---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 4 Gusht 2025

“American Junior Red Cross News” ka botuar, në shtator të 1928, në faqet n°3 – 4, tregimin asokohe të Anna Milo Upjohn (artiste, ilustruese dhe autore amerikane) rreth historisë së “Jelekut të Skënderbeut”, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Jeleku i Skënderbeut

Nga Anna Milo Upjohn

Vizatimet nga autorja 

Pesëqind vjet më parë, një djalë i quajtur Gjergj Kastrioti u përkul mbi murin e kështjellës së të atit dhe shikoi në thellësitë e grykës poshtë. Ai mund të shihte një dhi të vogël të bardhë larg, pak mbi vijën e mjegullës që fshihte fundin e humnerës. Ajo po hante gjethet e freskëta të një kaçubeje që kishte lëshuar rrënjë në një shkëmb të çarë. Gjergji e shikoi i magjepsur. A do të përpiqej të ngjitej më lart ? Po, e bëri. Të paktën ngriti kokën. Por kur pa murin e pjerrët me gurë që ngrihej mbi të, ajo tundi bishtin dhe u hodh poshtë. Atje, shpejt u humb nga sytë. Gjergji qeshi dhe u bërtiti vëllezërve të tij që luanin në oborr se as një dhi nuk mund të ngjitej në murin e kështjellës.

Në kështjellë kishte një grup fëmijësh. Sa të sigurt ndiheshin atje lart nën qiell ! Babai i tyre ishte një Princ i fiseve malore shqiptare që e quajnë veten “Burrat e Shqiponjave”. Fortesa e tij ndodhej mbi Shkëmbin e Krujës, me malet që zbrisnin pjerrët prej tij. Vetëm nga njëra anë një shteg i thyer të çonte deri te porta. Përgjatë saj, një tufë kuajsh malorë nervozë dhe kalorësit e tyre u çonin furnizime, armë dhe mesazhe banorëve të kështjellës.

Shumica e burrave vishnin jelekë të shkurtër prej leshi të bardhë, me mëngë që shtriheshin deri në bërryla, të zbukuruar me xhufka të mëdha të bardha në shpatulla dhe jaka katrore me thekë që u arrinin deri në bel. Nëse binte shi i madh, siç ndodhte shpesh në Shkëmb, ata i tërhiqnin jakat e rënda lart mbi kokë, duke i kaluar thekët dhe duke i mbajtur fort midis dhëmbëve. Kjo ua linte duart e lira për të përdorur armët. Dhe armët ishin thelbësore në ato ditë. Princi Kastriot ishte shpesh në betejë, dhe me të edhe Burrat Shqiponja, duke u përpjekur të sprapsnin turqit që po pushtonin gjithnjë e më shumë vendin.

Në një cep të kështjellës, një kullë e madhe prej guri të bardhë shquhej në sfondin e shkëmbit gri. Kjo ishte kulla e vrojtimit. Nga ajo, mund të shihje Shqipërinë, malet e pjerrëta, fushën përvëluese dhe kënetat me avull, deri në det, i cili dukej i lagur nga rrezet e diellit përgjithmonë, pavarësisht se sa i errët ishte Shkëmbi.

Çdo rrugë dhe shteg ishte i dukshëm nga kulla, sepse malet ishin prej shkëmbinjve të zhveshur, përveç vendeve ku ishin mbjellë ullishte pak poshtë kështjellës. Për kilometra përreth asnjë armik nuk mund të afrohej pa u parë. Kështu që njerëzit në kështjellë ndiheshin të sigurt, megjithëse e dinin se kishte armiq në vend.

Gjergji, vëllezërit dhe motrat e tij luanin në oborrin e madh dhe hidhnin gurë mbi mur, duke i dëgjuar të tingëllonin në thellësi. Shpesh ata ngjiteshin në kullë dhe shikonin nga lart fshatarët që mblidheshin rreth “Krujës” së madhe, ose Burimit, me enët e tyre të ujit, duke ndaluar për të folur për ushtrinë e turqve që po pushtonin ultësirën.

Kështu gjërat vazhduan me vite. Por një ditë, kur Gjergji ishte nëntë vjeç, ndodhi diçka e tmerrshme. Më në fund, kështjella e fortë u mor dhe Princi me familjen e tij u zunë robër. Sulltani turk e la Kastriotin të vazhdonte të jetonte në kështjellën e tij në Krujë, por i mori katër djemtë e Princit me vete në shtëpi, me mirëkuptimin se për sa kohë që Kastrioti nuk do të rebelohej kundër Sulltanit, djemtë do të ishin të sigurt, por nëse do të kishte një kryengritje në Shqipëri, ata do të vriteshin.

Sulltani dhe robërit e tij të rinj udhëtuan nëpër Maqedoni, e cila tani është pjesë e Jugosllavisë, deri në Adrianopojë, atëherë kryeqyteti turk. Do ta gjeni në hartë në jug të Bullgarisë.

Gjergji ishte një djalë i sjellshëm dhe trim, i shpejtë në mësim. Ai fitoi zemrën e Sulltanit, i cili ishte i mirë me të dhe e rriti me fëmijët e tij. Pallati në Adrianopojë ishte shumë i ndryshëm nga kështjella në Krujë. Fillimisht, ai ndodhej në fushën e nxehtë në vend të malit të freskët. Dhe ishte i mbushur me një luks të butë që nuk ekzistonte në shtëpinë mbi Shkëmb. Ishte e bukur me mermere dhe mozaikë, me kopshte dhe shatërvanë. Kishte qilima dhe perde, mëndafsh dhe parfume që Gjergji nuk i kishte njohur kurrë. Ai nuk i harroi kurrë prindërit e tij në Shkëmbin e dashur, por që kur ishte vetëm nëntë vjeç, shpejt e humbi mallin për shtëpinë dhe filloi të bënte miq rreth tij. Sulltani i dha një emër të ri, Skënderbej – “Skënder”, që do të thotë Aleksandër, sepse nëna e Aleksandrit të Madh kishte qenë shqiptare, dhe “beg” ose princ, sepse ai ishte me rang të lartë.

Kështu që Skënderbeu e filloi jetën e tij të re me gëzim. Ai mësoi të kalëronte, të gjuante dhe të luftonte. Kur ishte tetëmbëdhjetë vjeç, Sulltani e vuri në krye të një ushtrie dhe e dërgoi në Azinë e Vogël, të cilën do ta shihni se nuk është larg.

Ndoshta Skënderbeu do të kishte mbetur gjithmonë miku i Sulltanit nëse vëllezërit e tij do të ishin trajtuar me mirësi. Por kur babai i tij, Gjon Kastrioti, vdiq, Sulltani i helmoi të tre dhe aneksoi Shqipërinë në perandorinë e tij. Pas kësaj, Skënderbeu ecte me zemër të zemëruar nën armaturë. Dhe kur Sulltani kishte një luftë të re në duar dhe dërgoi kapitenin e ri për të luftuar hungarezët, ai kërkoi një shans për t’u arratisur.

Skënderbeu marshoi në veri deri në Nish, tani një qytet i Jugosllavisë ; por me hungarezët nuk pati asnjë grindje. Zemra e tij nuk ishte në këtë çështje. E tëra çfarë ai donte ishte të ishte i lirë, i lirë të kthehej te populli i tij, të cilin tani e dinte se ishte i palumtur dhe i shtypur. Ai donte të shpëtonte nga jeta e butë e Adrianopojës dhe të kthehej në Shqipëri midis shkëmbinjve dhe Burrave të Shqiponjave me jelekët e tyre të bardhë, duke i ndihmuar ata të rifitonin lirinë e tyre. Në ushtrinë e tij kishte shumë shqiptarë që, ashtu si ai, ishin marrë në Turqi si robër dhe ishin detyruar të luftonin për Sulltanin. Këta burra iu bashkuan Skënderbeut dhe së bashku ikën përmes Serbisë dhe përmes kalimeve të rrezikshme malore në Shqipëri.

Populli zbriti nga malet dhe u dynd drejt Skënderbeut. Turqit u dëbuan nga vendi dhe për njëzet e pesë vjet, aq sa jetoi Skënderbeu, Shqipëria ishte e lirë.

Kështu që Gjergj Kastrioti u kthye në Krujë për të qenë ndihmësi dhe heroi i popullit të tij. Kur ai vdiq, hidhërimi i fiseve të Shqipërisë së Veriut ishte aq i madh saqë i lyen jelekët e tyre të bardhë me të zezë, dhe kështu i veshin ato edhe sot e kësaj dite. 

Do ta shihni jelekun e Skënderbeut kudo në Shqipërinë Veriore : te barinjtë e kodrave ; te burrat e shumë fiseve që vijnë në treg mbi kuajt e tyre të fuqishëm, me jakat e thella të varura mbi kokat e tyre për t’i mbrojtur nga shiu ose dielli ; dhe te metalpunuesit dhe fermerët e Krujës që rrinë pranë burimit të madh që ende rrjedh nga shkëmbi poshtë kështjellës së rrënuar.

Akademik Vasil S. Tole/

“Këngët çame” (tsamiko), të kënduara nga Roza Eshkenazi dhe disqet e saj të publikuara nga BALKAN PHONOGRAPH RECORD-USA të drejtuara nga Ajdin Leskoviku, janë dokumente unike të historisë sonë muzikore

I. Këngëtarja greke me origjinë hebreje Roza Eshkenazi (1895-1980) është tashmë një fenomen muzikor botërisht i njohur, emri i së cilës lidhet me interpretimin e muzikës urbane të qyteteve greke e turke, që kulmon me stilin muzikor të quajtur “rebetiko”, i cili prej vitit 2017 është edhe pjesë e Listës Përfaqësuese të Trashëgimisë Jomateriale të UNESCO-s.

Shih https://ich.unesco.org/en/RL/rebetiko-01291

Rebetikoja është një dukuri muzikore dhe kulturore e lidhur drejtpërdrejt me këngën dhe vallen e përhapur fillimisht ndër shtresat urbane të qyteteve. Këngët rebetiko sot përbëjnë referenca të paçmueshme për zakonet dhe traditat e një mënyre të caktuar jetese.

Roza ka interpretuar rreth 350 këngë, (ndër to 300 këngë në disqe për COLUMBIA dhe HMV), disa thonë më shumë, e disa më pak, por ajo që është e rëndësishme është fakti që ajo i ka vënë vulën stilit “rebetiko”, ashtu si e madhja Ella Fitzgerald stilit Jazz në muzikë. Sipas Charles King, këngët e Rozës ishin kolona zanore e një bote në të cilën njerëzit kishin lindur e jetuar në mjerim, ishte një version egjenian i bluzit, i kënduar në greqisht dhe turqisht.

Repertori i saj përfshinte këngë popullore, sidomos nga Greqia, Smirna (Izmir), Armenia, Izraeli, dhe të traditës sefardike në Spanjë etj. Në repertorin e saj janë edhe disa këngë të trashëgimisë muzikore epirote dhe çame. Biles një ndër dy këngët e para që ka regjistruar në disk, njera ishte kalamatiano dhe tjetra tsamiko. Në autobiografinë e saj, ajo kujton kohën kur ka regjistruar dy këngët e para në disk: … sapo e dëgjova këtë, më mori malli… po hidhja valle nga gëzimi… do të bëja një disk! Ia tregova menjëherë ku banoja. Të nesërmen erdhi bashkë me Salonikiós-in, sepse atëherë punonin bashkë, dhe sollën një mandolinë të vogël, sepse Toúntas luante në mandolinë, për një provë. Të thoshin: “Do të këndosh një këngë kalamatiano.” “Çfarë është kalamatiano?” pyeta. Nuk dija fare çfarë ishte, ishte hera e parë që e dëgjoja. Salonikiós më tha: “S’ka rëndësi nëse nuk e di çfarë është… do ta mësosh, dhe do ta këndosh bashkë me një tsamiko.” “Tsamiko…?” thashë, “as atë nuk e di çfarë është. Për Zotin, nuk e di çfarë është një tsamiko…” Dhe fillova të qaj! “Do ta mësosh,” më thanë, “do ta mësosh, dhe do t’i këndosh shumë bukur, sepse ke një zë të mrekullueshëm.” Dhe në fakt e mësova, shumë shpejt, dhe pas pak kohe, në kompani, në Columbia, në fabrikë, këndova “Mantili kalamatiano” dhe “Koftin Eleni tin elia” – zoti Toumbakáris e mban mend mirë, ishte aty në atë kohë. Ajo ishte disku im i parë, me një këngë në një anë dhe tjetrën në anën tjetër.

Një tjetër këngë çame është “U mbush Parnasi plot me re”, siç shkruhet në kopertinën e diskut. Edhe pse kënga nuk është kënduar në shqip, promovimi prej Roza Eshkenazit i traditës çame është jo vetëm një shkollë interpretimi e kësaj muzike, por dhe një nderim që i bëhet kësas trashëgimie brenda korpusit të këngëve që ajo ka kënduar. Në këtë mënyrë, kontributi i saj i bashkohet atij të kompozitorit Nikos Skalkotas (1904- 1948), që ka shkruar vallen “Tsamiko”, nr. 21 nga vepra “36 valle greke” për orkestër, apo “Tsamiko” të Christos Leontis (1940-2023) etj.

Teksti më poshtë:

U mbush Parnasi plot me re

Në fshatra bën shtrëngatë.

Ti, moj Dhjamandë, ku po shkon

vetëm në këtë natë?

Po shkoj të gjej ujët që s’vdes

ilaç pavdekësi

T’ia jap atij që kam sevda,

që vdekja mos t’i vijë

Συννέφιασε ο Παρνασσός

Βρέχει στα καμποχώρια

Και σύ Διαμάντω νύχτωσες

Που πάς αυτή την ώρα

Πάω γι’ αθάνατο νερό

Γι’ αθάνατο βοτάνι

Να δώσω της αγάπης μου

Ποτέ να μην πεθάνει

Tipike për melodinë e kësaj kënge që vjen nga tradita çame në muzikë është thjeshtësia melodike modale e ndërtuar mbi 5-6 nota, me një tingull nëntonik, marrëdhënia mes solistes dhe korrit, kjo një formë antifonike arkaike, e ngjashme me vallet shkodrane të shtregullave etj.

•Këngën e dëgjoni falë koleksionistit Ilia Piperi, falenderoj për përkthimin prof. Aristotel Spiro.

II. Referuar biografisë zyrtare të Roza Eshkenazit, në vitin 1955 regjistroi rreth 40 këngë në Stamboll me shqiptarin Ayden (Ajdin) Leskovikun.

Shih: https://www.gazeteduvar.com.tr/…/bir-istanbul…

Asllani, vëllai i Selim Leskovikut, klarinetistit të shquar të sazeve të Shqipërisë së Jugut, në USA, përgjatë viteve 1940-1950 me shtëpitë e tij diakografike MI RE RECORD dhe BALKAN PHONOGRAPH RECORDS punoi me një rrjet të gjerë muziktarësh shqiptarë, greke, armenë, bullgarë e turqishtfolës në Nju Jork dhe promovoi regjistrime të bëra si në vend dhe jashtë, veçanërisht në Stamboll, duke përfshirë këtu një shfaqje të shkëlqyer të Rosa Eskenazi dhe Udi Hrant. Edhe pse tregu i muzikës shqiptare ishte një treg i vogël, Ajdini promovoi disqe me muzikë popullore të regjistruara në Nju Jork dhe Tiranë, për bashkatdhetarët e tij.

Shih https://www.discogs.com/label/239867-Balkan…

Siç shohim në foton e diskut me titull “Këngë dhe valle greke” të interpretuara nga Roza Eskenazi, ajo qendron në qendër të orkestrës. Në të majtë të fotos, më këmbë është Ajdin Leskoviku dhe personi me violinë është Sabri Fehimi, vëllai i kryekëngëtares Hafize Leskoviku. Është një foto historike me plot kuptimin e fjalës, ku gjenden së bashku mjeshtrat e muzikës ballkanike ng Shqipëria, Greqia, Turqia, Armenia etje. Ky disk i financuar dhe promovuar nga Ajdin Leskoviku përmban këto këngë e valle:

Krahu A

1. EJA QË TË RRIMË BASHKË – çifteteli

2. AMANE ÇIFTETELI ALLA / STIL STAMBOLLI

3. KALOI MESI I NATËS – Kalamatiano

4. SA HERË MË KE GËNJYER – Kalamatiano

5. BAM BUM MITRUA – Kalamatiano

6. MINORE IZMIRI

Krahu B

1. THUAJA S’KE Ç’HUMBET – Çifteteli e shtruar

2. ATHINUSHE – E shtruar

3. HANËMKAT E BUKURA – Çifteteli

4. MARIKA NË ATHINË – Karsilama

5. S’DUA TË MË MARRËSH NUSE – LËRMË – Zejbeke

6. SADO TË RËNDA QOFSHIN PRANGAT – Zejbeke

Këto sa shkruam, janë vetëm një hyrje e thjeshtë në kuptimin e larmisë kulturore të muzikës ballkanike pas hyrjes së veglave të temperuara evropiane në muzikën popullore të vendeve të caktuara. Mbetet akoma shumë për të hulumtuar në repertorin e gjerë të Roza Eshkenazit për të parë të tjera përkitje mes kulturave tona.

E them këtë pasi flitet se Roza ka bërë turne koncertesh edhe në Shqipëri në vitet 1930,, gjë që mbetet për tu parë më tej. Shih https://www.thenationalherald.com/born-to-sing-the…/

Akoma më tepër hulumtime kërkon veprimtaria unike e Ajdin Asllan Leskovikut dhe e kompanisë së tij Balkan Phonograph Records.

Veprimtaria e Roza Eshkenazit vijon të ngjall kureshtje në çdo kohë. Në vitin 2008, regjisori Roy Sher realizoi dokumentarin My Sweet Canary, një bashkëprodhim ndërkombëtar që ndjek tre muzikantë nga Greqia, Turqia dhe Izraeli në kërkim të historisë së Rozës. Filmi doli në pranverën e vitit 2011.

Historia shqiptare e Rozës është më e reja syresh!

Sotir Kolea ishte leksikograf, folklorist, publicist, veprimtar i Lëvizjes Kombëtare dhe drejtor i Bibliotekës Kombëtare në vitin 1928. Një nga organizatorët e Kongresit të Triestes dhe pjesëmarrës në Konferencën e Paqes në Paris. Në vitet 1928-1945 kontribuon në zhvillimin e vlerave kulturore kombëtare. Eshtë meritë e tij ngritja e Muzeut Kombëtar, vënia në baza shkencore dhe pasurimit të fondit të librave dhe dokumenteve me vlera të veçanta të Bibliotekës Kombëtare. Kolea shtoi fondin e bibliotekës me 14.000 tituj te rinj, zbuloi dhe mblodhi dokumente për Skënderbeun dhe një sërë personalitetesh të tjera kombëtare. Ishte një nga anëtarët e Institutit të Studimeve Shqiptare. Kolea ka lënë një trashëgimi gjuhësore të madhe me 5 fjalorët të hartuar prej tij por, edhe shumë shënime të tjera të cilat ruhen në fondin personal të tij në AQSH.

Lozanë, 24 dhjetor 1915

Për Z. Midhat Bej Frashëri

6, Ulitza Tsar Siméon

Sofia

I dashur Midhat Bej,

Zotëroj letrën tuaj të datës 6 të këtij muaji; mora gjithashtu gazetat, që përmendeshin në të, të cilat i dorëzova tek Z. Gode, i vogli, që të kujdeset për dërgimin e tyre së bashku me numrin e ardhshëm të [gazetës] Albanie. Ia komunikova letrën tuaj Doktorit , që më ngarkoi t’ju falënderoj për adresat; përsa i përket çështjes Cilka, premtoi se do të bënte gjithçka të mundur deri në fund. Që këtej, asnjë lajm për t’ju përcjellë; mblidhemi vazhdimisht po të njëjtët në kafe dhe presim ngjarjet; e për të shtyrë orët e pritjes, hartojmë plane strategjike nën vështrimin atëror e qesëndisës të Tahsin Pashës, një palë tek eklipson palën tjetër për pushtimin e kurdëve dhe fitoren ndaj Egjyptit!

Prej disa kohësh kemi mes nesh ImZot Kaçorrin. Veç Hysniut, ndodhen Z. Ali Bej, Sherif Frashëri dhe Mehdi Bej Zavalani, të cilët, me sa di unë, janë disi të afërm me ju apo të lidhur me krushqi. Ali Bej ka ardhur për të vizituar zonjën e tij (çupën e Eshref Beut nga Pogradeci) dhe Habdi Bej për të marrë veten nga ana shëndetësore. Prej 2-3 ditësh ndodhet në Lozanë Surja Bej Vlora. Ajet Bej, megjithse premtoi, nuk u kthye më në Lozanë dhe me siguri ka shkuar në Korfuz pranë familjes.

I shkruajnë Abdi Beut nga Durrësi se misri shitet tetë piastra oka; ishte çmimi para zbarkimit të pjesës më të madhe të serbëve të dëbuar nga Maqedonia; tani, veç uri duhet të ketë atje. Po ashtu, i shkruajnë Abdi Beut se në postin e guvernatorit të Durrësit është emëruar Xhemil Bej Vlora dhe në kryesinë e bashkisë Qemal Bej Vrioni. Në Berat është Sami Bej Vrioni, që mban prej mjaft kohësh postin e guvernatorit. Kurse Teki Bej Frashëri mundi t’u shpëtojë thonjve të Esatit falë punës së kryer me devotshmëri.

Ja tërë bagazhi i lajmeve të mia; por më fal, se desh harrova më kryesoren: që prej disa kohësh, jam shkëputur nga ata zotërinj, ose më mirë të them nga ajo zonjë – gazeta; s’kish si të ndodhte ndryshe, kur ju, nga ana juaj, e kishit parashikuar një gjë të tillë në kohën e duhur. Ju pata shkruar më 15 nëntorin e shkuar dhe disa ditë më pas ju dërgova edhe një kartëpostale nga ana e Abdi Beut.

U takova dje në darkë me Hivziun; i ka mbaruar provimet tremujore dhe tani s’i mbetet veç të përfitojë gjithë gëzim nja dhjetë ditë pushime.

Përshëndetje shumë të çiltëra,

SKl [Sotir Kolea]

Instituti “Lumo Skendo”

Nga Albert Vataj/

Në panoramën e artit botëror, rrallë ndodh që një emër nga një vend i vogël të ngjitet në majat e kinematografisë ndërkombëtare dhe të ruajë dinjitetin, identitetin dhe krenarinë kombëtare siç bëri Bekim Fehmiu. I lindur më 1 qershor 1936 në Sarajevë dhe i ndarë nga jeta në mënyrë tragjike më 15 qershor 2010 në Beograd, ai mbetet figura më emblemë e aktorit shqiptar në skenën ndërkombëtare. Një jetë që u shkrua me pasion, sfida dhe dinjitet, një karrierë që shënoi historinë e filmit europian, një shpirt që nuk reshti së mbarturi emrin “Shqiptar” me krenari e pa droje, edhe në kohët më të rënda për identitetin dhe lirinë.

Bekim Fehmiu rridhte nga një familje e njohur shqiptare nga Gjakova, me rrënjë të thella atdhetarie. I ati, Ibrahim Fehmiu, ishte një nga mësuesit e parë të gjuhës shqipe në Kosovë dhe veprimtar i shquar i arsimit kombëtar. Kjo trashëgimi shpirtërore dhe morale do të bëhej themel i pandashëm i profilit të Bekimit si njeri dhe si artist. Në çdo rol që interpretoi, në çdo fjalë që tha publikisht, rrahu thellë zëri i një shqiptari që nuk e mohoi kurrë origjinën e tij – madje e ngriti në piedestalin e artit. “Atje ku shkel këmba ime, atje është Shqipëri,” ishte një nga shprehjet e tij më të njohura, një përkufizim poetik i një përkatësie që nuk i kërkonte dokument as shpjegim.

Pavarësisht se nuk pati rastin të interpretonte ndonjë vepër shqiptare, ai mbeti gjithnjë ambasador i shpirtit shqiptar në kinemanë botërore. Me një karrierë të pasur që e çoi nga teatri i Beogradit deri në Hollywood, Fehmiu u bë simbol i përfaqësimit të denjë të shqiptarëve në arenën ndërkombëtare. Filmi “Mbledhësit e puplave” (“Skupljači perja”, 1966), i cili e bëri të famshëm në gjithë Europën, ishte porta hyrëse drejt një serie rolesh të mëdha që do të pasonin në kinemanë dhe teatrin botëror.

Ai interpretoi në një sërë filmash me regji dhe produksion ndërkombëtar, duke ndarë skenën me emra të mëdhenj si John Huston, Olivia de Havilland, Ava Gardner, Robert Shaw, Dirk Bogarde, Charles Aznavour, Irene Papas, Claudia Cardinale. Ai fliste dhe interpretonte në shumë gjuhë – shqip, serbisht, maqedonisht, turqisht, rome, spanjisht, anglisht, frëngjisht e italisht – duke dëshmuar një elasticitet të rrallë artistik dhe kulturor. Në filmat “Odiseja”, “Aventurieri”, “Rruga”, “Dezertori”, “Të kuq dhe të zinj”, “Eskadronët e partizanëve”, ai skaliti figura komplekse me një thellësi shpirtërore që e bëri të pavdekshëm.

Përmasat e Bekim Fehmiut nuk kufizohen vetëm në interpretimin. Ai ishte një zë i fuqishëm kritik ndaj padrejtësive, dhe nga viti 1987 mori një qëndrim të jashtëzakonshëm moral: braktisi skenën jugosllave në mënyrë demonstrative gjatë shfaqjes “Madame Kolontine” për të protestuar ndaj propagandës antishqiptare. Ky akt ishte një dorëheqje artistike, por një ngritje e jashtëzakonshme në sferën e dinjitetit njerëzor dhe kombëtar.

Në vitin 1972 vizitoi Shqipërinë, një ngjarje që e mbajti në zemër gjithë jetën, ndërsa malli për atdheun ishte një prush që nuk u shua kurrë brenda tij. Edhe pse jetoi dhe punoi në një sistem politik të ndërlikuar dhe shpesh armiqësor ndaj shqiptarëve, Bekimi mbeti gjithmonë i pandikuar në thelbin e tij, një figurë e pakompromentuar, një mit i gjallë për shumëkënd.

Ai ishte i martuar me aktoren Branka Petrić dhe kishte dy djem, ndër të cilët Uliksi vijon rrugën artistike në SHBA. Në hyrjen e librit me kujtime të Bekim Fehmiut, Blistavo i strašno (“E shkëlqyer dhe e tmerrshme”), Uliksi shkruan për braktisjen e teatrit nga i ati si një akt proteste ndaj urrejtjes etnike dhe një përballje me ndërgjegjen kombëtare. Libri i tij fillon me një përzgjedhje kuptimplotë të vargjeve të Carlo Goldonit për tokën Ilire:

“Në tokë Ilire kam lindur, këtë nuk e mohoj,

Në dejet e mia qarkullon i njohuri gjaku im famëlartë,

Gjaku i heronjve të shquar, vend i lavdisë së përjetshme, Ku fjala e dhënë është më e rëndësishme se jeta…”

Bekim Fehmiu mbetet një figurë monumentale jo vetëm për artin shqiptar, por për vetë ndërgjegjen kombëtare që ai mishëroi. Një aktor që u bë simbol, një simbol që u kthye në mit, dhe një mit që vazhdon të frymëzojë breza të tërë me forcën e artit dhe guximin e vet. Ai është “Odisea” që gjeti Itakën, por vdiq zemërplasur për Kosovën. Heshtja e tij nuk ishte dorëzim, por revoltë. Nuk ishte ikje, por mesazh. Dhe sot, më shumë se kurrë, Bekimi na kujton se arti nuk është vetëm shfaqje – është qëndrim.

Mhill Velaj*/

Tema e emigracionit, dëbimeve, masakrave, e zhberjes se krahinave është një Sagë që nuk mbaron kurrë per shqiptaret sepse tragjik ishte edhe fati I tyre për keto 2000 vjet histori. Shikuar nѱ prizmin e narracionit të këtij romani dhe planit ideo artistik që në fillim mund të themi se subjekti letrar i Age Gjokaj – Ivezaj është shumë i qëlluar njekohesisht trondites, sfidues dhe faktografik për fatin tragjik të shqiptareve me theks të veçant shqiptareve të pjesës tjetër të etnisë – pra atyre të Malësisë së Madhe. Drama familjare dhe kolektive fillon që në faqët e para të rrëfimit romanor sikur do të na pasqyroj realitetin tragjik të një familjeje e cila në breza që e sakrifikuar për lirinë e kombit.

Narratorja thekson se: ,, Babai i tij Pjetri ishte pushkatuar, pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore nga regjimi komunist, ndërsa gjyshi, Gjoka, ishte vrarë në luftë nga malaziasit, në mbrojtjen e Shkodrës. Leka ishte i vetmi trashëgimtar i familjes, ai kishte mbetur jetim, akoma pa i mbushur dy vjet, u rrit vetëm me ledhatimet dhe kujdesin e nënës, babain nuk e mbante mend fare ‘’.
Është ejeta e vuajtur e shqiptareve e përshkruar në këtë roman, bazuar në kanunin e Lekës dhe gjakimit për mbijetesë. Është kumti i përbuzjës së shqiptarit nga ana e pushtetit të Malit te Zi dhe kulmit të mllefit për të emigruar në SHBA. Njeriu malësor paraqitet si i huaji në Atdheun e tij në këtë roman andaj edhe drama që i shoqeron personazhet në këtë roman është një Odisediade pikëllimi, zhgenjimesh e mbijetese.

Personazhet si ajo e Hanës, Prenes, Mrika, Gjeka, Pashkja, Kola, e Lizës etj që e mbajnë gjallë dhe dinamik rrefimin romanor personifikojnë mjerim ekonomik të jetës së Malësoreve që vuajne deri në zgripin ekzistencial si në kuptimin ekonomik poashtu edhe ate politik sepse masat e represaljet etnike ndaj shqiptareve ishin të medha. Emigracioni i Lekës për në Itali shkaku i këtyre shkaqeve të lartëcekura është një tabllo e mbijetesës së individit në kërkim të lirisë por pas një vuajtje e sakrifice të pa shoq. Në këtë roman nuk lihen pa u theksuar edhe fenomenet tradicionale anti feministe shkaku i traditave rigjide dhe botëkuptimeve fisnore dhe të Kanunit.

Fuqia narrative e e Age Gjokaj – Ivezaj ka një shtrirje shumë dimensionale duke u nisur nga jeta familjare, fisnore, krahinore e deri të ballafaqimet me ekzistenciale ekonomike e shoqerore ku individi i gjendur në mes të dilemes të heqi dore nga e kaluara atdheu e familja detyrohet ta shkëpus të kaluarën e tij nga shkaqe e rrethana demoniake të presionit politik. Ngjarja zhvillohet në gjysmen e shekullit të kaluar pra pas Luftës së Dytë botërore, ku regjimi Jugosllav kishte intensifikuar masa drastike ndaj etnisë shqiptare gjegjësisht malësorëve të Malesisë së Madhe.

Është saga e fëmijerisë e përshkruar në këtë roman dhe vuajtjet e një nëne fisnike e cila lufton me kodet zakonore, ekonominë, perplasjet e ëndrrën për ta ndertuar një jetë të re në rrethana krejtësisht të pa favorshme për mentalitetin e kohës. Janë mozaiqe letrare e faktike të rrëfyera bukur për tragjiken familjare dhe dilemes se partnereve të cilët të gjendur në mes dashurisë, krizës e mbijetesës vendosin të ndahen jo nga deshira por nga drama që iu kishte afruar atyre.

Vorbulla e mërgimit i kishte perlarë Lekën dhe Gjekën të cilët pas shumë veshtiresishë kishin arritur në portin detar. Anija ishte gati të nisej drejt Italisë. Ata bashk me mallin e plaget e tyre po mirrnin edhe një copë kujtesë por barrë shpirterore iu kishte bërë edhe sherbetoret e UDB –së. Jeta në kampet Italiane për dy protagonistet ishte pak me ndryshe sepse gjersa gjindeshin në Podgoricë ata kishin përjetuar vetëm dhunë, përbuzje e diskriminim.
Në këtë kaos jetesor figura e Ramizit na del pozitive i cili kishte arsyen e shendoshë dhe kërkonte me ngulm që ti sherbenin vendëlindjes.

Akt dramatik emocional paraqet Prena, Mrika dhe Hana të cilat futën në anije ku nga aty do emigronin në Amerike. Hana qante në heshtje. Mrika e gjorë i fshinte lotët me mëngë shpreht e reflekton autorja Ivezaj. Udhëtimi pertej Atlantikut do bëhej nga aeroporti “Fiumaicino Leonardo Da Vinçi,” për ta përqafuar me pas botën e re.
Gjatë këtij rrëfimi aq tronditës romanor si protagonist na del edhe Shaqiri me të cilin ishin njohur në kamp derisa qendronin në Itali.
Jeta e re në botën e re ( USA ) do fillonte me peripeci tregon narratorja e këtij romani por mbi të gjitha ngadhënjen ideali I punës, përkushtimi , qëllimi I mirë dhe këmbëngulja e protagonisteve.

Në krahun tjetër të botës Hana shkonte në shkollë në Hot të malësisë duke thurur endrra për jetën e kthimin e të atit. . Familja mbijetonte në të dy brigjet. Ajo gjakonte shkollimin, emancipimin dhe daljen nga rrethi vicioz. Me një fjalë I pelqente dritë e diturisë larguar nga zerat e keq e miop që nuk e kuptonin madheshtinë e endrrën E femres. Nuk ka asgjë më të rëndë në jetë për pleqërinë sesa vetmia thekson narratorja e romanit duke reflektuar në kohë e hapesirë për sagën familjare të protagonisteve. Në këtë vorbull ideshë e perplasje të mentaliteteve nuk mungojnë as polemikat, fiksionet e tendencat për refuzim për tu shkolluar por mbi të gjitha ngadhenjen vizioni se ,, femra shqiptare duhej të shkollohej ‘’ dhe të bëhej zot i fatit të saj.

Në këtë litar kohe të mentaliteteve të ngurtësuara zhvillohet drama familjare për emancipim, thyerje tabushë e për tu shkolluar apo për ti qendruar besnik traditës kanunore dhe pasojave e mentalitetit të pushtuesve. Vajza e etur për emancipim po luftonte me mullinjtë e eres dhe kokat e trazuara e të ngurtësuara të prindërve dhe rrethit se ku jetonte ngre kumtin rrefimtarja Age Ivezaj. Familjaret e saj edhepse të emigruar në shtetin me të integruar të botës prap se prap kishin mbetur peng të traditës dhe ideve rigjide që vendnumerojnë në kohë e hapesirë. Ketij shtegu iluminizmi e emancipimi iu kishin bashkangjitur edhe shoqet e saj Katrinën dhe Marijen, keshtuqe akujt e paragjykimeve kishin filluar të shkriheshin.

Netet e dimrit me borë dhe monotonia nuk ishin asgjë për protagonisten e romanit në raport me mungesen e indiferencën e prindit të saj. Po perplaseshin dy mentalitete e shumë fate njerezore perbrënda një drame më shumë akter e pak maska.
Perbrenda dashurisë Tabu në Malësi dhe gjakimit për emancipim heronjtë e rrëfimit romanit mbesin në luftë të përhershme. Vajza e bukur ka luftë me fisin sepse në traditën e Malesisë duhej ruajtur vija e gjakut dhe lulet e bukura mund të mbinin vetëm në bjeshkën tjetër.
Ky roman i Age Gjokaj – Ivezaj ka elemente edhe etnopsikologjike sepse aty rrefehen e shperfaqen shumë zakone tribale, egoizmi e indiferentizmi mashkullor në raport me familjen, kriza ekonomike, refuzimet e mohimet në dashuri, mbetjet ideologjike dhe sakrificën e gruas malesore shperndarë në shumë fronte të jetës.

Hoti, Gruda, Këlmendi, Shkreli, Kastrati, Trieshi dhe Koja, mbesin të gjalla gjatë rrëfimit të këtij romani. Aty është tharmi i memorizimit të romanit dhe autores. NË PJESËN E ROMANIT ,, FILLIMET NË NJU JORK ‘’ pershkruhen 4 vite të kaluara në qytetin shumë milionesh, krejt ndryshe nga Malesia e madhe dhe për një familje të ndarë në dysh emocionalisht dhe fizikisht mes gjakimit për ta ruajtur traditen dhe emigrimit pa adresë. Ketu na del në pah edhe familja Gjoni që kishte shtatë djem e katër vajza. Jeta në Nju Jork rikapitullon edhe një pjesë interesante të jetës së përsonazhëve të përshkruara në këtë roman ku pronari na del me prejardhje Arbereshe, ku kishte punësuar shumë shqiptarë nga, Malësia e Madhe, Shqipëria, Kosova, Struga, Dibra, Shkupi, Prizreni, Ulqini, Plava, Gucia, etj, që kishin arrtr në Nju Jork.

Figura e Tomait na del si një njohës i mirë i historisë shqiptare që kishte ndërvepruar për qeshtjen shqiptare deri në Kongresin Amerikan I ndihmuar edhe nga Gjoni, Leka, Gjeka mësuesi Kolë dhe një plejadë e shqiptareve nga Lugina e Preshevës dhe viseve të Maqedonisë. Pra është një mozaik shqiptar I ndërveprimit shqiptar i përshkruar në këtë roman sa psikologjik e etnik poaq edhe trondites sa i perket fatit të personazheve. Lekën e tundonin endrrat e kqija për babain dhe kërkon të kthehet në Malësi për ta vizituar, por një ditë tragjike peson lendime të rënda trupore gjersa po punonte në katin e katërt.
Koha në rehabilitim e tij nuk ja kishte zbehur deshiren për ta vizituar Malesinë e Madhe. Malli prinderor shuhej disi permes letërkëmbimit në mes të Lekës dhe se bijës duke e gjakuar endrrën që të takoheshin prap në vendlindje.
Raporti i mirë me Markun ia kishte ndezur idenë që vajzën ( Hanën ) e tij që gjindej në Malësi ta fejonte pikërisht me këtë djalë të formuar.
Ëndrra e Lekës për ta takuar familjen shuhet nga vdekja e tij. I zoti i shtëpisë të vdekur kurse tri zana po e prisnin plot pikëllim.
Pjesa e tretë e romanit ,, JETA NË HOT ‘’ perveq dramës së shumëfisht familjare dhe një kohe të gjatë plot mall e tensione në qender të rrëfimit romanor na shfaqet një situatë e histori e re : ,, Dashuria në mes Nikës e Hanës rritej dita ditës fshehurazi, pa ia thënë njëri tjetrit dhe pa i treguar askujt’’ por sfidë e madhe ishte martesa në mes të një fisi, pra fisit Hot.
Ky roman është rrëfim i tronditjeve të mëdha që endezohen here rreth mergimit e here rreth vuajtjes, dashurisë, pesimit, vdekjes, e shpresës. Shuarja edhe e Lizës dhe varrosja e saj pran Lekës tregon gjëmën e madhe të fatit njerëzor. Roman dramë për jetën dramatike të shqiptarëve të lidhur keq nga traditat e huaja varfëria, emigrimi diskriminimi e shkurtpamësia njerëzore. Etja në dashuri ka petkun e tragjikës në këtë roman sepse shumë mendime të erreta e mundin dy zemra të rinjësh.
Pjesa e fundit e romanit ,, VIZITA E GJONIT NË HOT TË MALËSISË ‘’ shton edhe me tepër gamen e tragjikës dhe dramës familjare sepse tani ata kanë ardhur ta fejojnë djalin me Hanën dhe të rregullojnë dokumentacionin e nevojshëm për ta marrë Hanën në Amerikë.
Në këtë Odisediadë e kaos sfidash traditash e dramash psikologjike me rastin e refuzimit të fejesës së vajzës me Gjonin dhe vendimit së saj për te mbetur gjithmonë peng i kulmit të shtepisë na zhyt në dimensione edhe me të thella të psikologjisë shqiptare dhe traditave të tyre te ngurta por edhe fisnike.
Refuzimi i Gjonit nga ana e vajzës atij do ti sillte ankth e humbje shprese, kurse pleqeria do I’ia shkaktonte humbjen familjares se saj Prenen. Vajza që kishte filluar jetën duke u marr me art e kulturë po e perjetonte vetminë e madhe dhe aromen e varrit. Një dhimbje e madhe po e shterngonte vajzën në gjoks. Ajo vdiq në praninë e fqinjeve pa asnjë familjar afër. Familja iu kishte shuar. Vdiq në duart e NIkës – dashurisë së pare dhe të fundit në jetën e saj.
Hanën e varrosën pranë prindërve të saj, Lekës dhe Prenës.
Nika në pleqëri mbeti i vetmuar pa dy të dashurat e tij; Hanën dhe nënën, Tereze. Dhe krejtë në fund mund të konstatojmë se mjeshtria rrefimore e Age Gjokaj, është një mozaik mbresëlenës në letërsi për fatin njerëzor dhe dashurinë që nuk shuhet kurrë… edhe pertej varrit e kujtesës që dhemb deri në kufinjtë e shpirtit…

*Reflektim për romanin “Kush na Mallkoi” të Age Gjokaj – Ivezaj.