Nga Petraq Zoto/
Tregim/
…Koto Hoxhi në Jedi Kule! Mësuesi i mësuesve, ai që ia mësoi shqipen edhe Pandeli Sotirit1), gjendej në burg, ngaqë u mësonte bashkëfshatarëve në Qestorat të shkruanin gjuhën amtare. Venin edhe të moshuar, pa u nxitën nxënësit shqiptarë të normales greke dhe ai s’përtonte. Ua bënte të lehtë mësimin, të lehtë e të dëshirueshme, pasi ishte dashuruar njëherë e përgjithmonë me të. Mirëpo nuk e lanë. Shpifën e trilluan të paqena kundër tij. Të sfilitur si mos o zot, e rrasën në burg. Në atë moshë, pa dritë, pa shpresë, vështirë të dalë që andej plaku i mirë…
Vajzës së re Sevasti Qiriazi i pikonte në shpirt. Dëgjonte dhe me sytë e mendjes përfytyronte të mirin e të munduarin mësues në një guvë të errët, dergjur në detin e dhimbjes dhe të dëshpërimit. Baba Koto, më dëgjon?!… Mësuesi plak bën të ngrihet e s’ngrihet dot. Ngjan se nuk është i sigurt në i flasin atij, apo është një hamendje. Jam unë, bija e Dhimitër Qiriazit… Ai ia del ta kthejë kokën dhe e shikon vajzën me një ndjenjë të dyfishtë, gëzim e mosbesim, megjithatë ia zgjat dorën, një dorë e bardhë dhe e tejdukshme…
Ky përfytyrim nuk i ndahej. Dalëngadalë e si pa u ndier, iu shndërrua në dëshirë. Dëshira erdhi dhe e përfshiu të tërën si një brengë.. Ngado që shkonte, çfarëdo që bënte, nuk e largonte dot. Mësuesi i përvuajtur ishte mik i familjes së saj. Kur shkonte në Stamboll a kur kthehej nga Stambolli, ai qëndronte në Manastir dhe për një ose dy ditë ishte mysafir i babait të saj, vëlla në shpirt me të. Ishte vajzë e vogël, kur e pa për herë të parë. Koto Hoxhi rrinte pranë vatrës në dhomën e madhe shtruar me qilim. Në anën tjetër i ati. Bisedonin me ëndje, si njerëz që e duan njëri-tjetrin dhe kanë kohë pa u parë. Nën musëndrën e madhe ajo dhe vëllai Gjerasim. Ky është Baba Koto, i pëshpëriti ai. Një ndër ata që formuan Shoqërinë e të shtypurit të shkronjave shqipe 2)…
Burrë nja gjashtëdhjetë vjet, ballëgjerë e me flokë të përhimë dhe të rrallë, asaj i ngjau me personazhet e përrallave dhe rrëfimeve të moçme. Ndoshta nga mënyra se si ia paraqiti i vëllai, që shfaqi një nderim të veçantë për të. Si e përpirë nga një habi, ajo nuk ia ndante sytë. Çdo fjalë e tij ia rriste edhe më tepër figurën fisnike të mësuesit të hershëm. I ati e thirri pranë. Puthja dorën Baba Kotos, bijë. Ajo e bëri në çast, me druajtje, po edhe me zell.
“O, qenke vajzë e mbarë ti! Si ta thonë emrin?”
“Sevasti Dhimitër Qiriazi.”
“Nga je ti, moj Sevasti?”
“Unë jam nga Kolonja.”
“O, o, sa mirë! – Koto Hoxhi qeshi me të madhe. -A s’më thua, moj bijë, çfarë je ti?”
“Unë jam skipëtare!”
“Bukur, besa. Bukuri!…
Sytë e butë dhe të dashur të mësuesit u njomën, zëri iu drodh. U kthye nga i zoti i shtëpisë. Prekem si fëmijë kur dëgjoj një fjalë të ngrohtë për këtë të uruar e të ngratë Shqipëri, tha. Nuk do më tretë dheu, po s’e pashë të përçapet e të zërë ta ngrohë dielli i Përlindjes…
Burri i moshuar psherëtiu, vajza e vështroi edhe më me ëndje në atë përmallim…
“Më thuaj dhe një gjë tjetër, bijë. Di t’i shkruash shqip ato që the?”
“Di!”, -ngazëlleu ajo dhe e ngriti kokën ta falënderonte vëllanë që ia kishte mësuar shqipen, kësisoj nuk do të turpërohej përpara atij njeriu të madh e të çuditshëm.
Gjerasimi shpejtoi t’i jepte letër e penë dhe ajo shkroi me lehtësi: Unë jam skipëtare!
“Ti qenke një skipëtare e vërtetë, jetë e mot e tillë qofsh!”
Dhe e puthi në ballë e i dhuroi një libërth të vogël që e mbante me vete. Këtë sh-në s’e gjetëm e s’e gjetëm dot, i tha Gjerasimit. Kështu nuk shkon. Veçanërisht te fjala shqiptar e Shqipëri s-ja që po përdorim, sikur të ngec në grykë…
Mësuesi i hershëm iku të nesërmen. Në kujtesën e saj ai u ngulit si një figurë e madhërishme dalë nga legjenda.
* * *

…Koto Hoxhi në Jedi Kule!
Kësaj here nuk qe fjala as për legjendë e as për fantazi, plaku i urtë dergjej në burgun më famëkeq të Perandorisë Osmane. Ai që hynte atje, zor të dilte i gjallë. Dhe mësuesi i hershëm tashmë ishte mjaft i moshuar…
Ç’ke, moj? -e pyeste Ylvia, një vajzë e brishtë me tipare të bukura. Shqiptare me origjinë, kur u njohën, ajo s’dinte asnjë fjalë shqip. Shoqes i erdhi inat. Shqiptare e të mos dijë shqip?!… Iu vu t’ia mësonte gjuhën amtare dhe ia doli t’i nguliste mjaft fjalë. Sapo mbeteshin vetëm, e nxiste të flisnin vetëm shqip, ndryshe vrenjtej dhe tjetra i druhej zemërimit të shoqes së mençur.
-Kam një hall, – i tha asaj.
Qerpikët e gjatë të vajzës së brishtë u drodhën. Me pak fjalë ia shpjegoi dëshirën për të parë Baba Koton. Ylvia nuk e kuptoi fare atë shqetësim, megjithatë e gjeti të udhës ta mirëkuptonte, pra i dha fytyrës shprehjen e trishtimit. Aq miturisht e bëri këtë, saqë Sevastia vuri buzën në gaz me pahir. Për habinë e saj, të nesërmen mikja gjysmë shqiptare e gjysmë turke vajti më herët se zakonisht në shkollë dhe po e kërkonte. Porsa e takoi, e hoqi mënjanë e ia mori të dyja duart në të sajat dhe i tha me drojë, po edhe me një zell të papërmbajtshëm:
-Ati im është efendi i Jedi Kules!
Dhe i rrotulloi sytë e mëdhenj duke i përpëlitur qerpikët, sikur ajo vetë e kishte fajin për hallin që mundonte miken e saj. Vajzës së Qiriazëve vërtet i bëri përshtypje. Deri atëherë Ylvia nuk i kishte thënë me çfarë pune merrej i ati. Ngjante se as ajo vetë s’e kishte të qartë.
– Do jemi prapë mikesha, do jemi?!…
E pyeste dhe i përgjërohej me fjalë e me sy. Shoqja po mendonte tjetër gjë. Ku nuk i gjeje shqiptarët! Ishin përhapur gjithandej në punë nga më të ndryshmet. Ca prej tyre ngjiteshin lart e më lart mbi vuajtjet dhe mjerimin e popujve të nënshtruar me përdhunë. S’e bënin veten që ishin shqiptarë dhe rrekeshin të harronin kombësi e atdhe, që të mos u rrinin mbi kokë si gjykatës të pamëshirshëm për bëmat e tyre të mbrapshta. Ja, një prej tyre qenkësh babai i shoqes së klasës. Përse ia kumtoi ajo?… Shqiptar dhe i fuqishëm, pati menduar se ai mund ta ndihmonte për Baba Koton. Jo ta lironte, kjo as që mendohej.
– Unë dua ta shoh plakun e humbur për së gjalli… Ah, sikur!…
Ia tha përnjëherë dhe me përmallim. Shoqja uli kokën e nuk ia mori fjalën. Të nesërmen fluturonte nga gëzimi. Iu luta shumë, tha. Qava, i rashë ndër gjunjë, ama më në fund pranoi. Nesër në mëngjes të vishesh si djalë dhe ta presësh përpara hapsanës.

*
* *

Në të dalë të Stambollit, Jedi Kule qe shëmbëlltyrë ulëritëse e sundimit shekullor osman. Heshtja e frikshme dhe si e përzishme shtrihej rreth e qark në një largësi deri pesëqind metra nga muret e trasha rrethuese. Muret ndërpriteshin nga shtatë kulla të larta në largësi të barabarta me njëra-tjetrën. Portat e mëdha të hekurta ngjanin si një barrierë që pengonte hapësirën e jashtme të hynte brenda dhe dhimbjen sfilitëse të brendshme të dilte jashtë.
Vajza veshur tebdil qëndroi larg tyre. Në pritje të ankthshme vështronte ngrehinën me kulla të përbindshme. Zymtësia e tyre ia ndrydhi zemrën. Ia ndrydhi zemrën dhe gëzimi i shpresës iu zbeh, ndërsa ajo çka dëshironte iu duk e largët dhe e pamundur. Ç’mund të bënte një vajzë e brishtë veshur si djalë, para asaj ngrehine të llahtarshme?!…
I tha vetes të sillej mospërfillëse, përndryshe do t’i mpakej guximi, ashtu e harroi disi mbresën lënduese. Pas afro një ore, portat e mëdha u hapën tejetej, që andej doli me të shpejtë një karrocë e zezë. Kur po i afrohej vajzës veshur tebdil, kuajt shtrembëruan qafat me jelet e gjata dhe karroca qëndroi. Te dera u ndeh një kokë burri. E vërejti vajzën veshur djalë, pastaj u thërriti rojave:
-Lëreni këtë djalosh të hyjë e të shohë gjyshin!
Ai urdhër përkoi fort me misterin që vishte krejt burgun dhe hapësirën përreth.

*
* *
Eci pas një gardiani. Trupi i tij ishte kaba dhe i shtrembër, ai vetë si çalaman, ngaqë ia tërhiqte rripin tufa e çelësave varur në të. Dukej i zymtë, megjithatë ecte shpejt, pa e vrarë mendjen se ndjekësi e kishte të zorshme ta ndiqte në atë korridor të errët. Qelia e Koto Hoxhit gjendej larg dhe thellë. Vajzës së brishtë iu drodh trupi nga hamendja se qe e zorshme që plaku të mbahej gjatë në atë zgafellë të errët e të shurdhët. Ndërsa gardiani vërtiste çelësin në drynin e madh, ajo u mbush me frymë. Roja e shtyu derën dhe i dha shenjë të hynte. Vajza hyri duke picërruar sytë. Pak përtej derës spikati një masë pa formë. Pastaj ajo masë zuri t’i qartësohej disi dhe në të shqoi figurën e plakut shtrirë në truall. Fytyrëbardhë e mjekërbardhë, me flokë e mustaqe të bardha, të bardha i kishte edhe vetullat. Vajzës së brishtë iu përhi shëmbëlltyra e një qenieje të pazakontë që del nga legjenda.
-Baba Koto?! – shqiptoi si me frikë.
Në vend të përgjigjes, dëgjoi një rënkim të dobët e të thellë. Për një çast mendoi se mos i burgosuri e kishte humbur dëgjimin ose nuk fliste dot, dhe vetiu e përsëriti pyetjen.
-Kush je ti? Ti më njohke, po a të njoh unë?!…
I butë dhe i zvargur, zëri i plakut doli si nga një thellësi humnere.
-Oh! – ia bëri ajo si të thoshte mirë që folka!- Të njohin ata që duan shqipen e Shqipërinë, – i tha mu afër veshit.
Më në fund ai arriti të shquante një djalosh me qëndrim përgjërues, gati t’i hidhej në krahë, me shenjën më të parë të tij.
-Paç uratën, bir!
-S’jam djalë, Baba Koto.
-Një vajzë këtu?!
-Unë jam skipëtare!…
-O, o!…
I ndryri në qeli vuri dorën në ballë. Sapo dëgjoi një shprehje që s’mund të harrohej lehtë. Mirëpo mosha dhe burgu ia kishin fundosur diku thellë dhe ai përpëliti qerpikët si të shquante dikë a diçka përtej mjegullës. Ja tek u përmend, atëherë zgjati krahët, pastaj u zgjat i tëri.
-Afrohu, bijë… Afrohu…
Ajo ra ndër gjunjë, ia mori dorën në të sajën e ia puthi.
-Si është babai, moj bijë?
-Si përherë, zemërbardhë e i papërtuar, lis i fortë.
– Lis, the?
Plaku i drobitur mbështeti dorën në anë të shtratit. U dëgjua një krisje, sikur po thyhej diçka. Shtrati apo kokallat e tij?! Vajza shtangu, mandej shpejtoi ta ndihmonte. Me shumë mundim ai arriti të qëndrojë ndenjur. Zuri vend e psherëtiu thellë. Psherëtiu prapë dhe ia shkoi dorën ballit, thua se po fshinte djersët. Ajo s’po ia ndante sytë dhe mend ia shkrepi të qarit. Gërviti sërish kraharori i të burgosurit.
-Në ka gjësend që e shquan faqeza fisin tënd dhe që yt atë e ka trashëguar fort mirë, kjo është të qëndruarit i papërkulur në siklet. Është vullnetmirë dhe plot guxim, nuk i trembet rrezikut. E di sa ka hequr, po s’është dhënë kurrë. E çmoj fort, dua të jem posi ai.
Ky thotë ato gjëra që i pëlqejnë për veten dhe mirë bën, gjykoi bija e Qiriazëve. Mirëpo im atë i meriton këto lavdërime dhe unë jam krenare për të. Bëri habi që plaku i tukequr mundi të fliste aq shumë. Me ato që tha, sikur e kaloi provën më të vështirë, doli nga një përhumbje ku dergjej prej javësh. Atij ende s’i bëhej ta besonte që dikush kishte mundur të hynte në greminën ku e patën fundosur. Për më tepër, vizitorja ishte një vajzë, bija e mikut të tij. Ndjeu dëshirën të fliste. Deshi të mësonte ç’bëhej përjashta, në botën e zorshme, por edhe të luftës dhe të shpresës.
-Po vëllai Gjerasim, moj bijë?
-Shqiptar me mish e me shpirt, Baba Koto. S’kërkon e s’mendon gjë tjetër.
Plaku puliti sytë. Kërkonte, mirë… Por si? Ku?… Dendur e mundonte dyshimi se mos edhe patriotët e tjerë kishin pësuar fatin e tij. Me ditë e javë më kot pati pritur ndonjë shenjë nga jashtë. Sa më tepër kalonte koha, aq më i thekshëm i bëhej dyshimi. Me mundim lëvizi vendit. Krisën sërish kokallat e tij. Sa e kanë munduar, hoqi përbrenda ajo. Im vëlla shkruan edhe poezi, shtoi ajo. Për t’ia bërë qejfin, recitoi:
O vëllezër shqipëtarë,
Lidhuni ndë dashuri!
Erdhi koha e mësimit,
Të fitojmë dituri.
Koto Hoxhi e dëgjoi me ëndje dhe u ngreh.
-Po kjo qenka punë e madhe!… Kaq e bukur, kaq e mirë. Gjerasimi ynë shkuaka udhës së ndritur të Naimit gojëmbël!…
Fytyra, fjalët, shikimi iu përndezën nga një dritë ngazëlluese. U ngazëllye edhe ajo dhe shtoi se ca nga vjershat e tij vëllai i bënte këngë. Pas kësaj këndoi ngadalë, lehtë-lehtë:
-Lul’e bukur posi dielli,
kush të mbolli ty këtu?
-Lum ay njeri i urtë
që më sheh e më bekon,
vetvetiu nuk kam mbirë.
Lum ay që kupëton!
-Këto vajtkan punë e madhe për nxënës të mbarë. Ka ndër mend të hapë shkollë yt vëlla?
-Të dy, mësues! Gjersa të mbaroj kolegjin unë, ai do bëjë gatitjet. Kemi ndër mend të hapim në Korçë shkollën shqipe për vajza. S’më pritet sa të vijë ajo ditë.
-O, sa e mirë gjë!…
-Ferrat dhe gjembat i shkulët ju së pari, Baba Koto. Mbi ju ra edhe mëria e parë. Dhe ajo recitoi dy vargje të tij:
-Mblidhi, shokë, të bëjmë benë,
të ngjallimë mëmëdhenë!…
I recitoi vargjet e tij, pastaj shtoi dy vargje të saj për të.
I burgosuri u ngashërye. E kishte drobitur mosha, e kishin drobitur vuajtjet, e kishte drobitur burgu me stërmundimet, ca më shumë vetmia e përbindshme.
-Më rrofsh, bijë! O, ç’dritë më solle në këtë të nëmur qeli!.. Saqë njerëzit më kujtojnë, qenkam gjallë dhe ende rroj…
Mësuesja e ardhshme s’i mbajti dot lotët. Sa mirë kishte bërë, sa mirë!…