çuditshëm, vazhdimisht e vetmuar dhe kurrë nuk përzihej me turmën. I pëlqente të ulej vazhdimisht në qoshkun e saj të preferuar, ca larg të qeshurave dhe hargalisjeve të shoqeve dhe shokëve të tjerë që e bënin oborrin e madh të gumëzhinte si një zgjua bletësh gjatë pushimeve midis mësimeve të përditshme. Të binte në sy menjëherë se edhe veshja e saj ishte ca më e rëndë se e të tjerëve. Mbante zakonisht tuta e bluzë të zezë prej cohe të trashë, mbyllur deri në grykë, ku në të dy anët e kokës dukeshin rripat e çantës, si të donin t’ia kufizonin akoma ato lëvizje tejet të matura. Atë vit, dimri erdhi më i ftohtë se zakonisht për atë qytet që kurrë nuk shihte të ftohtit e vendeve evropiane që se kanë përgjë fare dëborën dhe temperaturat nën zëro. Shkurt e gjithë pamja e saj e jashtme të bindte vërtet se diçka po ndodhte me shëndetin e saj. Flokët i krihte jo fort më kujdes më atë vijë karakteristike në anë, me vështrimin larg nga çdo gjë që ndodhte përreth, si të mos i interesonte asgjë nga ajo botë që e rrethonte. Më sa kuptoja, ajo i shmangej ca ambientit, me atë vështrim të trembur qoftë dhe prej atyre lodrave ngazëlluese të oborrit që shpesh shoqëroheshin dhe me britma gëzimi, ca të ekzagjeruar për ambientet e një shkolle që për të dukej diçka e largët, e huaj dhe e ftohtë, si dimri i atij viti. Qëndronte tek ai vend me diell, si të donte të ngrohte atë trup imcak e të brishtë që dukej se do të çmontohej e shpërbëhej nga momenti në moment.Kurrë se pash të bisedonte me dikë, apo të ulej pranë një shoqeje, apo shoku, ca më pak, dukej që s’kishtetë tillë dukë ndjerë edhe ato mangësi fizike që kish dhe që e bënin më tëlargët nga gjithë pjesa tjetër, sikur t’i përkiste një galaktike tjetër. Tëgjithë e shihnin si një aliene, apo më mirë të them se ajo për ta, thuaj se nuk ekzistonte. Këtë mangësi e reflektonte e gjithë qenia e sajë e imët, e ngarkuar me barrën e rëndë të asaj çante po të zezë, që dukej se do t’ia merrte shpirtin. Kjo shkaktonte që edhe lëvizjet t’i kish të kufizuara veç lëvizjeve shtëpi shkollë dhe e kundërta me po të njëjtin rigorozitet. Më që ra fjala për shtëpinë as që e kisha idenë se nga vinte, ku rrinte, kush e sillte dhe e merrte sepse njihja vetëm oborrin e asaj shkolle dhe klasat. Më dhimbsej kur e shihja ashtu të vetmuar, të braktisur, pa asnjë lloj mbështetje, pa shokë e pa shoqe. Kush ishin njerëzit e saj (nëse kishte të tillë, e çfarë marrëdhëniesh kishte me ta).Fundja të zhbirojanë jetën e saj nuk ishte aspak detyra ime, por e mësuesve të tjerë që merreshin me të. E bëja këtë thjesht nga një ndjenjë kureshtje e deri diku mëshire sepse ajo në atë rropullimë nxënësish, vetmia e saj tërhiqte vëmendjen e një personi si unë, detyra e të cilit ishte të kujdesej e të vëzhgonte me imtësi çdo lëvizje të tyre të mbrapsht në oborr e nëpër korridor. Ajo jo vetëm që nuk bënte asgjë të keqe, por nuk bezdiste askënd, e mbyllur në guaskën e saj prej molusku që ka frikë të hapet se mos sulmohet nga ndonjë grabitqar. Të tjerët që pothuajse nuk e vinin re fare ekzistencën e saj, lëviznin e dëfrenin të shkujdesur në tërë oborrin, ndërsa për të kishte plot gjëra të ndaluara, të pashkruara në asnjë kod ligjor, të vendosura nga një dorë e padukshme që e pengonte të ish e barabartë me të tjerët .Në atë qoshen e saj të detyruar, ajo e privuar nga çdo lloj gëzimi, vuante shpirtërisht në heshtjen e saj sublime e të pafund. Ç’dënim i ashpër për një vajzë të moshës së saj,ç’padrejtësi monstruoze! Natyrisht sado stoike që të ish ajo, mendoja, si eduronte vallë atë situatë që për të ishte si një refren i një kënge të dhimbshme që përditë i shtypte zemrën e ja ndrydhte shpirtin. S’ishte farë e vështirë për ta kuptuar një gjë të tillë, mjafton që ta vëzhgoje me kujdes disa herë rresht dhe situatën do ta kishe të qartë si dritën e diellit. Po të tjerët a mendonin vallë për të, a e kishin vënë ndonjëherë veten në pozitën e saj, qoftë dhe për një çast? Shumë vonë, arrita në konkluzion se asnjë nuk donte të dinte për të, madje as mësuesit e saj që e kishin përditë në klasë. Ajo ishte më e pallogaritura, dhe më e shpërfillura në atë mori nxënësish të një shkolletë mesme thuajse në qendër të qytetit. Si është e mundur, i thosha vetes, që ky kolektiv aq i madh të jetë aq neglizhent ndaj një moshatareje të tyre(sepse shoqe s’mund ta kishin), që dukej se përditë vdiste nga pak para syve të të gjithëve. Nuk e pash një herë që të vinte buzën në gaz sado pak. Po me kë të qeshte, me veten e saj? Do ta quanin anormalëpastaj, edhe kjo i duhej, ta quanin edhe të marrë, apo dhe më keq. Paska dhe mëkeq, çudi si mund të jetë një njeri më keq se kaq. Më keq se i vetmuar, dënimkapital në një shoqëri moderne. Së paku kështu e quajmë veten. Ai ambient ikishte privuar, madje edhe buzëqeshjen, ironi e fatit. Ajo s’ishte kundëraskujt dhe dukej se të gjithë ishin kundër saj, madje vet jeta i ishtekundërvënë me gjithë ato telashe shëndetësore. S’ishte aspak e nevojshme tandiqje në lëvizje, mbasi ajo nuk e braktiste qoshkun e saj të preferuar,përveç momentit kur do të shkonte në klasë, apo në shtëpi. Nuk pash gjatë tërëasaj kohe, një shoqe që t’i ulej pranë së paku, apo t’i qante hallin e tapyeste mos kishte ndonjë nevojë. Asnjë dhe asnjëherë! Vërtet për tëardhur keq, të sillesh më aq cinizëm me jetën e dikujt që e ke në të njëjtënklasë, që e sheh përditë dhe e zvordh me kaq përbuzje. Nuk ka përbuzje më tëmadhe se sa shpërfillja! Nuk e kuptoni or njerëz të rinj në moshë,por më mentalitet të kalbur, se po e dënoni shumë ashpër atë të gjorë që nuk uka prekur as dhe një fije floku, që s’ka nxjerrë nga goja kurrë një fjalë tëkeqe për askënd, që pret që dikush nga ju t’i afrohet e t’i thotë një fjalë tëngrohtë, së paku një “mirëmëngjez” të thatë. Pa le pastaj që të mendojë tëfutet më thellë në jetën e saj, në mos për t’i zgjidhur ndonjë problem, së pakupër t’ia lehtësuar dhimbjen sublime të kushtëzuar nga ajo vetmi, nga ai izolimtotal që i bën shoqëria juaj. Hej në ç’kohëra jetojmë! Ku janë gjithë atofjalë të bukura të dashurisë për njeriun që kanë mbushur aq shumë libra e që nëemër të saj njerëzit janë sakrifikuar madje! Jo mor jo s’po jukërkon njeri të sakrifikoheni, por pak respekt, pak njerëzillëk për jetëne dikujt që po e jeton vetminë me aq stoicizëm, por me dhimbje të thellë.Ku janë ato fjalë të bukura për unitet shoqëror, për shpirtin ekolektivit. Ç’u bë ai slogan i famshëm :“një për të gjithë dhe të gjithë përnjë” e përralla me mbret, dogma të mbushura me hipokrizinë e kohës moderne nëtë cilën jetojmë. Ç’faj ju ka bërë xhanëm që e mbani larg si tëishte një leproze. Ç’po them, sot njerëzit humanë u janë afruar edhe leprozëve,madje duke rrezikuar edhe jetët e tyre, kurse ju njerëzit e shekullit tënjëzetenjë silleni ndaj saj si anadollakë, të paskrupullt dhe më e keqja ështëse nuk kuptoni se ky qëndrim nuk ju nderon. Provoni ta vini veten një herë tëvetme në vend të saj që ta merrni vesh sa të vështirë e ka ajo që e heq këtëgjatë tërë jetës që mbanë mbi shpinë përveç asaj çante të rëndë edhe fyerjentuaj, heshtjen dhe izolimin total! Tmerrohem kur e kujtoj! Sa cinizëm transmetohetnë sjelljen e një shoqërie të tërë ku mungon një grimë humanizmi. Jam i sigurtse për qenin tuaj të shtëpisë bëheni copë e çikë po t’i mungojë gjë send dhe tanxirrni shëtitje përditë pa neglizhuar një herë. Por ajo është një qenienjerëzore në fund të fundit dhe meriton më shumë së kaq që po ju kërkon shumëmë pak se ç’bëni ju më njëri tjetrin. Po jushoh përditë dhe më vjen ndotë! Mendoni se ç’jeni dukë bërë? E vështrojnë oborrin e madh të shkollës përditë, po e njëjta skenë, po e njëjta ftohtësipolare ndaj saj. Kaluan kështu javë dhe muaj dhe erdhi pranvera. Moti ungroh përditë e më tepër, por qëndrimi ndaj asaj fatkeqe mbeti po ai, poato erëra dimërorë frynin e përplaseshin rreptë mbi atë vajzë. Ajo shoqërinjihte vetëm temperaturat nën zëro ndaj asaj krijese fatkeqe qoftë edhe nëverë, kur çelën lulet dhe oborri u mbush me këngën e zogjve që vinin ngaEvropa e largët dhe e ftohtë ende. Por jo për të që dimri shpirtëror ishte ipranishëm gjatë gjithë kohës. Nga pritja e gjatë hekurat fillojnë të ndryshkennë terren, po t’i lesh jashtë kujdesit. Dhe ajo priste, mbas çdo ardhje nëshkollë që dikush t’i ofrohej, t’i thoshte një fjalë, qoftë dhe të keqe,ta shante madje, ajo do ta ndjente së paku se ekzistonte, se ishte e gjallëmidis gjithë gjallesave të tjera. Por për ironi, askush nuk erdhi tabënte diçka të tillë. Fati i pashpirt (në se ai ekziston ), i kish vënë para një barrierë të pakapërcyeshmeme rregullat e saj anakronikë që nga koha e lashtësisë dhe ashtu i kishte lënë,së paku për të kështu ndodhte. Secili për vete dhe zoti për të gjithë. “Bukurbesa, zoti për të gjithë”. Po ku naqenka ai për të gjithë, dhe si i lejon këto padrejtësi. Sikur është hera e parëqë ai nuk i shikon padrejtësitë. Në shekuj, ka lejuar padrejtësi dhe s’kandëshkuar fajtorët e vërtetë të fatkeqësive. Për mua kjo është prova më esigurt e mos ekzistencës së TIJ. Qofshi ju që jini që u besoni përrallave tëtilla. Ku ishte Mister zoti në kohën e luftës së dytë botërore që lejoi të vdisnin më se pesëdhjetë milion njerëz të pafajshëm përkapricion e një të çmenduri? Ka qenë me leje krijimtarie me sa duket dhesekretarja e tij që ishte në dijeni për gjithçka, nuk e vuri në dijeni. Ajodreq e kishte fajin se ai do të kishte ndërhyrë patjetër. Llaf pazari! Nënjërën prej ditëve më bëri shumë përshtypje, që stoli ku ajo ulej përditë, undodh bosh. Në pushimin e madh dëgjoja zëra midis nxënësve që bisedonin jo sizakonisht, por me zë shumë të ulët, krejt ndryshe nga ditët e tjera. Kishte njëshqetësim në ajër që më vinte turbull në vesh dhe fjalët të paqarta. Ç’kishtendodhur? Ndjeja sinjale sikur më vinin nga planet të tjerë akoma të pazbuluar etë pa hedhur akoma në hartat astronomikë. Emra të panjohur akoma, rrokjeqë tingëllonin në një gjuhë që akoma nuk e dija se ç’ishte. Kode tepër tësofistikuar. Asgjë nuk po kuptoja. Pse atë ditë nuk kishte lodra sipërherë, s’kishte britma si një ditë më parë. Befas të gjithë qenë bërëaq të urtë, aq të sjellshëm, sikur të mos ishin nxënës të Izraelit, por tëndonjë konvente fetare, budistë ku mbizotëron qetësia qiellore. Jo normale përkëtë vend të zhurmëshumë, me një edukatë gjysmake shkollore, tepërliberale dhe në vend të fjalës demokratike do ta quaja sjelljeanarkike. Ky kopsht i madh zoologjik ishte transformuar befas në një morg, kunuk pipëtin gjësendi përveç zërit të mjekut që jep udhëzimet e rastit për tëvdekurin e sapo regjistruar. Me që nuk isha mësuar më atë qetësi fallco, arritanë konkluzion se diçka ogurzezë kishte ndodhur, në se nuk kisha gabuar keq. Njëparandjenjë e keqe m’u fanit para syve dhe mendjes me skena mortorë.Qofsha i gabuar, lutesha. Isha gati të hiqja dorë nga ai mendim, por ngabrenda diçka e keqe më griste dhe s’më linte të qetë, të flija mbi dafina,prandaj u ngjita shpejt në katin e dytë ku ajo mësonte. I ngjita shkallët dy etre dhe kur arrita tek dera e klasës së saj, frenova instinktivisht. Vuraveshin. Asnjë zhurmë. Kjo qetësi nuk po më pëlqente, madje po më shqetësontejashtë mase. E shtyva derën me ngadalë, si të doja të mos shqetësoja njëri, dhehodha vështrimin brenda. Vetëm katër nxënës rrinin pranë e pranë dhebisedonin me zë të ulët, sa fjalët nuk u dëgjoheshin nga dera, ku qëndrova ishtangur. E pazakonshme, thash me vete dhe u futa më thellë klasës. Ato u kthyen nga unë njëherësh dhe biseda u ndërpre .
-Po ju, nuk keni mësim tjetër?, – guxovame gjysmë zëri .
-Kemi…, – dikush u përgjigj, -Por sot duhet të ikim më shpejt se herëte tjera, sepse… Zëri u ndërpre dhe tre të tjerat kthyenvështrimin drejt asaj që fliste si të donin të thoshin :-Mos e thuaj!
-Po pse si është puna?, – dhe sytë nëmoment më shkuan në njërën prej bankave ku ishin vendosur trëndafila tëkuq, shumë të freskët. Më dogji keqas. Dukej së ishte banka e “leprozës” sëklasës së tyre, por akoma kisha dyshim se kujt i takonin. Akoma s’ma kishindhënë përgjigjën e saktë, atë përgjigje që nuk do të doja kurrsesi ta dëgjoja. Kush ishte? Mos ishte e asaj vajzës me syze? Në vend tëpërgjigjes ato tundën kokat dhe vetëm njëra prej tyre foli qartë
-Nuk e paske marr vësh, ajo u hodh mbrëmë nga ballkoni i katit të shtatë dhe…vdiq, -tha zëri i mekur. -S’arritën ta çonin gjallë as në spitalsë vdiq në vend, në trotuar. -vazhdoi ajo. Ndjeva se gjaku po më pëlciste nëkokë dhe s’u përmbajta më :
-Po si s ju vjen turp more?, – ju drejtova dhem’u duk se kisha parë atë gjithë klasën e tyre e jo vetëm katër vajza që po ikonsideroja si shkaktaret e fatkeqësisë. Doja dikujt t’i shfryhesha, ndryshe dobëja BOF. -Turp për të gjithë klasën tuaj! Ndihesha aq i indinjuar dhe zëri pondjeja se po më dridhej nga emocioni. -Ju, që kurrë s’ keni folur me të dhe nuk e kini konsideruar as si qenie njerëzorë, sot guxuakeni ta quani njëshoqen tuaj shoqen të klasës. Nuk e kuptoni se jeni ju që e vratë atë, ju të gjithësë bashku, me gjithë mësuesit tuaj, me sjelljen tuaj të ftohtë dhe neglizhencëne pakufishme ndaj saj. Turp t’u vijë të gjithëve. Nuk kini fytyrë që t’i shkoninë varrezë e të qani për të sepse nuk e kini njohur më parë atë njëri. Sot vinidhe i vini lule mbi bankë. Hipokritë, mendoni se me këto lule mund tëlaheni me të? Është tepër vonë sepse ajo nuk është më dhe nuk ju dëgjon. Ajo qëpriste me padurim që dikush nga ju që sot brengoseni, t’i afrohej e t’i jeptenjë lule, jo sot nuk vlen më. Unë i kam parë të gjitha. Me heshtjen tuaj edënuat me vdekje, jeni fajtorë për këtë krim, vrasës që nuk do juçojë askush në gjykatë. Nuk e prisja që të shtyheshit deri aty sa ta detyronittë humbiste edhe jetën para kohe. Të pa denjë për shoqërinë. Nuk e prisjakëtë dënim. Dola menjëherë jashtë asaj klasë ogurzezë duke lënë pas një heshtjeakoma më të thellë, një heshtje varri. Ja kjo është shoqëria jonë moderneqë jeton akoma në primitivizmin e saj më sublime. Në kohën einkuizicionit njerëzit i dënonin me djegie në turrën e druve, të gjallë. Sotnjerëzit e shekullit të njëzetenjë, të shekullit të atomit dhe udhëtimevendërplanetare, me gjithë këtë përparim e kulturë, nuk veprojnë kështu, sepsekjo do të binte erë të keqe ngado dhe do të dukej tepër anakronikë. Njerëzittanë të veshur jo më me lëkurë kafshësh, me kostume të shtrenjta e me kravataapo më papijon, të parfumuar më erërat më të shtrenjta, harrojnë se erën e keqee kanë përbrenda dhe as parfumet më të shtrenjta, nuk do të mund taeliminojnë atë erë, përderisa detyrojmë të tjerët të hidhen nga ballkonete shtëpive ose të shkaktojnë vetëvrasje nga më të sofistikuarat. Ligjettona nuk parashikojnë akoma dënime kolektive shoqërore edhe pse në rastintonë fajtorët janë shumë edhe pse asnjë prej tyre nuk ka lënë shenjatdaktiloskopikë në vendin e krimit. Një klasë e tërë kriminale! Por ligji hesht,policia shkruan në procesverbalin formalisht, se kjo ndodhi “përshkaqe depresioni apo, krizë nervash”, e plot broçkulla të tilla . Nuk shkruajnëse atë e vrau kolektivi i asaj klase bashkë me mësuesit që nuk e morënnjë herë mundimin ta pyesnin se ç’e mundonte atë krijesë njerëzore. Ç’ironi,ç’lojë e fatit! Pale, lënë edhe mësimin për t’i shkuar në varrim! Ibukur respekt ky! Dashuri e thellë, dashuri pas vdekjes si i thonë: vdis pa tëtë dua! Dikur njerëzit primitivë i çonin kafshët drejt greminave meshkopinj e gurë në duar, sepse ishte një mënyrë për të siguruar ushqimin. Sotedhe kafshët i mbrojmë nga zhdukja, madje kafshë tepër të rrezikshme për jetëne njerëzve, peshkaqenë e krokodilë, gjarpërinj helmues dhe luanë. Shoqëria e sotme moderne nuk përdorë më as shkopinj e as gurë për të vrarëdikë, as nuk i hedh në gremina reale, por i detyron të hidhen vetnga ballkonet, një vetëvrasje pa shenja fare dhe duart mbeten gjithmonë tëpastra, pisllëku nuk duket, ai është brenda në zëmrat e tyre të zeza. Ne,me fjalë të tjera e kemi modernizuar aktin e ndëshkueshëm të vrasjes, por përfat të keq të viktimës asnjë nuk dënohet sepse askush nuk mendon se kyështë një krim, si gjithë të tjerët dhe duhet ndëshkuar. Ky pra ështëcivilizimi që e kemi krijuar “me kaq mund dhe sakrifica” për mijëra breza meradhë deri sa erdhëm këtu. Kemi të drejtë të krenohemi, kur humnerat elashtësisë i kemi zëvendësuar me ballkonet modernë?
* Jakov Solomon jeton ne Izrael. Per 47 vite ke jetuar ne Shqiperi. Eshte autor i librave “Treni i vonuar ” dhe “Mirenjohja e maceve “. Ka ne proces nje liber me 150 poezi. Z. Solomon u lidh javen e kaluar me redaksine e Diellit dhe shfaqi dehsiren e bashkepunimit me gazeten me te vjeter te botes shqiptare qe botohet prej 107 vitesh ne ShBA.Mireseredhe ne Dielli z. Solomon!
P L A K U L I R
DIELLI- LETËRSI
P L A K U L I R
Tregim nga Spiro Gjikondi
Të dy pleqtë ishin klientë të përditshëm në kafenenë “Tre Yjet”. Kafeneja ndodhet midis avenuve Crescent dhe Belmont. Klientela e saj nuk është shumë e gjërë. Kjo ishte arsyeja që të dy pleqtë vinin vazhdimisht aty. Kurdo që të vinin, do ta gjenin një vend për të pirë kafenë dhe për të biseduar pa u shqetësuar nga askush.
Njeri ishte Plaku Lir, tjetrit i thoshnin Jeronimi i Ri. Plaku Lir parapëlqente, nuk di se pse, ta thërrisnin me këtë nofkë që ai vetë ja kishte ngjitur vetes.Ndërsa Jeronimin ishin të tjerët që e mbiquajtën i Riu, mbase për ta dalluar nga plaku Lir.
Të dy pleqtë nuk kishin ndonjë ndryshim të dukshëm midis tyre, as në moshë, as në pamje të përgjithëshme. Ishin të dy afër të shtatedhjetave. Plaku Lir vinte pak më i shkurtër e më i mbushur në trup. Jeronimi i Ri ishte më i dobët dhe pak më i gjatë. Por të dy ishin flokë-bardhë. Jeronimi i Ri i krihte ato në njërin krah, ndërsa plaku Lir i mbante të prera shkurt pa patur nevojë për ti krehur. Kur bisedonin flisnin me zë të ulët, aq sa mezi e dëgjonin njeri tjetrin. Ata flisnin pothuajse për gjithçka. Merrnin nëpër gojë gjithë njerëzimin, sidomos në këta dymijëkatërqint vjetët e fundit. Plaku Lir e niste me Platonin dhe vinte deri në ditët tona. Jeronimi i Ri shkonte edhe më tej, në kohen e Homerit, por jo më tutje, sepse më tutje, siç thoshte ai, kishte vetëm tym e mjegull. Herë-herë binin në heshtje sikur të donin të rimblidhnin fuqitë. Pastaj nisnin nga e para, jo për ç’kishin folur, duke e konsideruar bisedën e mëparshme të përfunduar, hapnin një temë tjetër që s’kishte të bënte fare me ç’kishin thënë gjer aherë.
– Do të iki, – tha një ditë ai që e quante veten Plaku Lir pas një heshtjeje si kjo që thamë. Por, çuditërisht, edhe pse tha kështu, ai nuk lëvizi nga vendi. mbase ngaqë, ajo fjali e shkurtër, një folje e vetme, në një të ardhme të thjeshtë, nuk kishte të bënte fare me çastin, por me atë ikjen e përjetëshme e përfundimtare.
– Të gjithë do ikim,- murmuriti nëpër dhëmbë Jeronimi i Ri, pa e ngritur kokën dhe pa ja ndarë sytë fundit të zi të filxhanit të kafesë, duke i dhënë bisedës një sens pak a shumë filosofik. Sepse kështu e kuptoi. – Askush nuk është i përjetshëm,- shtoi ai.
– Jo njëherësh,- e ndërpreu Plaku Lir.
– Jo tani… Unë iki përpara. Të tjerët më vijnë pas.
– Radhën nuk e përcakton as ti, as unë,- kundërshtoi Jeronimi i Ri.- Askush nuk e di se kush ikën më parë e kush ikën më pas.
– Dirty Lir is going…- buzëqeshi hidhur Plaku Lir dhe një fashë mjegulle i mbuloi dritën e syve.
– Është radha ime… Dirty Lir…
– Old Lir!- kundërshtoi sërish Jeronimi i Ri.
– Liri i Qelbur !- shfryu Plaku Lir gjithë inat.
Jeronimi i Ri e ndjeu se këtu nuk bëhej fjalë për një filozofim në tërësi, po për diçka më konkrete e që kishte të bënte me vetë plakun Lir. Ai nuk donte ta nevrikoste shokun e tij prandaj preferoi më mirë të mos shkonte më tej.
Pas këtyre hidh-e-prit, midis dy të moshuarve ra një heshtje tjetër e gjatë. Dukej se i kishin thënë të gjitha e s’mbetej asgjë për të shtuar. Njëri shikonte rrugën dhe kalimtarët që rëshqisnin nxitimthi përtej xhamit të madh si në një ekran memec. Tjetri i kishte mbërthyer sytë në fundin e zi të filxhanit të kafesë sikur të donte të zbulonte në të misterin e së nesërmes. Jeronimi i Ri përsëriste i menduar: Old Lir… Plaku Lir… Dirty Lir… Po pse Liri i Qelbur? pyeti vehten ai, duke i shkëputur sytë nga fundi i filxhanit. Por nuk foli.
Paguan kafetë, ishte radha e Jeronimit të Ri të paguante, dhe u ngritën e dolën. Plaku Lir mori të tatëpjetën e rrugës drejt Bulevardit të Jugut, ndërsa Jeronimi i Ri të përpjetën, në drejtim të avenuse “Batgate”.
Të nesërmen Jeronimi i Ri doli nga shtëpia më herët se zakonisht. Nuk i rrihej më brenda. Edhe gjatë natës nuk kishte bërë gjumë të qetë. E shqetësonte pyetja se pse Plaku Lir kishte thënë se do të ikte, apo se ishte radha e tij për të ikur? Ç’ishte kjo ngutje pa kuptim? Ç’kishte ngjarë me të? Ç’e shqetësonte? Jeronimi i Ri arsyetonte, pyeste, por nuk jepte asnjë përgjigje.
Një ditë më parë biseda ngeci në ato pak replika midis të dyve. E pra, me sa dukej nuk i kishin thënë të gjitha. Kishte mbetur pa thënë shkaku që e shtynte Plakun Lir të thoshte ato që tha.
Jeronimi i Ri nuk e kuptoi se si e çuan këmbët në kafenenë e tyre të zakonshme. Tavolinën ku uleshin vazhdimisht e gjeti bosh. Plaku Lir nuk kishte ardhur akoma. Jeronimi i Ri u ul në karrigen e tij. E vendosi kapelën në ndenjësen e karriges tjetër, i shtriu flokët e zbardhur e të rallë me pëllëmbën e dorës, i nguli brylat përsipër tryezës dhe i mbërtheu sytë në atë anë të rrugës nga do të vinte Plaku Lir.
Kamerieria bullgare që kishte filluar punën në kafene vetëm pak muaj më parë, por që ishte miqësuar shumë shpejt me të dy pleqtë, erdhi dhe e pyeti Jeronimin e Ri në se e donte kafenë menjëherë apo do të priste shokun e vet. Jeronimi i Ri tha se do të priste dhe kamerieria u kthye sërish në vendin e saj në një karrige të lartë në cepin e barit. Jeronimi i Ri i ktheu sytë nga rruga duke parë kalimtarët, sidomos ata që vinin prej bulevardit të Jugut.
Plaku Lir jetonte aherë, së bashku me të shoqen, në një nga ato pallatet që ishin për pensionistët e moshuar, apo siç u thoshnin, “sinjor citysen” Fëmijët e tij ndodheshin diku në Evropë ndërsa ata, burrë e grua, kishin ardhur në Amerikë aty nga mesi i viteve nëntëdhjetë. Pak e çuditeshme që ata, dy të moshuar, nuk kishin shkuar pas fëmijëve, ose që fëmijët nuk kishin ardhur të jetonin me prindët. Por kjo ishte punë e tyre dhe Jeronimi i Ri nuk ishte përzier ndonjëherë në këtë çështje. Madje as nuk e kishte pyetur ndonjëherë se si i kishin marëdhëniet me fëmijët, edhe pse kishin vite që takoheshin çdo ditë. Ishte në natyrën e Jeronimit të Ri të mos hynte në punët personale të tjetrit. Po edhe plaku Lir shumë shumë rallë fliste për fëmijët. Madje, kur e sillte rasti, ai ngrinte dorën në ajër, e lëvizte atë në mënyrë të papërcaktuar dhe thoshte: “Ah, fëmijët! Ata kanë jetën e tyre. Mjaft të jenë mirë, atje ku janë. Kjo është dëshirë e prindit…” Vetëm kaq.
Koha po kalonte por plaku Lir s’po dukej. Jeronimi i Ri shikoi orën e dorës. Pak nga pak ai po e humbiste durimin. Durimin e kishte humbur edhe kamarieria bullgare, e cila erdhi për herë të dytë ta pyeste në se do të vazhdonte ta priste, apo do të porosiste kafenë. Jeronimi i Ri nuk donte të bëhej i besdisshëm. Nuk donte të mbante për vete një tavolinë të tërë pa harxhuar asnjë centim.
– Ma bëj kafenë, – i tha asaj i zënë ngushtë. I dukej bezdi po ashtu, të merte në telefon e të pyeste për të marë vesh shkakun e mosardhjes së shokut të vet.. Kur shkoi në shtëpi, hyri në dhomën e ndenjes, u ul dhe e mbështeti kokën në shpinën e divanit. Dukej i lodhur sikur të kishte punuar gjithë ditën.I vinte gjumë. Por sytë nuk i mbylli. Edhe televizorin nuk e hapi, siç bënte kur vinte nga jashtë. Seç kishte një zbrazëtirë në stomak dhe në kraharor. Mori një gotë të vogël dhe e mbushi me Bombay Xhin që e mbante mbi tavolinën e mesit.
– Ç’ke kështu?- e pyeti e shoqja që e vuri re nervozizmin e tij.
– Plaku Lir…- tha ai por nuk shkoi më tej, sepse vërtet nuk dinte çfarë të thoshte. Truri i tij ishte mbuluar me mjegull.
– Ç’i ka ndodhur plakut Lir?- pyeti përsëri e shoqja.
Ai nuk i ktheu përgjigje menjëherë. Ç’mund të thoshte? U pendua që e kishte hapur atë bisedë.
– Asgjë…- tha dhe vazhdoi të qëndronte në vend, mbështetur në shpinën e divanit duke kthyer me të rallë nga një gllënjkë xhin, për të cilin thoshte se ndihmon ne hapjen e rrugëve të frymëmarjes.
Në mbrëmje nuk iu durua më dhe mori në dorë celularin. Formoi numurin. Priti një copë herë. Në anën tjetër po vononin ta ngrinin receptorin. Ose atij iu duk se po vonoheshin shumë. Zilja vazhdonte të binte. Pastaj një zë gruaje u përgjegj. Ishte e shoqja e plakut Lir.
– Oh, Jero, – tha ajo duke i rënë shkurt emrit të tij, në fakt kështu e thërriste, – sapo do të merrja. Duket se kemi qenë në një mendje. Por tani erdha nga jashtë dhe po xhvishesha kur ra zilja e telefonit.
– Si është yt shoq, nga i digjet nuri?
– Për atë do të merja në telefon. Ma la porosi plaku Lir… Ai… si të të them… ndodhet në spital. U shtrua që mbrëmë. Pati shumë shqetësime dhe thirrëm urgjencën. E shtruan menjëherë. Nuk ishte mirë, Jero. Mezi mbushej me frymë. Nuk ankohej, po unë e pashë se nuk ishte mirë. Ti e di, ai nuk ankohet kurrë. Ndërsa unë… trembem për të… Më dëgjon?
– Po, po, po dëgjoj…
– Thashë se u shkëput linja.
– Jo, po dëgjoja.
– Ja, kështu… u shtrua… Unë sapo u ktheva në shtëpi. Atje isha, me të, gjithë ditën. Tani që ika më tha të të mar në telefon e të të njoftoj… Por ti u tregove më i shpejtë…
– Ashtu…
Jeronimi i Ri ishte prerë. Ai e pyeti se në cilin spital ishte shtruar, në ç’pavion, në ç’kat e në ç’dhomë, dhe ajo e sqaroi për gjithçka, sepse ishte e sigurtë që Jeronimi i Ri nuk do të rinte pa shkuar për ta parë.
Duke shkuar në spital, të nesërmen, Jeronimi i Ri, mendonte se si do ta gjente plakun Lir. E shoqja e Lirit, i tha se ai ishte shtruar në dhomën 416. Në katin e katërt. Në ndërtesën qendrore të spitalit. Një ndërtesë e lyer në oker, në krahun e majtë të avenusë së tretë. Por Jeronimi i Ri nuk mendonte këtë. Ai mendonte për gjendjen shëndetësore të Plakut Lir. Cila ishte arsyeja që ishte shtruar me urgjencë? Gjatë paraditës së asaj dite aty në kafene plaku Lir nuk dukej keq. Kishte një frymëmarje disi të shpeshtë e të sforcuar, por kjo nuk përbënte shkak për urgjencë. Ai nuk ankohej për ndonjë shqetësim konkret, apo për ndonjë dhimbje të padurueshme. Por mbase nuk donte të ankohej, sepse ai kurrë nuk ishte ankuar. E vetmja gjë që e vinte Jeronimin e Ri në mendime ishte ai dialog i shkurtër në fund të bisedës që zuri fill kur plaku Lir tha se “do të iki”, dhe se tani ishte radha e tij…
Para se të hynte në spital, Jeronimi i Ri u kthye tek piceria “Xhovani” dhe mori dy kafe në gota plastike të cilat i mbështolli në një qese letre. Ishte ora dhjetë e gjysëm kur u fut në ashensorin që do ta çonte në katin e katërt. Aty eci me hap të ngadaltë, duke u afruar pranë dyerve për të parë numurat. Tek 416-ta ndaloi, mori frymë thellë dhe u mundua ti jepte fytyrës një shprehje të qetë, thua se po shkonte në një vizitë të zakonshme.
Plakun Lir e gjeti shtrirë, madje iu duk se ai ishte në gjumë. Nuk ja dallonte sytë në se i kishte hapur apo mbyllur. Drita i vinte përballë dhe nuk e linte të shikonte mirë. Dalloi vetëm një tub plastik që i varej poshtë hundës, me sa duket për ta ndihmuar të merte frymë më lirisht. Na atë çast plaku Lir lëvizi nga vendi, u mundua të ngrihej përgjysëm, madje edhe buzëqeshi. Kjo është shenjë e mirë, mendoi Jeronimi i Ri. Ai shkoi drejt kokës së krevatit, vendosi qesen ku kishte kafetë mbi një komodinë të bardhë, afroi një stol plastik në buzë të krevatit dhe tha:
– Kjo kafeja amerikane është shpikja më e mirë që kanë bërë këta imperialistët e poshtër. Mund ta pish kafenë në kafenë, por mund ta marësh me vete dhe ta pish ku të duash. Me që ishte ora për këtë lëng të zi, u ktheva tek “Xhovani” dhe mora dy kafe, sido që ishte radha jote për të paguar. Do të lë të paguash dy radhët që vijnë. Kam marë edhe ca qese sheqeri. Sa do që ti hedh?
– Dy.- tha plaku Lir dhe vazhdonte të buzëqeshte.
– Po si je, ta marim vesh, ç’pate?
Plaku Lir goditi kraharorin me maja te gishtave.- Frymemarja… Mushkerite… Plage te hershme…
– Tani ndjehesh mire…
– He per he ne dore te mjekeve… pastaj… ne doren e Zotit…
– Ne duar te sigurta je.
– Le te bejne te tyre! – tha i qete Plaku Lir. Pastaj biseda kaloi ne tema qe kishin te benin me sherbimin urgjent, me nivelin e spitalit e te mjekeve, me ilacet qe kishin nisur ti jepnin, madje edhe me ushqimin qe sherbehej ne spital.
Nderkohe Jeronimi i Ri vuri re se plaku Lir i kishte bebezat e syve te zvogeluara dhe frymemarjen te mundimeshme. Fytyra e tij iu duk me e rudhur dhe lekura me e verdhe e me e zbete. Ngriti syte ne tavan per te pare abazhurin, duke dyshuar se ishte efekti i drites, por drita ishte e fikur. Ndoshta ngaqe carcafet ishin shume te bardhe, mendoi ai. Ose drita qe vinte nga jashte nuk ishte e mjaftueshme.
Ai qendroi prane plakut Lir mbi dy ore. Kur sanitarja e spitalit solli ushqimin e drekes ai u ngrit te ikte.
– Eja perseri, Jero!- tha plaku Lir gati-gati si duke u lutur. Dukej se kishte nevoje ta kishte prane mikun e tij.
Jeronimi i Ri i premtoi se do te vinte cdo dite dhe u largua.
Te nesermen ai erdhi per ta pare ne te njejten ore. Nuk haroi te merte dy kafe ne picerine “Xhovani”. Erdhi edhe te pasnesermen, edhe diten tjeter. Por po vinte re se pas cdo dite qe kalonte e gjente plakun Lir me te renduar. Dukej sikur ai kishte mare rrokullimen me ngut.
– Kankrua e ka bere punen e vet,- tha plaku Lir tek po rufiste nganje gllenjke kafe.- Tani i ka mberthyer mire mushkerite dhe nuk ben me leshime. Do te iki, Jero! Ishte hera e dyte qe perseriste te njejtat fjale, madje me te njejtin emocion, por kesaj radhe Jeronimi i Ri nuk e ngacmoi ne kete pike. – Kankrua…?!- murmuriti ai i menduar.
Plaku Lir mblodhi buzet dhe tundi koken ne shenje pohimi. Jeronimi i Ri u trondit dhe i iku gjuha. Nuk dinte cte thoshte. Nisi te ferkonte duart.
– Ti e dije kete…? – Mjekesia e sotme nuk mban te fshehta. Sidomos kjo amerikania…
– Prej sa kohesh?
– Nje vit, pothuaj… Nje vit, dhe Plaku Lir nuk kishte folur kurre per kete. C’njeri i cuditshem! Jeronimi i Ri e kishte degjuar plakun Lir te fliste per mushkerite e demtuara, por gjithmone kishte menduar se ai fliste per demtimet e zakoneshme prej duhanit. Pinte, vertet, shume duhan dhe thoshte se kishte bere pakt me te per te mos e lene kurre. Pinte disa cigare te holla e te gjata “Virxhinia Slims” dhe mbante perhere dy paketa ne xhep. Ngjyra e verdhe qe shkaktohej prej nikotines arrinte deri ne nyjen e dyte te dy gishtave te dores se majte.
– Ky, pra eshte shkaku?- mendoi Jeronimi i Ri.- Kankro…- iu var kjo fjale ne buze… dhe ja mbylli gojen per nje kohe te gjate. – Mire se nga ne e ke mbajtur te fshehte,- nisi biseden Jeronimi i Ri nje dite me pas, tek po pinin kafete e “Xhovanit”, – po femijet e dine?
– E pse duhet ta dine? – tha Plaku Lir duke ngritur supet.- Ata kane jeten e tyre, une kam timen. Perse duhet ta hedh te keqen time ne mes te jetes se tyre? Te keqen time do ta vuaj une, jo ata, as te tjeret, pervec mjekeve, te cilet mund te eksperimentojne, nderkohe qe une renkoj.
– Si je keshtu…!- the jeronimi i Ri duke tundur koken.- Te mos njoftosh femijet ne nje rast te tille, me duket vertet e habiteshme,- ai ngriti te dy pellembet duarve lart, me gishta te hapur, dhe i perplasi me nervozizem persiper gjunjeve.
Plaku Lir vuri buzen ne gaz dhe u duk se nje ofshame e thelle iu rrokullis brenda kraharorit, sikur te donte ta mbante te mbyllur te gjithe dhimbjen qe ishte grumbulluar aty prej kohesh. – E ke numurin e telefonit te tyre? Ma jep se do te merem une me ta. Do t’u telefonoj une.
– Joooo!- tha plaku Lir.
– Si, jo? Nuk do qe tu telefonoj?
– Thashe jo, sepse nuk e kam numurin e tyre.
– Nuk e ke ketu? – Nuk e kam…
– S’ ke numur telefoni te femijve te tu?
– Jo. – Po si komunikon me ta?
– Nuk komunikoj.
– Nuk komunikon me femijet? Nuk flet? Nuk i pyet si jane, c’bejne e ku bejne?
– Jo, Jero… Kjo eshte e verteta. Une s’flas me ta, ata s’flasin me mua. Ata jetojne me vete, dhe une po ashtu. Ata, njeri ne France, tjetri ne Itali, ndersa une ketu, ne Amerike.
– Si keshtu? Pse?
– Kjo eshte ceshtja…- tha plaku Lir dhe u vrenjt. Jeronimi i Ri vuri re se syte e tij u mbushen por nuk u zbrazen.
– Plaku Lir…
– The Old Lir…! – perseriti edhe Jeronimi i Ri .
– Quaje si te duash, Jero, Plaku Lir, Old Lir, dirty Lir… Ai jam une. Nje ish mashtrues, genjeshtar, frikacak, oportunist… Jeronimi i Ri nuk po kuptonte gjithe sa po thoshte Plaku Lir. Dyshoi se plaku Lir ishte nen efektin e ilaceve. Dicka nuk shkonte mbare ne sa po thoshte ai. Ishte nje gjuhe teper e ndryshme nga ajo qe ai kishte perdorur deri ahere ne bisedat e zakonshme me Jeronimin e Ri. Nga ana tjeter ai po vinte re se Plaku Lir dicka mbante perbrenda te cilen rekej ta nxirrte e nuk e nxirrte dot, dukej sikur matej te fliste dhe perseri stepej, i pasigurte.
– Nuk me ke folur kurre keshtu, – tha Jeronimi i Ri, mendueshem.
– Nuk dua ta mar gjithcka me vete, Jero. Dua te le dicka pas.
– Akuzove rende veten, nuk eshte e lehte…
– Keshtu jam akuzuar…
– Nga kush?
– Nga femijet e mi…
– Nga femijet?!
– Qe prej njembedhjete vjetesh…
– Plaku Lir mezi merte fryme. Pastaj shtoi me ze te ulet e mendueshem:
– Mbase ata kishin te drejte. Mbase jo. Mbase jo plotesisht. Mbase une isha ashtu si thane ata, nuk di se si, mashtrues, genjeshtar, oportunist… A ka prind qe te jete mashtrues i femijeve te tij… Mbase edhe ka, por une nuk njoh ndonje. Mund te jem i gabuar, mund te kem gabuar, mund te jem fajtor, po jo per tu ndeshkuar kaq rende. Njembedhjete vjet pa folur, pa degjuar zerin e tyre… I deshperuar dhe i deshiruar, une Plaku Lir… Liri i Ndyre…
– Si keshtu…?!
Plaku Lir nisi te ferkonte ballin, thua se po permblidhte ato qe donte te thoshte.
– Kam bere gjithcka per ata femije, Jero, – tha ai, – por, ndoshta, ne rruge te gabuar. Ky eshte perfundimi im dhe keshtu duhet te jete. Ky eshte faji im. Ti e di se si ishte tek ne ne ate kohe… Qe ne femijeri te tyre u perpoqa tu jepja mesimet e kohes, ti edukoja , sic thoshnim ne ahere, me frymen e kohes, (Ajo fryma e kohes…!) U flisja me gjuhen e zakoneshme te gazetave, me gjuhen e televizorit, me ate gjuhe qe ishte zyrtare. U thoshja se ne ishim me te lumturit ne bote, me te perparuarit, me te miret, ndersa ne bote njerezit vuanin e s’kishin per te ngrene, e brockulla te tjera si keto. Dhe ata me besonin, doemos, si te mos me besonin… Isha babai i tyre. Une e dija se ajo qe u thoshja s’ishte aspak e vertete, ose ishte pjeserisht e vertete, por vazhdoja tu thoshja te njejtat gjera. Dhe e gjithe kjo, sepse une kisha frike prej tyre. Kisha frike se ata mund te flisnin ndryshe ne bisedat me shoket, sepse mund te degjonin te tjera, mund te gabonin e pastaj ta pesonin. E, po ta pesonin ata, shkateroheshim te gjithe, gjithe familja. Ashtu sic e kane pesuar shume te tjere… Ky ishte gabimi im. Ua fsheha te verteten femijeve te mi. Ate te vertete qe e mesuan vite me vone, kur dolen ne bote dhe pane gjithcka me syte e tyre. Dhe u ndien te zhgenjyer. Ahere me quajten mua fajtor, me quajten frikacak… madje edhe mashtrues… Gjithe jeten na ke genjyer, thane ata. Dhe u grindem keq per kete. Ishte nje nate e rende ne maredheniet me ta. E ndjeva se kishte nje hendek te madh midis meje dhe atyre. U thashe se gjithcka ishte per te miren e tyre. Ata nuk me besonin me. Nuk donin t’ja dinin per justifikimet e mia. Me kishin besuar deri ahere, por jo me tej. Brenda nje nate humba respektin, dhe dashurine e tyre. Te nesermen iken dhe s’u kthyen me, as moren me ne telefon, dhe as kane mare ndonjehere, qe prej njembedhjete vjetesh… Nuk u ve faj. Faji eshte imi. Per mire apo per keq, nje prind i mire, duhet ti eduloje femijet e tij vetem me te verteten. Une bera te kunderten dhe pasojat jane keto… Plaku Lir heshti dhe mbylli syte, thua se nuk ishte me ne kete bote. Heshti edhe Jeronimi i Ri dhe nuk guxonte ta gervishte cipen e saj te holle.
” Kankrua “, sic thoshte Plaku Lir, e beri punen e vet deri ne fund.
Jeronimi i Ri duke dale nga piceria ” Xhovani ” me qesen e kafeve ne dore dalloi ne hyrje te spitalit nje grua te shkurter e te shendetshme qe dukej sikur po rrokullisej ne vend qe te ecte. Ishte nje dite me diell dhe e ngrohte. Gruaja e kishte pallton te zberthyer dhe shpesh conte doren e djathte ne fytyre per te fshire syte.
Ishte e shoqja e plakut Lir.
Jeronimi i Ri nxitoi hapat, i doli perpara dhe i foli ne emer. Ajo ngriti koken si e trembur. Deri ne ate cast nuk shikonte askend dhe ecte kokeulur.
– Jero… Nuk te pashe fare… Nuk jam mire… Gjithe bota vertitet rreth meje… Ooooh! Kam gjithe naten pa gjume dhe nuk e di kur do bej pushim.
– Si e le tet shoq…? – Si mos qofte…!- Ajo mori fryme dhe rrenkoi thelle.- Iku, Jero… Plaku Lir nuk eshte me… Na la pergjithmone…
– Ajo nuk mundi ta permbante veten dhe u shkreh ne lot.
– Mos…!- Jeronimin e Ri e pershkuan te dredhura ne gjithe trupin sikur nje ryme e ftohte ajri e uji ti zbrazej ne shpine. Ai diell i ngrohte ne fund te shkurtit nuk mund ta ngrohte dot. – Kur keshtu…?- murmuriti me gjysem zeri thua se germat i ishin ngjitur ne siperfaqen e gjuhes se mpire.
– Rreth ores gjashte… Ne te aguar… Por paktin me vdekje e kishte bere me heret. Mbylli syte sikur do te flinte dhe nuk i hapi me. Iku i qete dhe me leshoi gjemen mbi koke . Me braktisi tani qe e doja me shume. Me la vetem tani qe kisha me shume nevoje per te… ne kete vend te madh ku s’di ku te shkoj e nga t’ja mbaj…
– Zemer, o grua, – tha Jeronimi i Ri.- Jemi ketu e te ndodhemi prane. Me thuaj c’duhet te bejme dhe do ti zgjidhim te gjitha.
– Rrofsh, Jero, po s’kam c’te bej. I ka zgjidhur vete Plaku Lir. Nuk la gje per ne. I la te shkruara.
– E kam fjalen, per varrimin, per funeralin – Jero! Ai nuk donte as funeral, as dreke mortore e as varrim… I kshte lene amanetet ne nje leter qe e mbante poshte nenkrejes dhe ne nje leter per spitalin ku kerkonte qe trupi te digjet dhe hiri te hidhet ne Hudson River, ne nje vend ne Manhattanin e poshtem nga ku mund te duket Statuja e Madhe e Lirise.. Ky eshte amaneti i tij dhe une s’mund te bej ndryshe. Kur te me jepet kavanozi me hi do te njoftoj dhe do te shkojme bashke te plotesojme deshiren e tij te fundit… Ooooh! Plaku Lir… Plaku Lir… Plaku Lir…
Ajo i mblodhi duart grusht, i shtrengoi aq sa thonjte iu ngulen ne mish dhe u shkreh ne vaj e ne ngasherime qe i buronin nga thellesia e shpirtit.
Jeronimi i Ri, i ngrire buze trotuarit nuk dinte se si ta ngushellonte.
– Crezy Lir…! – murmuriti neper dhembe.
– Ika, Jero.
– Prit, ku shkon? Do te shoqeroj…
– Jo, Jero! Dua te jem vetem. Te shkoj e te mbyllem ne shtepi, te shfryj e te lirohem. Keshtu i ndreqi punet Liri im! Liri im…!- Dhe pa e mbaruar ate qe donte te thoshte u leshua tatepjete rruges duke u rrokullisur, here buze trotuarit e here pergjate mureve te ndertesave. Jeronimi i Ri mbeti ne vend per disa minuta, i penduar qe nuk e ndoqi pas. Ne dore kishte akoma qesen prej letre ku kishte mbeshtjelle dy kafete e picerise “Xhovani” Shikoi perreth dhe shkoi i hodhi ne nje kosh letrash ne cepin e bllokut. Pastaj vazhdoi te ecte kuturu dhe nuk e mori vesh se si mberiti tek “Tre yjet”. U ul ne tavolinen e zakonshme dhe i mbertheu syte andej nga vinin kalimtaret e Bulevardit te Jugut, thua se nuk besonte ne c’kish ngjare, dhe se Plaku Lir do te shfaqej aty nga casti ne cast.
Kamerieria bullgare erdhi dhe e pyeti ne se e donte kafene tani apo do te priste shokun. Jeronimi i Ri buzeqeshi hidhur
– Kafene dhe nje Bombay Xhin, – tha ai edhe pse e dinte se alkoli ne ate lokal ishte i shtrenjte e pertej mundesive te tij financiare. Pastaj ra ne mendime.
– Crezy Lir… – perseriti me vete per te njeqinten here.
Tirane 2016
- « Previous Page
- 1
- …
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- …
- 290
- Next Page »