Search Results for: themistokli germenji

PËRKUJTOHEN NË TIRANË JOSIF DHE VASIL PANI

September 9, 2016 by dgreca

Përurohet libri kushtuar këtyre atdhetarëve “At e bir për mëmëdhënë”./

Nga KOLEC TRABOINI/

Përurimi i një libri u bë shkas që në Muzeun Historik Kombëtar të mblidhen dardharë e devollitë, por edhe shkrimtarë e artistë për të përkujtuar dy nga figurat më të rëndësishme të Komunitetit shqiptar të Amerikës, veprimtarëve e drejtues të Shoqatës “Vatra” Josif e Vasil Pani. Libri është shkruar nga i biri i Vasil Panit, Sotiri, i cili jeton në Boston të Amerikës, pikërisht atje ku e kanë zhvilluar veprimtarinë atdhetare babai dhe gjyshi i tij. Veprimtarinë e hapi Kolec Traboini, i cili është kujdesur për botimin e librit. Ai theksoi se përtej përurimit kemi përkujtimin e këtyre dy figurave që nuk kursyen asgjë për çështjen kombëtare dhe meritojnë nderim e respekt nga të gjitha brezat që do të vijnë. Është një libër historik me shumë interes, që jo vetëm meriton të lexohet por edhe e pasuron bibliotekën e pasionantëve të historisë kombëtare, në të cilën komuniteti shqiptaro-amerikan zë një vend të rëndësishëm Fjalën kryesore e mbajti Prof. Nasho Jorgaqi, shkrimtar e studiues, i cili e njeh më mirë se kushdo veprimtarinë e shqiptarëve të Amerikës dhe ka botuar veprën voluminoze për jetën, veprimtarinë e krijimtarinë e Fan Nolit. Megjithëse e kam njohur veprimtarinë e Josif Panit, për mua tha Profesor N. Jorgaqi, ky libër është një vlerë e veçantë, sepse sillen kujtimet familjare gërshetuar aq mirë me dokumente të shumta dhe origjinale. Mund të thosha, theksoi shkrimtari Nasho Jorgaqi, se ky libër ka ardhur në kohën e duhur, madje historia e komunitetit shqiptar të Amerikës do të ishte i mangët pa këtë libër për Josif e Vasil Panin. Në vazhdim ai solli fakte nga jeta e Josif Panit këtij njeri punëtor por të pasionuar që bënte njëkohësisht edhe punën e botuesit dhe të gazetarit. Ai ishte ndër veprimtarët e parë, u njoh e bashkëpunoi me atdhetarin e madh Sotir Peci, ishte edhe mik i ngushte e besnik i Faik Konicës. E çuditshme por e vërtetë, vuri në dukje Profesor Nasho Jorgaqi, se Josif Pani ishte një njeri me ide të majta socialdemokrate, ndërkohë që dihet se Faik Konica ishte i djathtë madje konservator, e megjithatë ishin miq shumë të ngushtë e kurrë nuk u prishën me njeri-tjetrin, sepse të dy ishin atdhetar të mëdhenj dhe punonin me përkushtim për kombin. Ne vazhdim ai foli edhe për Vasil Panin, vazhdimësinë e ndritur të Josif Panit që Noli i madh e karakterizon atdhetar e bujar i madh e me shpirt të mirë. Vasil Pani ishte zgjedhur kryetar i “Vatrës” më shumë se asnjë njeri tjetër, në tre periudhat më të vështira të cilat i përballoi aq mirë sa siç thoshte Noli po të mos që Vasil Pani shoqata “Vatra” do të kishte pushuar së qeni prej kohësh. U sollën përshëndetjet e shoqatës “Devolli” dega Amerikë për kontributin e autorit të librit Sotir Pani i cili, u tha, vazhdon veprën e babait e gjyshit të vet. Këtë botim shoqata e vlerëson një vlerë e shtuar në veprimtarinë e shqiptarëve të Amerikës. Letërsia jonë dokumentare sot ka një vepër tjetër të re, tha në fjalën e tij Prof. Musa Kraja duke e përgëzuar autorin dhe duke vlerësuar dy figurat kombetare Josif e Vasil Pani, të cilët qëndrojnë krahas atdhetarëve të mëdhenj të periudhës së Pavarësisë e me pas. E mori fjalën edhe Novrus Shtylla duke çmuar veprimtarinë e palodhur të Sotir Panit si vazhdues i denjë i babait dhe gjyshit të vet. Nga Bostoni një grup emigrantesh shqiptare, Fuat Memelli, Jani Plasa, Kiço Çeku dhe Kostandin Mosko i dërguan një përshëndetje, të cilën e lexoi Kolec Traboini. “Çdo 28 Nëntor, te shtëpia e Sotir Panit në Dardhë, është ngritur flamuri shqiptar, ndërsa me ardhjen në Amerikë, ngrihet te shtëpia e tij këtu në Boston. Siç ka thënë Fan Noli, ne mërgimtarët, vetëm degët kemi në dhera të huaja, ndërsa rrënjët i kemi në atdheun tonë.” – thuhej ndër të tjera në letrën e emigranteve shqiptarë nga Amerika. Të pranishmit i përshëndeti autori i librit “At e bir për mëmëdhenë” Sotir Pani, i cili theksoi se e ndjente për obligim të sillte kujtimet e dokumentat që me durim i kishte mbledhur, se pari për rrethin familjar, por kur e pa se dorëshkrimi kishte marrë një formë të plotë vendosi ti botojë. Ai falënderoi të pranishmit, shtëpinë botuese “Emal” dhe Muzeun Historik Kombëtar për ketë organizim që është një nderim dhe përkujtim për Josif e Vasil Panin që tërë ja kushtuan Atdheut. Po kush kanë qenë Josif e Vasil Pani: Nga fundi i shekullit 19-të i riu nga Dardha e Korçës Josif Ligor Pani emigroi ca kohë në Greqi ku ra në kontakt me atdhetarët shqiptarë. Por atje u konfliktua me qarqet shovinistë të fqinjit të jugut dhe vendosi të shkojë emigrant në Amerikë në vitin 1903. Josifi qe ndër veprimtarët e parë e më të njohur për çështjen shqiptare. Veprimtaria e tij kishte dy drejtime kryesore, organizator shoqatash atdhetare që më pas do të formonin “Vatrën” dhe botues gazetash e revistash në gjuhën shqipe. Ishte botues i gazetave “Sazani” dhe “Drejtësia” si dhe autor i librit “Adriatiku dhe lufta europiane” . Gjithashtu autor i plot shkrimeve në gazetën “Dielli”. Josif Pani ishte bashkëpunëtor i ngushtë me Faik Konicën, me të cilin e lidhte një miqësi e madhe. Aq tipike ishte kjo miqësi sa që Faik Konica nuk pranonte të dilte në fotografi me ndonjë tjetër, këtë privilegj ia ka bërë vetëm gazetarit e botuesit Josif Pani. Nën shëmbullin e Faikut, Josif Pani njihet për polemikat e forta me greket e Amerikës por edhe me shqiptarët që punonin për Greqinë në dëm të çështjes shqiptare. Josif Pani jepte kontribut të madh edhe në Federatën “Vatra” deri sa këtë veprimtari atdhetare do ta vazhdonte i biri Vasil Pani. Në vitin 1922 kthehet në Atdhe, në fshatin Dardhë. Është e njohur lidhja e miqësia e tij me Hil Mosin që aso kohe ishte prefekt i Korçës dhe ndihmoi për hapjen e rrugës Korçë -Dardhë në vitin 1929. Faik Konica kur e mori vesh se Josif Panit kishte vdekur në Dardhë të Korçës më 14 maj 1934, ka shkruar:“Josif Pani, ish një shqiptar me karakter të shëndoshë, një nacionalist me ndjenja të këthjellta, bashkëpuntor i imi i vjetër dhe një mik i patundur.” Vasil Josif Pani ishte fare i ri kur në vitin 1912 u kthye nga Amerika në Shqipëri dhe u fut në radhët e luftëtarëve të çetës së Themistokli Gërmenjit. Mori pjesë në luftë kundër forcave andarte greke që donin të pushtonin Korçën e fshatrat përreth. Qëndroi në çetat atdhetare edhe në vitet 1913-1914, por edhe në xhandarmërinë e qytetit në ruajtjen e rendit, e më pas do të shkonte përsëri në Boston të Amerikës pranë babait të vet. Në gazetën “Drejtësia” 1920, atdhetari Naum Cerja ka shkruar:“Josifi (Pani) nuk e kurseu djalin e tij, por e bëri therror në altarin e atdheut si Abrahami Isakun dhe e dërgoi shpresën dhe ngushëllimin e pleqërisë, Vasilin, 19 vjeçar, të mbrojë truallin e shenjtë të Atdheut me krahërorin dhe gjakun e tij.” Vasil Pani ka hapur asokohe një restorant të madh në Boston, i cili u bë qëndra ku mblidheshin shqiptarët dhe veprimtarët e “Vatrës” me Fan Nolin dhe Faik Konicën. Vasil Pani një pjesë të madhe të fitimit në restorant e kalonte për Federatën “Vatra”, sa edhe Noli do ta pranonte se, të mos ishte Vasil Pani Federata Panshqiptare “Vatra” do të ishte shuar e harruar. Duke i njohur meritat, anëtarët e Federatës e zgjodhën fillimisht për 10 vjet kryetar i “Vatrës. Por u zgjodh dhe dy herë të tjera. Vdiq papritur më 11 dhjetor 1947 në moshën 52 vjeçare. Fjalët e shprehura nga shqiptarët e Amerikës për këtë humbje të madhe janë me të vërtetë prekëse. Vetë Fan S. Noli për këtë figurë të Komunitetit Shqiptar në Amerikë, ka vënë në dukje tre kategori ku mund të ndahej jeta e tij: Vasil Pani patriot, Vasil Pani si besnik, dhe Vasil Pani si shpirtmirë për ta përmbyllur me fjalët: “Vasil Pani ka qenë kurdoherë në krye të taborit të Shqiptarizmë….

LAJMI I MUZEUT HISTORIK KOMBETAR/

“At e bir për mëmëdhenë”, historia e panjohur promovohet në Muzeun Kombëtar Historia e panjohur promovohet në ambientet e Muzeut Historik Kombëtar. Jeta e vepra e Josif dhe Vasil Panit, bashkëpunëtorë të afërt të Fan Nolit dhe Faik Konicës vjen kështu nëpërmjet një libri të ri. Në prag të vjeshtës 2016 vjen për lexuesit libri me titull “At e bir për mëmëdhenë” i shkruar nga Sotir Pani, përgatitur për botim nga Kolec Traboini në serinë e botimeve Pantheon, nga shtëpia botuese Emal. Një libër ky që veç jetëshkrimit ka edhe një mori dokumentesh me shumë vlerë e që mbase për herë të parë bëhen të njohura për lexuesin shqiptar. Në këtë libër kemi dy kapituj kryesorë për dy jetë atdhetarësh, por që kanë një përputhshmëri, sepse të dy këta kishin një veprimtari dhe një ideal të përbashkët. Josif Pani, ky mik për kokë i Faik Konicës, ishte ndër themeluesit e shoqatave të para shqiptare në Boston, më pas edhe i Vatrës, ndërsa i biri Vasil Pani, do të ishte ai që do të mbante të gjallë këtë shoqëri shqiptarësh për vite me radhë. “At e bir për mëmëdhenë” është një libër me plot ngjarje jo vetëm për dy figurat e mëdha atdhetare Josif e Vasil Pani, që shteti shqiptar i ka vlerësuar e dekoruar, por është i m LAJMI I MUZEUT HISTORIK KOMBETAR “At e bir për mëmëdhenë”, historia e panjohur promovohet në Muzeun Kombëtar Historia e panjohur promovohet në ambientet e Muzeut Historik Kombëtar. Jeta e vepra e Josif dhe Vasil Panit, bashkëpunëtorë të afërt të Fan Nolit dhe Faik Konicës vjen kështu nëpërmjet një libri të ri. Në prag të vjeshtës 2016 vjen për lexuesit libri me titull “At e bir për mëmëdhenë” i shkruar nga Sotir Pani, përgatitur për botim nga Kolec Traboini në serinë e botimeve Pantheon, nga shtëpia botuese Emal. Një libër ky që veç jetëshkrimit ka edhe një mori dokumentesh me shumë vlerë e që mbase për herë të parë bëhen të njohura për lexuesin shqiptar. Në këtë libër kemi dy kapituj kryesorë për dy jetë atdhetarësh, por që kanë një përputhshmëri, sepse të dy këta kishin një veprimtari dhe një ideal të përbashkët. Josif Pani, ky mik për kokë i Faik Konicës, ishte ndër themeluesit e shoqatave të para shqiptare në Boston, më pas edhe i Vatrës, ndërsa i biri Vasil Pani, do të ishte ai që do të mbante të gjallë këtë shoqëri shqiptarësh për vite me radhë. “At e bir për mëmëdhenë” është një libër me plot ngjarje jo vetëm për dy figurat e mëdha atdhetare Josif e Vasil Pani, që shteti shqiptar i ka vlerësuar e dekoruar, por është i mbushur me plot fakte, dokumente, fotografi dhe përshkrime të veprimtarive nga jeta e Komunitetit Shqiptar të Amerikës. Me 260 faqet e tij, libri është një histori e gjallë, e dokumentuar që i shton njohuritë edhe për shoqatën atdhetare “Vatra”, e quajtur dhe Qeveria Shqiptare në mërgim. Kolec Traboini u shpreh se, “Është një libër historik me shumë interes, që jo vetëm meriton të lexohet por edhe e pasuron bibliotekën e pasionantëve të historisë kombëtare, në të cilën komuniteti shqiptaro-amerikan zë një vend të rëndësishëm”. Gjatë ceremonisë së promovimit folen dhe prof. Nasho Jorgaqi si dhe Prof. Musa Kraja.

*Falenderojme shkrimtarin Kolec Traboini, qe e ndau kete ngjarje me lexuesit e Diellit

AT E BIR PËR MËMËDHENË

August 31, 2016 by dgreca

NGA KOLEC TRABOINI/ Jeta e vepra e Josif dhe Vasil Panit, bashkëpunëtorë të afërt të Fan Nolit dhe Faik Konicës në një libër të ri. Gjatë një takimi qe kish pasur Skënder Luarasi me të birin e Vasil Panit, i kishte thënë që nëse do të botosh ndonjë herë një libër për babanë e gjyshin, duhet ti vesh titullin “At e bir për mëmëdhenë”. Kaluan shumë vite që atëherë. Sotir Pani pas 1990, do të shkonte të jetonte përgjithmonë Amerikë, ku kishin punuar e jetuar babai dhe gjyshi i vet, dhe kjo porosi e marrë në atdhe nga një atdhetar i madh si prof. Luarasi, i biri i Petro Nini Luarasit, do ta shoqëronte kudo. Dhe ja në prag të vjeshtës 2016 vjen për lexuesit libri me këtë titull i shkruar nga Sotir Pani, përgatitur për botim nga Kolec Traboini në serinë e botimeve Pantheon, nga shtëpia botuese Emal. Një libër ky që veç jetëshkrimit ka edhe një mori dokumentesh me shumë vlerë e që mbase për herë të parë bëhen të njohura për lexuesin shqiptar. Në këtë libër kemi dy kapituj kryesorë për dy jetë atdhetarësh, por që kanë një përputhshmëri, sepse të dy këta kishin një veprimtari dhe një ideal të përbashkët. Josif Pani, ky mik për kokë i Faik Konicës, ishte ndër themeluesit e shoqatave të para shqiptare në Boston, më pas edhe i Vatrës, ndërsa i biri Vasil Pani, do të ishte ai që do të mbante të gjallë këtë shoqëri shqiptarësh për vite me radhë. Ka qenë fundi i shekullit 19-të kur Josif Pani emigroi ca kohë në Greqi ku ra në kontakt me atdhetarët shqiptarë. Por atje u konfliktua me qarqet shovinistë të fqinjit të jugut dhe vendosi të shkoje emigrant në Amerikë në vitin 1903. Josifi qe ndër veprimtarët më të njohur për çështjen shqiptare. Veprimtaria e tij kishte dy drejtime kryesore, organizator shoqatash atdhetare që më pas do të formonin “Vatrën” dhe botues gazetash e revistash në gjuhën shqipe. Ishte botues i gazetave “Sazani” dhe “Drejtësia” si dhe autor i librit “Adriatiku dhe lufta europiane” . Gjithashtu autor i plot shkrimeve në gazetën “Dielli”. Josif Pani ishte bashkëpunëtor i ngushtë me Faik Konicën, me të cilin e lidhte një miqësi e madhe. Aq tipike ishte kjo miqësi sa që Faik Konica nuk pranonte të dilte në fotografi me ndonjë tjetër, këtë privilegj ia ka bërë vetëm gazetarit e botuesit Josif Pani. Nën shëmbullin e Faikut, Josif Pani njihet për polemikat e forta me greket e Amerikës por edhe me shqiptarët që punonin për Greqinë në dëm të çështjes shqiptare. Josif Pani jepte kontribut të madh edhe në Federatën “Vatra” deri sa këtë veprimtari atdhetare do ta vazhdonte i biri Vasil Pani. Në vitin 1922 kthehet në Atdhe, në fshatin Dardhë. Është e njohur lidhja e miqësia e tij me Hil Mosin që aso kohe ishte prefekt i Korçës dhe ndihmoi për hapjen e rrugës Korçë -Dardhë në vitin 1929. Faik Konica kur e mori vesh se Josif Panit kishte vdekur në Dardhë të Korçës më 14 maj 1934, ka shkruar: “Josif Pani, ish një shqiptar me karakter të shëndoshë, një nacionalist me ndjenja të këthjellta, bashkëpuntor i imi i vjetër dhe një mik i patundur.” Dihet sa i kursyer ishte Faik Konica në vlerësimet e lavdërimet e bashkatdhetarëve të vet, por për Josif Panin thoshte çdo lëvdatë. Vasil Josif Pani ishte fare i ri kur në vitin 1912 u kthye nga Amerika në Shqipëri dhe u fut në radhët e luftëtarëve të çetës së Themistokli Gërmenjit. Mori pjesë në luftë kundër forcave andarte greke që donin të pushtonin Korçën e fshatrat përreth. Qëndroi në çetat atdhetare edhe në vitet 1913-1914, por edhe në xhandarmërinë e qytetit në ruajtjen e rendit, e më pas do të shkonte përsëri në Boston të Amerikës pranë babait të vet. Në gazetën “Drejtësia” 1920, atdhetari Naum Cerja ka shkruar: “Josifi (Pani) nuk e kurseu djalin e tij, por e bëri therror në altarin e atdheut si Abrahami Isakun dhe e dërgoi shpresën dhe ngushëllimin e pleqërisë, Vasilin, 19 vjeçar, të mbrojë truallin e shenjtë të Atdheut me krahërorin dhe gjakun e tij.” Vasil Pani ka hapur asokohe një restorant të madh në Boston, i cili u bë qëndra ku mblidheshin shqiptarët dhe veprimtarët e “Vatrës” me Fan Nolin dhe Faik Konicën. Vasil Pani një pjesë të madhe të fitimit në restorant e kalonte për Federatën “Vatra”, sa edhe Noli do ta pranonte se, të mos ishte Vasil Pani Federata Panshqiptare “Vatra” do të ishte shuar e harruar. Duke i njohur meritat, anëtarët e Federatës e zgjodhën fillimisht për 10 vjet kryetar i “Vatrës”. Ishte koha kur shoqata Vatra pësoi nje ndarje ne mes te Bostonit dhe Detroitit ku vepronte Refat Gurazezi. Ai ishte kryetar i shoqatës Vatra deri në vdekjen e tij të papritur më 11 dhjetor 1947 në moshën 52 vjeçare. Fjalët e shprehura me këtë rast për këtë humbje te madhe janë vërtetë prekëse. Vetë Fan S. Noli për këtë figurë të Komunitetit Shqiptar në SHBA, ka vënë në dukje tre kategori ku mund të ndahej jeta e tij: Vasil Pani patriot, Vasil Pani si besnik, dhe Vasil Pani si shpirtmirë për ta përmbyllur me fjalët: “Vasil Pani ka qenë kurdoherë në krye të taborit të Shqiptarizmës.” Edhe Faik Konica ka qenë një nga miqtë më të afërt të Vasil Panit. Në fotografinë që i kishte dhuruar më 16 maj 1937 Konica pat shkruar: “Mikut të dashur zotit Vasil Panit për kujtim”. Është ajo fotografi, me e bukura e Konicës, që për gjysmë shekulli u ruajt në sëndukët e familjes Pani dhe tanimë është bërë e njohur dhe përdoret gjerësisht nga media dhe shtypi shqiptar. Ajo fotografi me kushtimin është vendosur në kapakun e librit. Interesante është shtrimi i një problemi që ende nuk ka gjetur zgjidhje. Çfarë u bënë biblioteka dhe gjërat personale të Faik Konicës. Dikush e qarkullon një letër që gjoja Faik Konica ka shkruar para vdekjes duke lënë porosi si testament, por mesa duket, me faktet që sillen në këtë libër, ajo letër është e stisur. Faik Konica kish vdekur papritur me 15 dhjetor 1942. Sillen fakte se ai e ka biseduar me Vasil Panin, kryetarin e shoqatës”Vatra” se dëshira e tij ishte që të varrosej në Shqipëri nëse i ndodhte ndonjë gjë. Dhe Vasil Pani e mori përsipër këtë amanet, por ishte kohë lufte. Kështu që Faik Konica u varros në Forest Hills Cemetery të Bostonit. Në restorantin Court House u ruajtën gjerat e Konicës. Por me vdekjen e Vasil Panit nuk u muar vesh se ku shkuan rreth 3000 librat dhe disa nga gjërat personale të Faik Konicës. Zhdukja e këtij thesari diture ka mbetur mister edhe sot e kësaj dite. “At e bir për mëmëdhenë” është një libër me plot ngjarje jo vetëm për dy figurat e mëdha atdhetare Josif e Vasil Pani, që shteti shqiptar i ka vlerësuar e dekoruar, por është i mbushur me plot fakte, dokumente, fotografi dhe përshkrime të veprimtarive nga jeta e Komunitetit Shqiptar të Amerikës. Me 260 faqet e tij , libri është një histori e gjallë, e dokumentuar që i shton njohuritë edhe për shoqatën atdhetare “Vatra”, e quajtur dhe Qeveria Shqiptare në mërgim. Një libër historik me shumë interes, që jo vetëm meriton të lexohen por edhe e pasuron bibliotekën e pasionantëve të historisë kombëtare, në të cilën komuniteti shqiptaro-amerikan zë një vend të rëndësishëm.

KULLAJT E ZEMBLAKUT, NJE HISTORI PER T’MOS U HARRUAR

August 20, 2016 by dgreca

“Kulla”, fisi që u ndëshkua se priti Mbretin kur la Shqipërinë më 1939/

*Historia e familjes Kulla ose shqiptarët që përpara skuadrës së pushkatimit linin amanet Shqipërinë/

nga Dalip Greca/

* Në një promovimi në Nju Jork: Nga e majta: Vedat Kulla, Sami Kulla, Niko Kirka, Meri Kirka, Jonuz Kulla, Pëllumb Kulla dhe Gëzim Alickolli/

Dr. Fuat Myftia, i cili pat udhëhequr për më shumë se 35 vjet Organizatën Lëvizja e Legalitetit në Amerikë, më tregonte gjatë një bisede, se sa herë ka marrë rrugën drejt Connecticut për të kërkuar mbështetje për Organizatën legaliste, ka qëndruar tek fisi Kulla dhe sa herë ka trokitur atje, derën e ka gjetur të hapur. Edhe kur ka qenë fjala për mbështetje finanaciare, ata kanë qenë të gatshëm dhe kurrë nuk kanë thënë”jo”. Bujaria është karakteristikë e këtyre njerëzve.

Nga ana tjetër prej kohësh kam njohur njërin prej fisit Kulla, Vedatin, i cili për ca kohë ka qenë fqinji im në Lushnjë, tash jeton në Connectikut së bashku me familjen. E shihja gjithmonë ashtu të heshtur dhe të zhytur në hallet e veta nga që ishte me plagë në biografi dhe kurrë nuk ia dëgjova zërin për keq, ndërkohë që fëmijëte tij, Gëzimi dhe Albana ishin shembull dhe pasqyrë e edukatës familjare. Vedati përpiqej të shihte punët e tij, atëhere ishte shumë e vështirë që të mbijetoje në ato kohët e vështira, ku hijet të ndiqnin pas, veçanërisht kur vije prej klasës së përmbysur.

Me Vedatin jemi përshëndetur sërish këtu në Amerikë dhe kur flasim fundjavëve në telefon nuk shpreh asnjë lloj pezmi për hakmarrjen ndaj pafajsisë së vet për trajtimin që i bënë atëhere.

Kur të shkruash për historinë tonë, do të lutesha që penës mos i mësho shumë, nuk duam hakmarrje. Ne duam që përmes historisë tonë të përcillet mesazhi i mosharresës. Brezat që do të vijnë ta mësojnë se dikur në atë vend është qeverisur me logjikën dhe ligjet e absurdit, që ndëshkonin edhe pse ke dashur Shqipërinë, edhe pse ke qenë koshient për Shqipërinë Etnike- kështu më porositi Vedati në telefonatën që bëmë kohë më parë kur isha në procesin e shkrimit.

Nga ana e tij edhe i vëllai Samiu, i arratisur që në moshën 12-vjeçare, në një bisedë telefonike më përcolli të njëjtin mesazh:Le ta njohim të kaluarën që të mos përsëritet. Nuk kemi pse ia fshehim brezit pasardhës gjëmat që e kanë gjetur këtë popull.Të mos e fshehim faktin se shqiptarët kanë pushkatuar njeri-tjetrin, pse e kanë dashur në mënyrën e vet Atdheun. Ajdin Kulla psh, u shkua në plumb vetëm pse e donte Shqipërinë të tërë bashkë, me Kosovë e Çamëri. Kjo duket absurde, por ja që kjo është e vërteta tragjike e këtij populli.

Nuk e besoi këtë as profesori me emër i Kosovës, Zekeria Cana, por kur e ka parë aktakuzën që e çoi në plumb djalin më të shkolluar jo vetëm të Zemblakut dhe Korçës, por ndër djemtë më të mirë të Shqipërisë, i cili edhe në burg u mësonte të burgosurve anglisht,- është shprehur plot pezm:Paskan pushkatuar shqiptarë pse kanë dashë Kosovën?! Dhe bërr lotët….

Jonuz Kulla, pushka e mëmëdheut

Kam përpara shumë dokumenta dhe të dhëna për të zbuluar “njollat” e boigrafisë të fisit Kulla; kam dokumente të nxjerra nga arkivat e Tiranës, kam testamentin e shkurtër të mësuesit që njihte tri gjuhë të huaja, Ajdin Kulla, kam një ditar shumë të sinqertë të Xhevit Kullës, ku rrëfehet sinqerisht se si shpalleshin armiqtë, se si të arrestonin pa të thënë pse, madje edhe pa qenë ti fare në një vend njgjarjesh mund të akuzoheshe se kishte qenë atje, pa të lejuar që të paraqisje alibinë tënde të vërtetë.

Po nga ta fillojmë historinë e fisit Kulla?! Një libër ndoshta do të ishte pak për të treguar rreth 100 vjet histori. Nëse gërmon në jetën e tyre ke për të zbuluar vetëm emra atdhetarësh, patriotësh të mirë që kanë luftuar për Atdheun pa e llogaritur humbjen e jetës. Jonus Zemblaku(Kulla) ka qenë pushkë e gatshme për atdhe që në kohë të moçme, kur shqiptarët luftonin për të nxjerrë jashtë trojeve turqit, madje emri i tij është në radhën e atyre burrave që më 1908 u mblodhën në Manastir, në Kongresin që na dhuroi alfabetin e sotëm, atje ku ishin At Gjergj Fishta, Mid’hat Frashëri dhe burrat e tjerë të mençur të kombit që i dhanë gjuhës së bukur shqipe alfabetin e pavdeksisë së saj.Atje, në Manastir duhej dhe pushka për të mbrojtur shkronjat e pavdeksisë, për t’i mbrojtur nga turqit dhe patriarkana.Prandaj ishte atje Jonuz Kulla.

Kudo kur atdheu jepte kushrimin dhe kishte nevojë për burra trima, atje ishte ai, Jonus Kulla i Zemblakut. Ngjarjet e Flamurit e të mvetësisë të Shqipërisë e gjejnë në Vlorë rreth plakut të Flamurit. Katër vjet më vonë, kur do të shpallej Republika e Korçës, e cila qe e rrezikuar nga grekët, kapedan Jonuz Zemblaku do të ishte përkrah Themestokli Gërmenjit.

Ai së bashku me Ganiun kanë qenë bashkëluftëtarë edhe me Spiro Bellkamenin, Kajo Babjenin, Sali Butkën, Mihal Gramenon; burra me zë e trima të njohur në histroinë e Shqipërisë.

Kur në qytetin e Lushnjës do të mblidheshin burrat që do t’i dilnin zot vendit që të ndalinin coptimin e mëtejshëm të Shqipërisë, atje do të ishte edhe Jonuz Kulla. Ai gjatë gjithë aktivitetit të tij ka qenë një barrikadë e pakalueshme për shovinistët fqinjë. Familaj Kulla është shquar për bindjet e saj nacionaliste dhe ka qenë e deklaruar si mbështetëse e Mbretit Zog.Jonuz Kulla ra në shtratin e vdekjes në vitin 1937 i bindur se detyrën e vet si ushtar i atdheut e kishte kryer ndershmërisht. Bijtë e tij qenë krenarë për trashëgiminë morale e atdhetare që u la i ati: shembullin se si i shërbehej me nder Atdheut! Kur erdhën komunistët në pushtet fotografitë e burrave trima që kishin luftuar për Shqipëri u censuruan, u hoq nga grupi i luftëtarëve Jonuz Kulla!

Nacionalistët, partizanët dhe vëllavrasja pas Mukjes

Me pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste, Ganiu dhe Ajdini rrëmbyen armët dhe krijuan çetat e para kundër okupatorit, madje çeta e tyre, që kishte për komandant Ganiun dhe komisar nipin e tij, Ajdinin, vendosi dhe mbajti kontakte me çetën partizane të Agush Gjergjevicës e Zija Pipos në katundin Shyec, ku u bisedua për koordinimin e veprimeve të përbashkëta mes nacionalistëve dhe partizanëve kundër gjermanëve. Të dy palët luftonin për Atdheun kundër pushtuesit që kishte zaptuar vatrat. Gjithçka u rrokullis pas prishjes së marrëveshjes së Mukjes, pas së cilës komunistët i shpallën kundërshtarë dhe armiq nacionalistët e si pasojë erdhi vëllavrasja. Zemërgjërsia e Gani Kullës dhe zgjuarsia e të nipit, Ajdinit, i cili ishte djalë me kulturë dhe tepër inteligjent(zotëronte dhe tri gjuhë të huaja; anglisht, frëngjisht dhe italisht) bëri që të shmangej vëllavrasja në atë zonë deri në vitin 1944. Madje ata arritën që të lironin edhe nga duart e gjermanëve partizanë të arrestuar, siç ishte rasti i Hysen Treni-t, të cilin pasi e liruan, e përcollën jashtë zonës së rrezikshme. Ka shume raste të dokumentuara kur ndërhyrja e Ganiut dhe Ajdinit ka shpëtuar nag reprezalja fshatrat e zonës.Është e arkivuar ngjarja e fshatit Poncarë: Pas rrethimit të fshatit Poncarë, të nesërmen kishte arritur nëj forcë e madhe gjermanësh, që kishte tentuar të digjte fshatin e të bënte reprazalje. Ajdini dhe Ganiu arritën që t’ua mbushnin mendjen gjermanëve që në fshat nuk kishte asnjë komunist dhe se të gjithë ishin nacionalistë. Kështu që fshati shpëtoi nga djegia. E njëjta ngjarje u përsërit edhe në Menkulas. Këto fshatra shpëtuan nga reprezaljet dhe banorët e tyre nuk përfunduan në kampet famkeqe të shfarosjes, falë edhe kontributit të xhaxha e nip. Po me ndër hyrjen e Ganiut dhe të Ajdinit shpëtuan, duke u liruar nga burgu rreth 60 partizanë, shumica nga Bozhigradi. Të gjithë emrat e tyre janë të identifikuar dhe dëshmi e gjallë i veprimit të nacionalistëve. Ndërhyrja e të dyve bëri që të shpëtojë një masë e madhe fshatarësh të përfshirë me lëvizjen partizane, të cilët u qenë dorëzuar në besë.Ka dokumente që provojnë se Ajdini dhe Ganiu arritën që të shpëtojnë nga qelitë e burgjeve me dhjetëra partizanë. Ata mendonin se të dy palët, si nacionalistët dhe partizanët, luftonin për Atdheun, ndërsa çështja e pushtetit do të zgjidhej pasi të përzihej pushtuesi. Kjo i motivonte që të lironin vëllezërit e tyre nga burgjet e nazizmit.Nëse do të përpiqeshim të hartonim një listë me emrat që u shëptuan, e cila ruhet ende, ajo do të ishte shumë e gjatë:Ibrahim Suli, Kasëm Islami, Karafil Seiti, Salih Muka, Ahmet Elmazi, Qemal Alia, Habil Seiti, Shefqet Musa, Shefqet Ahmeti, Vesel Aliu, Nevrus Avduli, Ramadan Refati, Dajlan Nexhipi, Ahmet Banushi, Karafil Hasani, Faik Zeneli, Avdyl Iljazi, Shaban Ibrahimi, Emin dhe Mustafa Musa e dhjetëra të tjerë, ish partizanë nga fshati Bozhigrad(me përjashtim të Ibrahim Sulit), të cilët janë shpëtuar nga kthetrat e gjermanëve në sajë të ndërhyrjeve të Ganiut dhe Ajdinit.

Ka shumë histori që vijnë nga ajo kohë e largët, si mesazh për të kujtuar të djeshmen, jo për t’u hakmarrë, por thjesht për t’mos harruar e për t’mos u përsëritur.Njihet dhe një rast si ai Bido Bitinckës, i cili iu dorëzua në besë nacionalistëve dhe ata e lanë të lirë që të shkonte me gjithë armë në shtëpinë e tij. Ndërsa kur u vra prej partizanëve djali i Qamil Koshnicës, ky kishte arritur që të mbyllte një pjesë të madhe të fshatarëve në shkollën e fshatit Baban dhe kërkonte që të hakmerrej. Ndërhynë me autoritetin e njerëzve që u dëgjohej fjala edhe Ganiu edhe Ajdini dhe zemërimi i fshatarit, që i iku djali, u zbut, e fshati shpëtoi. Kjo ngjarje është përcjellë në dokumente të kohës e pohuar nga kryepleqësia e fshatit Baban si dhe nga dëshmitarët e shumtë, disa prej të cilëve ishin: Zydi Emini, Sefedin Mehmet Aliu, Asllan Qamili, Xhevahir Tefiku, Qamil Ajdini, Fehmi Shabani, Nexhdet Ymeri Mustafa Xhelili, Vehbi Hyseni e dhjetëra të tjerë.Nga ditaret e atyre që nuk rrojnë më janë përcjellë edhe të dhëna të tjera që tregojnë se deri para Mukjes gjithçka shkonte vëllazërisht. Është e dokumentuar psh se partizanët i patën dhënë Hamdi Babanit rreth 17 pushkë dhe patën porositur për marrëveshje me Kareman Viçanin, por kjo mbeti tentativë e parealizuar si marrëveshje. Arsyeja ishte se gjermanët sulmuan Zemblakun dhe korrieri i nacionalsitëve, Sulejman Ahmeti, arriti me vonesë dhe çeta partizane qe çvendosur nga Kreshpanji në drejtim të Pogradecit.

Pushkatimi i Gani dhe Ajdin Kullës

Përse i shkëputëm shembujt e mësipërm dhe i radhitëm me imtësi në këtë shkrim? Jo pa qëllim. Ganiu dhe Ajdini ishin nacionalistë idealistë.Ajdini qe i shkolluar në shkollën amerikane “Harry Fultz”. Xhaxha e nip luftonin për Shqipërinë dhe nuk e çonin kurrë ndërmend se një ditë bamirësitë e tyre në shpëtimin e jetës së partizanvë do të shpërbleheshin në mënyrë cinike duke u marrë jetën në mënyrë të përbindshme duke i vendosur përballë skuadrës së pushkatimit. Duke qenë se Ganiu dhe Ajdini nuk patën bërë krime ndaj popullit të tyre, duke qenë se dhe në çastet e fundit lista e “bamirësive” të tyre në drejtim të partizanëve ishte shtuar(kishin shpëtuar nga vdekja edhe Rahmi Aliun, Ismail Cakonji, Xhevit Jashar Zvezda e të tjerë), ata nuk u arratisën nga Shqipëria, por i besuan thirrjes mashtruese të komunistëve.Nëntori i vitit 1944 xhaxha e nip i gjenë në Shkodër, qëndresa e fundit antikomuniste.Pjesa më e madhe e nacionalistëve morën rrugën e ikjes, ndërsa xhaxha e nip, nuk po shkëputeshin dot nga toka ku qenë lindur. Tamam në atë kohë erdhi ajo thirrja fallse,thirrja mashtruese që kumtonte lajmin e gënjeshtërt, thirrja që mashtroi shumë atdhetarë :”Kush nuk ka lyer duart me gjak të mos ikë por të kthehet për të punuar së bashku për të rimëkëmbur Atdheun.”Kjo ishte thirrja e Këshillit të Përgjithshëm Nacional Çlirimtar. Ç’të bënin? Ta besonin thirrjen?! E besuan se qenë të pafajshëm; zbritën nag varka dhe u kthyen për të punuar së bashku për të rindërtuar Shqipërinë, siç shkruhej në Thirrjen mashtruese. Një qetësi e rremë deri në Elbasan, por atje; ëndërra kishte përfunduar. Sinqeriteti u ndëshkua. Ata i arrestuan pikërisht kur mbërritën në Elbasan.Ku ta dinin ata se nuk kishte më burra që lidheshin për fjalësh! Qenë dorëzuar në besë tek të pabesët!Xhaxha e nip do të provonin”ëmbëlsinë” e ferrit të torturave e deri tek skuadra e pushkatimit.U akuzuan si tradhëtarë të Atdheut ata që kishin luftuar një jetë për Atdhe. U torturuan shtazërisht dhe u trajtuan ç’njerëzisht thjesht pse ishin akuzuar se ishin kundër “vëllezërve” jugosllavë për derisa ai, Ajdin Kulla në akt-akuzë “qenkish koshient për Shqipërinë Etnike”!Edhe pse e pat të paralajmëruar vdekjen, Ajdin Kulla, nuk u ligështua.Ditët e burgut për të kaluan aktivisht:U mësonte të burgosurve anglishten.Ç’kurajo!

Qëndresa e tij do të shfaqej edhe në ditëvrasjen përpara skuadrës së pushkatimit.

Ja si e ka përcjellë Mërgim Korça në shkrimin e tij”Shqiptarët pushkatojnë shqiptarët që shumë e deshën Shqipërinë”, çastin e mbramë të atyre që pafajsisht u vendosën përballë skuadrës së pushkatimit:Të vënë në radhë, në vijë të zhdërvjellët për një dhe të lidhur me litarë, ndodhen para gropës së çelur enkas për t’i gëlltitur patriotët që do të pushkatoheshin, Gani Zemblaku sypatrembur së bashku me të nipin, Ajdin Kullën. Sheh Qerimi, patriot i shquar dhe gojëëmbli i përkryer, i lidhur tok me të birin, Saliun, të riun ballist të vendosur dhe e mbyll vargun Zyhdi Tapia, elegant si gjithëmonë(i veshur enkas sikur shkonte në dasëm), që mëkat kishte vetëm se e donte shumë Shqipërinë…Xha Ganiu, i rrahur me jetën si dhe më i moshuar, duke pasur frikë se mos në çastin e fundit para vdekjes të nipin do ta lëshonin nervat e tendosura, ngre krahun e lidhur, e pushton të nipin dhe e shtërngon në krahëror për t’i dhënë zemër të qëndrojë si burrat dhe për disa çaste.Por Ajdini trim, jo që s’kish nevojë t’i jepnin zemër por u dha zemër ët tjerëve me fjalët që ish partizani kalivaças (ai që e pushkatoi), dëshmitarë i gjallë i çasteve të fundit para vdekjes të Ajdinit, akoma sot, i kumbojnë në veshë fjalët :”…. amanet Shqipërinëëëë!”

Testamenti i Ajdin Kullës

Po vritem si shqiptar dhe jo si tradhëtar….të rrojë Shqipëria, të rrojë Flamuri Kombëtar!Amanet Shqipërinëëë!…”.

Ky qe thelbi I Testamentit që shkroi më 18 qershor 1945 dëshmori i Nacionalizmës Shqiptare, Ajdin Kulla. Pas dy ditësh, pikërisht me 20 qershor 1945 ai do të ishte përballë atij, partizanit nga Kalivaci, i cili në emër të dashurisë për Atdheun dhe Partinë Komuniste, do t’i zbrazte plumba në krahëror djaloshit 32 vjeçar, Ajdin Kulla, me besimin se ky na paskish tradhëtuar partinë e partizanit nga Kalivaçi, Atdheun dhe “vëllezërit” Jugosllavë! Po pse thërriste:” amanet Shqipërinë” djaloshi nga Zemblaku, po të kish qenë tradhëtar?!Testamenti i Ajdin Kullës mbetet një akt-akuzë e rëndë për sistemin komunist. Ia morën jetën në mënyrën më të pabesë.U vra pse besoi në idealin për të cilin kishte lënë nxënësit dhe pat rrokur pushkën. Atëherë ëndërra e tij për ta patur Kosovën së bashku me Tokën Amë dukej e realizuar, Shqipëria dhe Kosova ishin një. Por pas lufte u pa se gjithçka qe e përkohshme, “vëllezërit” komunistë jugosllavë nuk do ta lëshonin aq lehtë Kosovën . Ata kishin më shumë se një shekull që përkundnin veten nën legjenda dhe mite të rremë se qenë autoktonë aty dhe se Fushë-Kosova qe djepi i miteve serbe! Dhe shpikën “Barazi-vëllazërimin” duke patur për ndihmë edhe vëllezërit komunistë të Shqipërisë Amë. Ajdin Kulla nuk e besoi për asnjë çast gënjeshtrën vëllazërimit sipas Internacionalizmit proletar dhe besimine vet nuk e shkeli as përballë hetuesve, as përballë skuadrës së pushkatimit.

Po ç’pat ai zemërkatrani, (nuk ka mbetur i dënuar pa e mallkuar), ai Navzat Haznedari, që e çoi në plumb?!Ajdin Kulla qe nga ata djem që shquheshin për atdhetarizëm që në bangat e Normales, ku studionte pasi kishte mbaruar tri vjet në shkollën Harry Fultz.Edhe ai, që do të bëhej xhelati i djemve të Nacionalizmit, Nevzat Haznedari qe nxënës po në Normalen e Elbasanit. Madje që të dy kundërshtarët e ardhshëm atëhere qenë në të njëjtën klase. Por ndërsa Ajdini ishte studenti më i mirë i Normales dhe në fundin e shkollës e kishin nxjerrë më të dalluarin; e kishin privilegjuar duke e ulur me trupën mësimore, për ta veçuar si më i miri i shkollës, ruhet dhe një fotografi e asaj kohe, ku Ajdini ka dalë në fotografi me ekipin e pedagogëve të shkollës. Madje është i vetmi student mes pedagogëve. Nevzat Haznedari, përkundrazi, qe nga ata që mezi shtyhej për ta kaluar klasën. Ka dhe një ndryshim tjetër mes të dyve; Ndërsa Ajdini kishte dalë në shesh për ta pritur me protestë pushtimin fashist të Shqipërisë, ai Nevzat komunsti do të vishte këmishën e zezë të xhelatëve pushtues dhe qe regjistruar në radhët e rinisë fashiste! Ajdini nuk pranoi që të vishte këmishën e zezë me të cilën u kapardis ca kohë Nevzat Haznedari. Nuk është për t’u çuditur se si një ish fashist bëhet komunist. Zhelio Zhelev, e thotë qartë se komunizmi dhe fashizmi janë fqinjë të afërt. Të dy instalojnë diktatura. Prandaj nuk e pat të vështirë ai Nevzat Haznedari që nga fashist të bëhej një ndër komunistët më të betuar(tërbuar). Se mos është vetëm ai nga lloji i komunistëve që ksishte hyrë në radhët e komunsitëve përmes portës së fashizmit?! Pse nuk qe i tillë edhe kryeprokurori Bedri Spahiu, i cili i ropi të gjallë nacionalistët, madje edhe këngë këndonin për të:

Reaksionaret por si miu

I dënon Bedri Spahiu….

Kryprokurori Bedri Spahiu pat kohë që të reflektonte pasi do të fitonte mërinë e ustallarëve të vet. Kur e provoi në shpinë të vet torturën dhe akuzat fallco e pa se sa e pështirë ishte raca e komunistëve. Dhe i mallkoi…Por le të kthehemi tek Haznedari që i kumtoi vdekjen e idealistit nacionalist. Atij nuk do t’i dridhej qerpiku kur do t’ia kumtonte vdekjen ish shokut të klasës.Dhe Ajdin Kulla kurrë nuk ia dha kënaqësinë që mezi priste xhelati; nuk u përul. Edhe para skuadrës së pushkatimit Ajdini do të çudiste ata pak që qenë dëshmitarë të aktvrasjes. Zëri i tij i fuqishëm-Amanet Shqipërinë!,- do të ishte më shumë se sa aktakuzë kundër përbindshëve që merrnin jetë të pafajshme pse kërkonin Shqipërinë me Kosovë e Çamëri….

Ditari i Xhevit Kullës

Jonuz Kulla la katër djem:Belul, Ajdin, Xhevit dhe Nazmi Kulla.Xhevit Kulla, detyrohet që të bashkohet me radhët e Brigadës së dytë, duke iu përgjigjur urdhërit, që çdo derë duhej të dërgonte një mashkull në radhët e ushtrisë. Ka qenë fundi i vitit kur ai do të bashkohej në Terovë të Pojanit me Brigadën. Komandant pat Neshat Kondi. Që atë ditë do të niste aventura që më vonë do ta rraste nëpër burgjet e kampet e internimit. Nga Tërova në Rëmënj e Zërvaskë. Parakalimi u bë në Pogradec, ku kishte shkuar Beqir Balluku.Aventura vazhdon; në këmbë ecin natë e ditë në gjurmë të kundërshtarëve që kishin mbetur maleve.Ditë të ftohta dimri. Ata ecnin majë maleve.15 ditë në mes të dëborës.Duke qenë se ditarin do ta paraqesim në numrin e ardhshëm, po ndalemi kalimthi në ngjarjet dramatike, të cilat u rrokullisën në një mënyrë marramendase sa as vetë personazhi ynë nuk e kuptoi se si morën atë rrjedhë:Xheviti sëmuret; i dëmtohet syri i djathtë, doktori e kishte strehuar në një kasolle më vete. Kur u çvendos brigada për në Kpashticë në ndjekje të dy personave që kishin ikur nga burgu, Xheviti nuk e mori vesh, pasi qe i izoluar. Atëhere ndodhi një ngjarje që nuk deshën ta besonin shumë nga ata që e dëgjuan; 20 ushtarë të brigadës dezertuan dhe kaluan kufirin duke shkuar në Greqi. Komandanti i Brigadës bëhet xhind dhe në pamundësi për të gjetur fajtorët që kishin ikur, arreston katër ushtarë. Pas çvendosjes së brigadës nga kufiri shkojnë dhe e marrin Xhevitin e sëmurë dhe i thonë se do ta çonin tek komandanti, i cili gjoja e kërkonte për një problem të rëndësishëm. Kur mbërriti në vendstrehimin e komandës, nuk po kuptonte asgjë se çfarë po ndodhte.Por shpejt do ta kuptonte sapo do të shkelte tek pragu; një pengec në hyrje, hundët gjak dhe seanca e pyetjeve të njëpasnjëshme.

-Di greqisht ti Xhevit-

-Jo

-Po italisht

– Jo de nuk di…

– S’do të tregosh ti…? E shpallën të rrezikshëm. I vunë roje tek dera. Aty qenë sjellë edhe katër të arrestuarit e tjerë për ngjarjet në kufi.Kur po kryhej seanca e pyetjeve, njëri prej të arrestuarve, një djal guximtar prej Shkodre, rrëmben pushkën e rojes dhe ia nis të shtënave.Dy orë luftë.Kur shkodranit i mbarohen fishekët, e kishet ruajtur një për veten. Vrau veten.Xheviti ngjarjen më shumë e dëgjoi se sa e pa; e dëgjoi nga bodrumi ku e kishin lidhur këmbë e duar….Po si rrodhën ngjarjet e mëvonshme? Si u dënua Xheviti, ku e kaloi dënimin dhe çfarë përfitoi pas vizitës së Mehmet Shehut në burg, si e priti e fejuara 11 vjet, ridënimi përsëdyti, internimi… I lëmë për radhën tjetër ngajrjet e kësaj natyre, ku të shfletojmë ditarin e tij… Le të ndjekim fatim e familjes Kulla…

Arratisja e vëllait të vogël, Nazmiut

Fati i familjes Kulla qe i paracaktuar që me arrestimin e Ganiut dhe Ajdint, që përfunduan në plumba. Pas tyre qe radha e Xhevitit që kurrë nuk arriti ta kuptoi se çfarë faji kishte kryer; më pas do ta kishte radhën që të hynte në burg Beluli. I vogli i vëllezërve, Nazmiu, e përjetoi thellë dramën e më të mëdhenjëve. Zemra do t’i dridhej kur do të mësonte pushkatimin e Ganiut dhe Ajdinit. Viti 1945 do ta gjente aty në vendlindje në Zemblak, por jo në shtëpinë që i kishin lënë trashëgim të parët. Që andej i kishin nxjerrë sapo kishin ardhur në fuqi komunistët. Ata jetonin në haur kafshësh. Jetën mezi e shtynin. Gjithçka u qe konfiksuar, pasuria, shtëpia, bagëtia. Edhe pse ua patën sekuestruar pasurinë sërish u kërkonin të paguanin tatimet e larta të shtetit. U detyruan që të shisnin deri edhe kalin e vetëm që u patën lënë. Çdo ditë jeta bëhej më e vështirë. Sa lanin një plan mbërrinte tjetri. Kërkonin t’i gjunjëzonin. U duhej që të blinin misër në treg të Elbasanit me çmim të kripur dhe të lanin planin e tatimit që u vinte shteti.Por mbi të gjitha jeta ishte e pasigurtë, cdo njerin nga fisi Kulla po e arrestonin radhazi.

– Në këto kushte Nazmiu thuri në mendje planin e arrastisjes, të cilin e realizoi me shumë kujdes. Me vete mori edhe dy nipërit, të cilët kërkonte që t’i hiqte nga thonjtë e diktaturës, e cila nuk kishte për t’u rezervuara tyre të ardhme tjetër veç atë të parardhësve që i pat rrasur burgjeve. Nipërit qenë djem të vegjël; Muhameri dhe Samiu .Rruga e vështirë e mërgimit për ta nisi me arratisjen në Greqi. Forcat e matanë kufirit, i cuan në kampin grek. Muhameri dhe Samiu, që qenë fëmijë, e ruajnë ende në kujtesë kapërcimin e vështirë të kufirit dhe vështirësitë e jetës nëpër kampet greke. Për tre vjet Nazmiu me të dy nipërit do të përballej me jetën e vështirë të kampeve greke. Pas tre vjetësh ai do të merrte rrugën për në Gjermani. Aty do të qëndronin edhe dy vjet të tjera derisa, pas dy vjetësh do t’i merrnin amerikanët dhe do t’i nisnin drejt kontinentit të largët, ku do të kalonin gati 50 vjet pa i parë dhe pa marrë lajme për pjesën tjetër të familjes e cila ndërkohë dergjej ca ndër burgje e ca ndër kampe internimi e ferma bujqësore në zona të izluara, nga ku të mos kishin mundësi që të arratiseshin. Beluli, më i madhi i djemve të Jonuzit, kaloi jetën nëpër kampe; në Peqin, në Bishqem, në rrethinate Divjakës, për të përfunduar në kampine Savrës, ku edhe do të vdiste. Në rrethinat e Lushnjës qe i internuar edhe Nesheti me Vedatin. Lufta e klasave i kositi të gjithë, edhe kushërinjtë do të përfundonin kampeve të internimit. Mediu dhe Tefiku, bijtë e Sabriut , u internua në Çermë, Savër, Gjazë të Lushnjës.

– Ditët e para të përmbysjes së sistemit komunist fisin Kulla e gjeti të shpërndarë; ca në Amerikë, ca në Kanada , ca në Austri, ndërsa një pjesë ende dergjeshin kampeve të përqëndrimit apo në zonat e izoluara bujqësore.

Sami Kulla:U arratisëm jo për të fituar dollarë

– Sami Kulla, në bisedën që bëmë të dielën pasdite me 4 prill më sqaron se është arratisur nga Shqipëria jo në moshën 12, por 15 vjeçare. Atëherë shteti e kishtë dërguar që të punonte vullnetar në hekurudhë.

– Ndodhesha në Fushë-Mbret, kujton ai. Nazmiu qe ushtar atëherë dhe e njihte mjaft mirë vijëne kufirit. E dinte shumë mirë se kur dhe si duhet të kalohej kufirit, megjithse nuk qe gjë aq e lehtë. Na u desh që të kalonim 6 seri të minuara. Por gjithçka kaloi pa pasoja ngaqë së bashku me ta ishin edhe Bilal Kalaja me të shoqen Shega, Doko Kalaja, Alithemiu, që qe specialist i minave, përvojë që e kishte fituar në ushtri.Kalimi i kufirit u bë me 3 shtator 1950

– Bashkimi me të afrmit e tjerë, Samiu kujton se u bë në kampin e Lavros, Greqi. Ai kujton se atëherë pati një ftesë nga vajza e Ganiut, babai i sëcilës qe pushkatura me 20 qershor 1945. Ajo pat ikur shpejt në Kanada dhe e ftoi edhe Samiun që të shkonte atje. Por përgjigja e Samiut qe e prerë:- Ne nuk kemi lënë Shqipërinë për të fituar dollarë, ne kemi dalë që të armatosemi, të stërvitemi dhe të kthehemi që të çlirojmë Shqipërinë nga Komunizmi.

Kur morëm rrugën për jashtë Shqipërisë ne kishim dëgjuar për krijimin e Komitetit Shqipëria e Lirë dhe mendonim se duhej të përgatiteshim për t’u rikthyer për ta çliruar vendin, por ashtu si rrodhën ngjarjet qe e pamundur.

Dështimi i desantimeve, tradhëtia e anglezit Filbi, kapja e Hamit Majanit , loja e Sigurimit Shqiptar, bëri që të kërkonim rrugë të tjera nëpër botë… Dhe Samiu mori rrugën drejt Francës, ku qëndroi shumë vite, më pas do të shkonte në Kanada, e pasi do të rrinte ca vite edhe atje, do të merrte rrugën drejt Amerikës…… Kudo që shkoi, Samiu la gjurmët e derës dhe fisit nga vinte. Pronari francez edhe tani e kujton sjelljen e tij ët përsosur. Madje, para ca kohësh, kur një grup specialistësh të bujqësisë(agronomë) nga Shqipëria kishin shkuar në Francë, pikërisht në zonën ku ka pas jetuar dhe banuar Samiu, pronari francez, pasi i kishte pyetur se nga vinin, kishte lëvduar shumë shqiptarin Sami Kulla, që dikur kishte punuar për të. Shqiptarët e kishin ndjerë veten të përkëdhelur në sedër dhe njëri prej tyre i kishte telefonuar Samiut. Dhe ia kishte rrëfyer me krenari lëvdatëne francezit…Ndërsa kur ishte në Kanada, nuk numërohen rastet e bamirësisë së tij ndaj shqiptarëve. Kur gazetat e Torontos flisnin për një shqiptare që mbeti rrugëve pas aksidentimit të të shoqit, dhe pa mundësi jetese, Samiu iu gjend për shumë kohë, derisa i shoqi iu rimëkëmb. Nuk është ky i vetmi rast, ndërkohë që në Cunnectikat, ku është vendosur prej kohësh, nuk numërohen mirësitë e tij ndaj shqiptarëve të porsa ardhur.Derë e hapur këtu në Amerikë si dikur dera e madhe në Zemblak…

Syrgjynosja e së shoqes dhe të birit të Ajdin Kullës

Në kohën kur Ajdin Kulla përgatitej për jetën e përtejshme; në kohën kur ai shkruante testamentin e tij të pavdeksisë, e shoqja Fidaria, qe nuse e re. Në testamentin e tij Ajdini lë vend edhe për shoqen e jetës, fatin e tij, që e pat dashur aq shumë. I ka shkruar përmes Testamentit nënës së tij, padyshim dhe vëllezërve. U është lutur përmes rreshtave të asaj letre-testament:”Pyeteni nusen nëse mbas pushkatimit tim ajo do të dëshirojë të qëndrojë e pamartuar apo jo….”

Shoqja e tij e jetës, Fidaria nuk u nda nga fati i saj i parë, edhe pse ai kishte ikur nga kjo botë aq shpejt. Bashkshortja besnike e lidhi jetën e vet, me djalin Jonuzin dhe me vajzën Luden.Mëma e gjorë u lidh fort pas fëmijëve dhe i mbrojti ata nga të këqiat e asaj jete plot rreziqe;për 40 e ca vjet jetuan të internuar në kodrat e Dumresë, diku në rrethinat e thella të Belshit.Pikërisht i biri i Ajdinit, Jonuz Kulla, që mban emrin e Jonuzit, luftëtarit që pat komanduar trimat e asaj ane, të cilët patën luftuar kundër turqëve, grekëve, bullgarëve, i pat treguar profesorit të shquar, historianit të Kosovës, Zekeria Cana, aktakuzën e tmerrshme”Ajdin Kulla dënohet për agjitacion dhe propagandë, koshient për Shqipërinë Etnike!” Kjo ka ndodhur atë ditë, ku gjithçka qe ndryshe: Qe shembur komunizmi si sistem(I vetmi privilegj që u krijua për të përndjekurit që zhvarrimi dhe rivarrimi).

…. Ngjarjet zhvilloheshin po atje, ku qe hapur ajo gropa e madhe, ku me 20 qershor 1945 qenë pushkatuar si tradhëtar ata trima që ranë mbi njeri-tjetrin me thirrjen :”Rroftë Shqipëria…Rroftë Flamuri! Ndërsa Ai, 32 vjeçari, Ajdin Kulla, që në çastin e largimit nga burgu drejt vendvrasjes, i pat ngritur peshë zemrat e të burgosurve antikomunistë, duke u lënë amanet Shqipërinë. Ishin të njëjtat fjalë që i dolën nga gjoksi edhe në kohëpushkatimin:Amanet Shqipërinë! Pikërisht atë ditë të ngrohtë vere të vitit 1992, mizëri njerëz qenë mbledhur pranë gropës, ku preheshin të pushkatuarit e pafajshëm pse deshën Shqipërinë. Aty pranë gropës pat ardhë atë ditë edhe Fidaria 80 vjeçare, e cila 47 vjet të shkuara, në një natë pa hënë, pat rrezikuar jetën e vet. Ajo pat ardhur aty tek gropa së bashku me gra të tjera si; të shoqen e Zyhdi Tapisë, të bijën e Sheh Qerimit dhe gra të tjera dhe pasi patën hapur gropën, secilit trup i kishin vënë përbri nga një shishe të taposur me nga një letër ku shkruhej emri i seicilit. Ditën që u gërmua gropa pas 47 vjetësh, njerëzit shtangën kur i panë dy skeletet përmbys, ku krahu i njërit ende qëndronte mbi shpatullën e tjetrit, ishin ata; xhaxha dhe nip, Xha Ganiu, i quajturi beu i Zemblakut dhe i nipi, Ajdini.Në atë ceremoni rivarrrimi, i biri i Ajdinit, nxjerr kopjen e Vendimit të Gjyqit, ku shkruhej e bardha mbi tëzezë:”Ajdin Kulla…Gjykata Ushtarake e dënon me vdekje… koshient i Shqipërisë Etnike”…

Po çfarë mendon sot i biri Ajdin Kullës-Jonuzi(i riu)?

Jonuzi e ka përjetuar gjatë humbjen e të atit, Ajdinit. Ai qe një ndër ata që së bashku me nënën dhe të motrën e provuan në shpinë peshën e vuajtjes. Ishin me baba të pushkatuar dhe kjo ishte e mjafët për t’u futur në radhën e të padëshiruarve të rrezikshëm. Por ai nuk do të flasë për vuajtjet e veta, të motrës dhe të nënës nëpër kampet e internimit.

– Ata na kishin vënë në shënjestër dhe ne ishim të destinuar që të vuanim, ndërsa një pjesë jona qe kontigjent për vdekje, më thotë ai dhe parashtron faktet: Pas pushkatimit të Xha Ganiut dhe tim eti, i erdhi radha që të arrestohej Beluli, Mediu, Tefiku, Hymeti.Po i vinin rrotull Nazmiut, vetëm ai pat mbetur dhe si duket ata kishin pritur që të rritej dhe pak. Kur ata po i afroheshin, Nazmiu mori nipërit dhe u arratis. Mos harro se një pjesë ashtu shpëtuan, duke u arratisur; kanë ikur 60 burra dhe gra prej Zemblakut.Nga shënjestra e diktaturës nuk shpëtuan as nipërit, thotë Jonuzi dhe rreshton emrat e Kullëve të tjerë:Hado, Enveri, Sefedini, Fikriu, Selmani, Qerimi….Kush s’mundi të largohej përfundoi në pranga; Faslli Kulla vdiq në tortura, qe vetëm 17 vjeç, se ç’farë i sajuan një aktakuzë koti; ka qenë korrier i diversantëve; Shaban Kulla kaloi 10 vjet në burg, sapo u lirua, vdiq….Jo vetëm nipërit, por edhe kushërinjtë u përcaktuan të padëshiruar. S’bënë përjashtim nga ky rregull as Feridi dhe Muhameri,(jo ky që u arartis) Ibrahimi, Avniu, Mustafaj…Një pjesë vdiqën internimeve si gruaja e Mediut, Kalemi dhe Hedija prindërit e Selmanit….

Pas hesh ca çaste Jonuzi shpërthen:- A e beson se ata, Ramiz Alia me të vetët e realizuan atë që deshën? Na përzunë të gjithëve nga Shqipëria, edhe ne që qemë nëpër kampe u detyruam të merrnim rrugët e mërgimit. Nuk na kanë kthyer asgjë nga pasuria jonë. Dhe kjo është bërë me qëllim të lig. A e ke vënë re se kosovarët janë më të lidhur me Kosovën? Ata janë të motivuar, kanë atje një tokë, kanë një shtëpi, kanë diçka, ndërsa ne asgjë nuk kemi tonën. edhe shtëpinë e madhe tonën, vetëm në letra e kemi…Pse ç’është Atdheu? Ja ajo shtëpia, ajo toka, që ende se kemi toonë…Atdheu nuk është në ajër…..

Vizita e Mbretit

Pushimi i Mbretit Zog i në shtëpinë e Kullëve në Zemblak është përfolur shpesh nga shtypi. Është e vërtetë se Mbreti ka qëndruar në atë shtëpi dhe është pritur me gjithë të mirat. Aty familja mbretërore ka qëndruar një natë. Pasi ata u plotësuan me dokumentacionin e nevojshëm nga pala greke, morën rrugën për matanë. Oficeri i Gardës Mbretërore Medi Kulla si dhe Gjeneral Aranitasi, shoqëruan oborrin Mbretëror deri në Follorinë.Por nuk është e vërtetë ajo që shkruan shtypi se gjoja ishte vetëm ajo vizitë që e bëri Zemblakun fshat me biografi të keqe. E vërteta është ajo që u shkrua në radhët e këtij shkrimi:Zemblaku qe një fshat nacionalist dhe bijtë e tij u çuan në plumb, ndërsa ata që mbetën gjallë provuan burgjet, internimet dhe survejimet. Është shkruar se Kullët nuk qenë me Mbretin, por qenë të inkuadruar me Ballin. Në të vërtetë Jonuz Kulla-Plaku, qe emëruar nga Mbreti Oficer rezerve. Ai, Jonuzi, qe krenar për këtë titull dhe e justifikoi atë deri në ditvdekjen e vet.

Në vend të mbylljes…

Familja e madhe Kulla, deri në kohën kur komunizmi nuk kishte ardhur në fuqi, jetonte e bashkuar në Sarajet e veta. Kjo familje me tradita fisnike , e njohur edhe për bujari në të gjithë zonën, numëronte në radhët e veta 43 pjestarë. Ajo qe krenare se futej ndër ato familje që i kishte dhënë Shqipërisë luftëtarë në çdo brez. Jo vetëm pse, Jonuz Kulla-Plaku, qe luftëtar i njohur dhe me çetën e tij pat firmosur në të gjitha luftrat: Në Kapshticë, me 1910, 1911, 1912, në Zvezdë, Pojan pat luftuar me bullgarët, ku la të vrarë luftëtarët e tij besnik Muharremin me gjithë të kushëririn,të atin e Mazarit e të atin e Hamdiut; të cilët qenë nipër të Jonuzit. Jonuzi me çetën e tij u përpoq të merrte hak për masakrat e grekëve, të cilët pasi mblodhën burrat e Plasës së Poshtme të Korcës, i futi të gjithë në xhami dhe i kositi me plumba;kurse fëmijët e vegjël i nxori në lëmë dhe i shtypi me kuaj…Jonuzi me çetën qe krahu i djathtë i francezëve për të mbrojtur Korçën. Në ato luftime Jonuzi do të merrte një plagë në këmbën e djathtë , që do ta linte me shenjë gjatë të gjithë jetës. Kur gjenerali francez u kërkoi korçarëve një njeri besnik që ta shoqëronte Korça zgjodhi Sabrinë, vëllanë e Jonuzit, pasi vetë Jonuzi tashmë e tërhiqte zvarrë këmbën e plagosur në luftë kundër austriakëve. Pas ngritjes së Flamurit në Vlorë, ku mori pjesë edhe Jonuzi, ngjarjet u çvendosën në Korçë. Themistokli Gërmenji bashkë me Jonuzin, marshuan me luftëtarët e tyre nga Pogradeci në Pllocë, në Potgorije, Shëngjergj, Pojan, Pendavinj, hynë dhe në Korçë dhe valvitën flamurin kuq e zi me shkabën dykrenare. Ka qenë ruajtur një fotografi hyrja e tyre triumfuese, por pas ’45-sës, fotografia e Jonuzit u hoq. Atij i qe prishur biografia, edhe pse pat vdekur që më 1931.

Parimi i luftës së klasave do ta gjakoste familjen Kulla, duke u hequr të drejtën e jetës disa prej pjestarëve të saj, të tjerët i stërmundoi dhe i syrgjynosi kampeve të internimit dhe burgjeve.

Ja bilanci i masakrimit të kësaj familje:

Të pushkatuar

1- Gani Kulla 1945

2- Ajdin Kulla 1945

3- Rapo Kulla 1945

4- Fuat Kulla 1951(Varur në litar)

5- Fazli Kulla 1951(Vdiq në burg gjatë torturave)

Të burgosur

1-Xhevit Kulla

2- Belul Kulla

3- Medi Kulla

4- Tefik Kulla

5-Hymet Kulla

6-Shaban Kulla

7-Ridvan Kulla

Pjestarët e tjerë të kësaj familje provuan jetën me apel nëpër kampet e internimit, punën e vështirë në zona të izoluara të Shqipërisë dhe mohimin e arsimimit të fëmijëve

DIELLI-DEBAT:Kush e filloi luftën civile në Shqipëri?

July 25, 2016 by dgreca

nga Ekrem Bardha/

Drejtuar patriotit dhe shkrimtarit, zotit Naum Prifti,/

Duke lexuar gazetën Illyria, të datës 13 Maj 2016, u ndala tek shkrimi i zotit Naum Prifti me temë “Kush e filloi luftën civile në Shqipëri? Partia Komuniste apo Balli Kombëtar?”

Dëshiroj të ndalem tek ngjarjet politike që z. Naum Prifti ka komentuar duke arritur në konkluzion, që luftën civile në Shqipëri, e ka filluar Balli Kombëtar.Me këtë shkrim, dua të argumentoj që lufta civile nuk u fillua nga ballistët, por nga komunistët.

Qëllimi i komentit tim, nuk është replika që dëshiroj të bëj me shkrimtarin për ngjarjet në fjalë, mbasi çdo njeri ka të drejtën, që të komentojë ngjarjet sipas njohurive dhe perceptimeve të tij. Por në vitet për të cilat komenton z Naum, personalisht kam jetuar në Shqipëri dhe konkretisht në zonat ku zhvillohen ngjarjet lidhur me këtë temë. Qëllimi im mbetet, të tregoj një ngjarje të shëmtuar, të dhimbshme që ka ndodhur në Gërmenj, nga vendi i Themistokli Gërmenjit, ku kam qenë personalisht i pranishëm në këtë histori, së bashku me dy vëllezërit e mi më të mëdhenj, Samiun e Niaziun, dhe ishte pikërisht kjo ngjarje, kjo vrasje makabër, që ndezi luftën civile:Xhevdet Ramolli, Djali i Dervish Hajdar Ramollit, nga Tri-Urat e Leskovikut, një student 25 vjeçar, që vazhdonte stdimet në Liceun e Korçës, që rridhte nga familje nacionalist ballistësh, po udhëtonte nga Teqeja për në Korçë.

Komunistët e batalionit “Hakmarrja”, të urdhëruar nga komandant Petrit Dume dhe komisar Josif Pashko, ndaluan veturën e tij dhe e urdhëruan të zbriste, e ekzekutuan dhe lanë Xhevdetin të mbytur në gjak. Pamja më e rëndë ishte sepse e kishin masakruar me thikë, duke i prerë veshët dhe gishtërinjtë. Viti ishte 1941.

Lajmi shumë shpejt arriti në fshatin tonë, sepse ishte vetëm 4 kilometra nga ngjarja dhe vëllezërit më pyetën nëse doja të shkoja me ta. Unë pranova dhe kështu morëm rrugën në këmbë drejt vendit të ngjarjes dhe e mbaj mend që ecnim me shpejtësi që të arrinim sa më parë. Aty e pamë me sytë tanë trupin e shtrirë të Xhevdetit, të pa lëvizur akoma nga vendi, Dhe sot e kësaj dite, kur e kujtoj atë pamje, më dridhet mishi.

Njerëzit u tronditën dhe u trembën nga ky krim i shëmtuar i komunistëve. Ishte herë e parë që kishin ndodhur një vrasje e tillë. Të nesërmen e ngjarjes një grumbull i madh njerëzish, erdhën të merrnin pjesë në varrim dhe unë si pjesmarrës në varrim nuk mund ta harroj atë skenë, kur njerëzit e indinjuar nga kjo vrasje filluan të thërrisnin: “Hakmarrje! Hakmarrje!”

Por, babai i Xhevdetit, Dervish Hajdar Ramolli tha, ”Mos zini në gojë hakmarrje. Djalin ia kam falur Shqipërisë. E pati këtë fat im bir, por nuk dua të vriten të rinj të tjerë për shkak të tij”. Ky deklarim fisnik, tolerant, patriotik i tij, nuk ka nevojë për koment.

Komunistët hapën fjalë se Xhevdetin e ekzekutuan, mbasi ai ishte fashist, ku në të vërtetë Xhevdeti nuk kishte pranuar ta vishte këmishën e zezë dhe ky veprim i tij njihej nga të gjithë njerëzit përreth zonës.

Duke lexuar artikullin e shkrimtarit z. Naum, i cili arrin në përfundimin se luftën civile e filluan ballistët në vitin 1942, atëherë më vijnë në mendje disa pyetje.A ka mundësi të pranojmë akuzën e komunistëve, që Mit’hat Frashëri, i biri i Abdyl Frashëri, të jetë tradhëtar dhe ti ketë shërbyer fashizmit, kur njihen idetë e tij patriotike?

Si shpjegohet fakti që në demonstratën e parë antifashiste në Korçë, të organizuar nga Abaz Ermenji, Safet Butka dhe Enver Hoxha, menjëherë mbas përfundimit të saj, dy përfaqësuesit e Ballit Kombëtar, Abaz Ermenji dhe Safet Butka arrestohen dhe internohen në Itali, ndërsa Enver Hoxha mbetet i paprekur nga fashistët?

A ka mundësi të besohet që Hysni Lepenica, u akuzua nga komunistët si fashist, kur ai e kundërshtoi pushtimin fashist dhe u ekzekutua nga fashistët?

Po në fshatin Podë, si argumentohet që partizanët vranë pa asnjë shpjegim në mes të fshatit një djalë të ri, vetëm sepse ai rridhte nga një familje nacionaliste?

Si këto raste ka edhe shumë të tjerë, por është për të ardhur keq sepse ngjarjet dhe historitë e ndodhura në vendin tonë janë shkruar dhe komentuar sipas një politike të caktuar ose sipas regjimit që dikur ishte në fuqi.

Duke u bazuar nga ngjarjet e ndodhura, mendoj se lufta civile filloi pikërisht në Gërmenj, në vitin 1941, e nxitur dhe e filluar nga vetë komunistët. Por po në ato vite, mbas krimeve të filluara nga komunistët, edhe ballistët, ku kishte njerëz të pandërgjegjshëm në radhët e tyre, filluan krime kundër partizanëve.

Unë e kuptoj komentin e ngjarjeve gjatë periudhës komuniste, që dhe vetë historianët ishin të detyruar të mos tregonin të vërtetën e ngjarjeve të ndodhura, por mëndoj se tashmë ka ardhur momenti që shqiptarët të njohin historinë e vërtetë, ashtu si ajo ka ndodhur, pa futur politikën dhe interesat në mes.

Fatkeqësisht dihet që historia është shkruar në interes të regjimit në fuqi dhe sidomos regjimit nën diktaturën e Enver Hoxhës, kështu ajo do të shtrembohej dhe kjo është e papranueshme.

Naum, është në fisnikërinë e një kombi dhe të një populli, që të rishkruhet historia në bazë të ngjarjeve dhe të fakteve ashtu si ato kanë ndodhur.

Prandaj duhet të reflektojmë dhe të tregojmë vetëm të vërtetën, edhe pse shpesh ajo është e hidhur, por në fund të fundit e vërteta në tregimin e ngjarjeve i shërben trashëgimisë që do ju lëmë brezave që do të vijnë.

* Kjo ngjare është illustruar në librin tim, “Larg dhe pranë Shqipërisë”, hartuar nga Naum Prifi, në faqen 33, botuar në vitin 2002.

PARASHQEVI QIRIAZI,PIONERE E ARËSIMIT KOMBËTAR

May 8, 2016 by dgreca

Foto e vitit 1905- Shkolla e vashave në Korçë

Shkruan:Eugen SHEHU-Bern/Zvicer/

Familja e njohur e Dhimitër Qiriazit,do të mbushej me plot miq e shokë,në ditët e para të qershorit të vitit 1880.Pat lindur fëmija i dhjetë një vajzë e bukur që dikush nga miqtë e quajti Parashqevi dhe ky emër e shoqëroi ate deri në fund.Ka qenë sigurisht trilli i fatit që Parashqevia të rrethohej jo vetëm prej dashurisë prindërrore por sidomos prej kujdesit të motrave dhe vëllezërve më të mëdhenj në moshë.Në se për familjet e mëdhenj,Dhimitër Qiriazi pagoi mësues për gjuhën shqipe,për më të vegjlit e sidomos për Parashqevinë,kjo nuk ia vlente sepse ende pa mbushur 6-7 vjet,ajo pati mësuar prej vëllezërve të shkruante mjaft bukur germat shqipe.Në fillim Parashqevia ndoqi disa klasë filloreje në Manastir ku falë shkollave të shumta,nisi edhe nga mësimi i turqishtes por edhe greqishtes.Më pas ajo do të shkonte në shkollën e vashave në qytetin e Korçës,të cilën sapo e patën çelur Gjerasimi dhe Sevasti Qiriazi,vëllai dhe motra e madhe e Parashqevit.E vërteta është se në këtë shkolë Parashqevia sikur e ka humour ate gjallërinë karakteristike të familjes.Në fakt kjo shkollë u përmbahej ligjeve dhe rregullave tepër të rrepta,çka bënte të mundur egzistencën e saj.Brenda mureve të ftohtë të shkollës së vashave,Parashqevia kaliti karakterin dhe vullnetin duke iu përshtatur sa më shumë rregullave dhe duke lënë menjanë lojrat aq të dashura në Manastir.Më vonë ajo do ta kujtonte gjithmonë me kënaqësi këtë periudhë (1892-1896) dhe sidomos motrën e saj të madhe Sevastinë e cila ishte dhe mbeti deri në fund një model i disiplinës së hekurt dhe ndershmërisë profesionale.Me përfundimin e shkollës së vashave në Korçë,Parashqevia shkon sërish në Manstir.Por aty vëllezërit dhe motrat,të cilët dëshirojnë vazhdimin e studimeve prej saj,i pregadisin kushtet dhe një vit më pas,Parashqevi shkon në të njejtin kolegj,ku pat studiuar e lënë gjurmë të thella,motra e saj e madhe,Sevastia,duke vazhduar rrugën e motrës së vet,Parashqevi Qiriazi,arrin të përvetsojë krahas lëndëve mësimore edhe një edukatë morale të përkryer.Natyrisht si e fundmja vajzë e Qiriazëve të njohur në Stamboll,ajo do të vizitohej në kolegj edhe prej atdhetarëve shqiptarë miq të ngushtë të Gjerasimit e Sevastisë.Madje,shumë syresh do ta ftonin edhe në shtëpinë e tyre duke kujtuar me mall,viset e bukura të atdheut duke qarë hallet e mëdha të Shqipërisë në fund të shekullit XIX.Vitet e studimeve në kolegjin e Stambollit,njëherazi e paisin Parashqevin me aftësi të mëdha metodike dhe praktike për mësimdhënien.Është kjo arsyeja që në vitin 1904,pasi pat mbaruar me nota të shkëlqyera studimet në Stamboll,Parashqevia kthehet në Korçë,tashmë e aftë për të dhënë mësime në shkollën e vashave,në disa lëndë.Duhet cekur se pikërisht në këto kohë,pra në vitet 1904-1905,kjo shkollë po sulmohej nga të katër anët,prej të gjithë atyre që nuk mund të pranonin idenë e përhapjes së shkollave shqipe.Duke shfrytëzuar rastin që në këtë shkollë,jepeshin ide mbi fenë protestante,mbi te u vërsulën si lukuni ujqish të krishterë e ca mysliman,fanatikë që merrnin urdhërat nga ndonjë xhami apo kishat e tyre.Madje duke parë kokfortësinë e motrave Qiriazi,ata nuk lanë gurë pa lëvizur duke friguar deri edhe prindërit e vashave.Kështu në një urdhër të Mitropolitit të Korçës i cili paradoksalisht fliste në emër të qytetarëve të krishterë,thuhej ; “Kjo shkollë ka qëllimin e keq,të tërheqë vajzat e vogla dhe të pafaj prej orthodoksisë dhe t’i fuse në tjetër Fe,prandaj ne si gjithë qytetarët e këtushëm marrim vendimin që të ç’kishërojmë çdo familje e cila dërgon fëmijët e saj në shkollën protestante…”

( Gazeta “Drita “ Sofje më 15 dhjetor 1905 ).

Ndërkaq Parashqevi Qiriazi,duke njohur të drejtat e këndimit të Ungjillit në gjuhën shqipe,u përpoq që me anë të ideve fetare,të mund të mbushte sadopak zbrazëtinë e krijuar e për më tej,kur në këtë shkollë vinin të merrnin libra dhe abetare shqip luftëtarët e Cerçiz Topullit,Bajo Topullit,Mihail Gramenos dhe Qamil Panaritit,gjuha shqipe u rivendos sërish,pasi shkolla e vashave ishte në besë të këtyre trimave.Më mirë se kushdo,këtë e dinin administrata ushtarake osmane dhe Metropoliti i qytetit.Nuk duhet harruar në këto momente edhe trimëria e motrave Qiriazi ku veçmas Parashqevia shkonte deri në fshatrat më të thella të Korçës e Kolonjës,duke dashur të mbledhe rreth shkollës e gjuhës shqipe sa më shumë vajza.

Viti 1908 do të sillte ngjarje të reja për shqiptarët e të katër vilejeteve.Por sidomos në vilajetin e Manastirit,shpallja e kushtetutës prej turqve të rinj,u shoqërua me një varg masash prej atdhetarëve shqptarë me ç’rast parashihnin përparimin e lëvizjes kombëtare,përmes përhapjes së klubeve,shkollave dhe arësimit shqip.Parashqevi Qiriazi,kësaj kohe ndjek me vëmendje situatën dhe ndërmerr hapa konkret për themelimin e klubit të Korçës,sipas ideve dhe modelit të klubit të Manastirit.Pa u shkëputur nga veprimtaria e saj arësimore,në kontakte me patriotë dhe intelektualë të qytetit të Korçës,ajo ndikon drejtëpërsëdrejti në zgjimin e vetëdijes nacionale dhe përparimin e shkollave shqipe.Mendoi se aktivizimi i saj në këto rrethe,ka bërë që Parashqevi Qiriazi,së bashku me atdhetarin Mihail Grameno,Grigor Cilka,Sami Pojani dhe Thoma Avrami,të caktohen si përfaqsues të Korçës në Kongresin e Manastirit,në nëntor të vitit 1908.Ndërkaq vëllezërit Qiriazi,Gjergj dhe Kristo,dy-tri javë më parë,në bashkëpunim edhe me atdhetarë të tjerë në Manastir,patën krijuar “Shoqërinë botuese latrare”(Arkivi Qendror i shtetit-tiranë,koleksioni i fondeve personale,dosja 169,fleta 26 ),ku sigurisht patën vënë në diejni edhe Parashqevin e cila pat shkruar disa tekste në shqip,por pa e parë dritën e botimit.Ndonëse një vajzë e re,disi e druajtur, Parashqevi Qiriazi si delegate e këtij kuvendi historik,rënditej me burrat më të vyer të kombit tonë. Ishte e para herë që shqiptarët,në një kuvend të tillë,kaq madhorë,pranonin të uleshin dhe për më tej të dëgjonin fjalët e një gruaje.Dhe ajo që vlen të mos harrohet është fakti që kjo grua nuk thirrej e dëgjohej aty për merita të vëllezërve apo motrave (të tjera merita ishin ato) por ish zgjedhur me votën e shqiptarëve,pikërisht për ate shpirt sakrifice,për ate shpresë të pashuar që shpërndante në çdo fjalë e veprim.

Pa u ndalur në ato vendime me rëndësi madhore që u muarën në kuvendin historik të Manastirit,mendoj të mos harrohet fakti i madh se ndër të parët që luftoi dhe sakrifikoi për të vënë në vend ato ide,ishte pikërisht Parashqevia,ajo vërtet mbajti një ligjeratë prekëse në Kongres por vetëm disa muaj më pas,duke punuar ditë e natë,në kushte tejet të vështira mundi të përgadiste abetaren e parë shqipe,me ate alfabet që u mirata prej burrave të Shqipërisë,në vilajetin e Manastirit.

Atëherë kur edhe vetë shqiptarët ishin përçarë në rrafsh të germane të alfabetit,atëherë kur kishat edhe xhamijat lëshuan mallkimet e rënda e të frikshme mbi këto germa,ishte pikërisht Parashqevi,bijë e Manastirit shqiptar të hershëm, e cila me mundin,djersën dhe parat e kursyera prej saj,përgaditi dhe botoi të parën abetare me alfabetin latin.Shtypi shqiptar i ngazëllyer rreth kësaj ngjarjeje,nuk do të vononte të shkruante ; “Ky libër i vogël me 32 faqe dhe 18 fytyra,është radhitur bukur e pas metodës së re,me abecenë që vendosi Kongresi i Manastirit”.(Gazeta “Bashkimi i Kombit” 5 nëndor 1909 ).

Në gjurmë të atdhetarëve të shumtë shqiptarë,Parashqevi Qiriazi e shpërndau falas abetaren e saj,në katër vilajetet shqiptare.Emri i mësueses së shkollës së vashave në Korçë,tanimë u përhap me shpejtësinë e rrezeve të dritës që nga Parga e janina e deri në Dukagjin e Drenicë,që nga Vlora e Mirdita e deri në Shkodër e Pollog.Me këtë akt,Parashqevi Qiriazi,po i shpërblente familjes së vet,mundin dhe investimin e tyre për shkollimin e vajzës.Ndërsa në aspektin tjetër,më të rëndësishëm,ajo kishte hyre tanimë në rreshtat e parë të burrave të mëdhenj të kombit,të atyre që patën hedhur mbi supe përgjegjsinë e lëvizjes kombëtare shqiptare.Nën shembullin e dhjetra shoqërive atdhetare të krijuara në vitet 1908-1909,Parashqevi Qiriazi ngre në Korçë,në janarin e vitit 1909,shoqërinë e parë të grave me emrin “Ylli i Mëngjesit”.Përmes kësaj shoqërie,bija e Manastirit,kërkonte që gratë shqiptare të integroheshin sa të mundeshin në jetën shoqërore,të flaknin paragjykimet mesjetare duke marrë vetë në duar fatin e tyre.Që në ditën e parë të krijimit të kësaj shoqërie,shkuan rreth 100 gra e më tej numëri u dyfishua.Ajo çka arriti Parashqevia që në fillim,ishte se aty shkuan gra prej besimeve fetare të ndryshme,gjë e cila nuk ishte aq lehtë të kapërcehej në ato kohë.”Ylli i Mëngjesit” u bë e dashur për mjaft gra të cilat për të parën herë mësuan aty të shkruanin gjuhën shqipe,të këndonin këngë patriotike apo të dëgjonin mbi traditat e vyera të popullit të tyre.Disa kohë më pas,organizimi i kësaj shoqërie mundi të cekë edhe temat kulturore,aq shumë të dëshiruara për gratë shtëpiake të Korçës.Mandej me vete nismën dhe regjinë e Parashqevisë në dhjetor të vitit 1909,disa vajza të shoqërisë “Ylli i Mëngjezit” vunë në skenë një dramë domethënëse të Shilerit.Rreth këtij aktiviteti,shtypi i kohës do të shkruante : “Drama ishte pergaditur mirë dhe u lojt shumë bukur e me mjeshtëri të madhe nga aktorët e reja.Gjithë dëgjonjësit mbetën shumë të kënaqur.Shoqëria nuk ndau bileta.Me dëshirë u mblodhën 5 lira turke”.( Gazeta “Korça “ 13 janar 1910 ).

Në fillim të vitit 1912 (pas trazirash të shumta jo vetëm në Korçë por në krejt vilajetet shqiptar) Parashqevi Qiriazi,duke ndjekur edhe këshillat e Sevastisë,shkon në SHBA ku ndjek një kurs pasuniversitar në rrafsh të pedagogjisë.Studimi ishte vazhdim i atyre që pat mbaruar në Stamboll,por tanimë ai ndërthurej edhe me përvojat e fituara në këtë rrugë të gjatë e plot sakrifica.Duke i lidhur kërkesat e shkollës,me ngjarjet që pasuan në Shqipëri në nëndorin e vitit 1912,Parashqevi Qiriazi,pas disa muaj të lodhshëm studimesh,mundi të hartojë një program konkret për sistemin arësimor në Shqipëri.Që në fletat e para të këtij studimi (i cili u botua në vitin 1919 në librin e Dakos me titull “Albania the Master Key to the Near East”) Parashqevi paraqet gjendjen e deritanishme të shkollave shqipe.Ajo ndalet posaçërisht në shkollat greke të çelura rëndom në Shqipërinë e jugur duke zbërthyer qartë edhe qëllimin e tyre.Për Parashqevin,këto shkolla ishin veçse çerdhe që mbështetnin pretendimet e tyre territoriale mbi Shqipërinë e Jugut.Për shkollat greke zgjidheshin nxënësit më të mirë të cilët pastaj dërgoheshin në Athinë dhe i dërgonin të nesërmen në Shqipëri për të bërë propagandë helene.Në të njejtën pozitë ishin edhe shkollat sllave të cilat i paisnin shqiptarët me frymën sllavoortodokse.Sa për shkollat italiane,Parashqevi ndonëse theksonte faktin se ato janë të pakta në numër “nuk duhen nënvlersuar në lidhje me propagandën që zhvillojnë”.Duke parë nevojat jetike të shqiptarëve,Qiriazi në këtë studim thekson se “vëndi ynë me tre milion banorë gjithsejt ka nevojë për shkollat në gjuhën e tij dhe jo për shkollat e huaja që duan të na shkombëtarizojnë”.Ajo gjithashtu parashihte në arësim,ngritjen e një organizate e cila të merrej posaçërisht me unitetin kombëtar,duke synuar që krejt nxënësit të ishin të pavarur prej intrigave që po pergadisnin krerët e religjioneve fetare në Shqipëri.Tejet i përparuar për kohën,këtë studim,ndonëse e botoi në vitin 1919,Parashqevi Qiriazi ia paraqiti në mars të vitit 1913,qeverisë së Ismail Qemalit.Por fati i asaj qeverie dihet ,e bashkë me te u rrukullis edhe fati i studimit të Parashqevit.

Ngjarje të trishtuara rodhën në Shqipëri në vitet 1913-1914.Kërcënimet greke në Korçë u shoqëruan me përpjekjet e bandave të andartëve të cilët vranë mjaft prej atdhetarëve të shquar të shkollës shqipe.Shkolla e vashave në Korçë u mbyll dhe motrat Qiriazi u detyruan të largohen.Por edhe në Manastir ato nuk mund të shiheshin me sy të mirë prej autoriteteve vendore të pushtuesve serb,ndaj shkojnë në Sofje e Bukuresht me ftesë të shoqërisë “Lidhja Kombëtare” e cila drejtohej asaj kohe prej Themistokli Gërmenjit.Me anë të kësaj lidhjeje,iu kërkua ndihmë në disa raste autoriteteve diplomatike evropiane për fatet e Shqipërisë,por gjithsesi ndonjë rrezulltat kushedi çfar nuk qe arritur.Pas dy vitesh të udhëtimeve të lodhshme,Parashqevi shkon në SHBA,në shtator të vitit 1915.Ajo fillon aty të bashkëpunojë me shtypin shqiptar e për më tej të organizojë edhe një shoqatë të quajtur “Miqtë e Shqipërisë së Lirë”.Por sidoqoftë,ëndrra e saj ishte çelja e një gazete apo reviste e cila do të mund të mbante të ndezur shqiptarizmën,në shpirtërat e bashkëkombasve të vet,atje në Amerikën e largët.U deshën shumë peripeci e përpjekje dhe në fillim të vitit 1917,doli numri i parë i revistës “Ylli i Mëngjesit” qëllimi i së cilës ishte fort qartë i përcaktuar ;”revistë dy javore shqiptare,kushtuar ndriçimit dhe naltësimit të kombit shqiptar”.Natyrisht në faqet e asaj reviste,zunë vend ngjarjet madhore të shqiptarëve,hallet dhe shqetsimet e tyre,luftërat dhe përpjekjet pafund.Sidoqoftë : “dashuria e saj e zjarrtë për atdheun,dëshira për ta parë Shqipërinë përkrah vendeve të tjera,mbështetja e fuqishme me idetë e Rilindjes Kombëtare,njohja e veçorive,specifikës,rrethanave politiko-sociale të kohës, e bënin Parashqevi Qiriazin,që theksin më shumë ta vinte tek problemet e arësimit”.( Dh.Dishnica, “Motrat Qiriazi”,faqe 103 ).

Ata që kanë patur mundësinë të njihen me disa prej numërave të revistës “Ylli i Mëngjesit” janë bindur jo vetëm për larminë e shkrimeve që mbajnë firmën e Parashqevisë por sidomos me thellësinë e mendimeve të shprehura prej saj,me kthjelltësinë dhe patriotizmin e tyre.Sipas saj,çdo shqiptar duhej të familjarizohej me çështjen shqiptare e për këtë,doemos duhej të njihej me veprat e frashërllinjëve dhe autorëve të tjerë shqiptarë.Duke përdorur një gjuhë të pastër e plot kolorit,Parashqevi përmes shkrimeve të saj në “Ylli i Mëngjesit” arrin jo vetëm të bashkëbisedojë me lexuesin e saj,por edhe ta frymëzojë ate,t’i mbaje gjallë ato ndjenja shqiptarizmi të cilat përpëliten përballë metropolitëve të fuqishëm amerikane.Në shkrimet e Parashqevi Qiriazit,gjente kurdoherë vend shpresa,se populli shqipta,si popull i vjetër që ka luftuar shumë gjatë historisë së tij,do të luftonte për t’ia arritur qëllimit,të renditej në krah të botës së qytetëruar.Jo rallë ajo i është drejtuar flamurit kuqezi,këtij simboli të bashkimit të shqiptarëve,duke dashur të ngrerë sa më lartë famën e tij: O flamur i Skenderbeut,valo rreth nesh,valo rreth trashigimtarëve të tu dhe mburna të therrasim dhe të punojmë për bashkim dhe për liri,për tërë jetë… Nën hijen tënde na pëlqen të rrojmë, o flamur i Skënderbeut dhe për nderin tënd jemi gati të vdesim”.( “Ylli i Mëngjezit”-Boston, viti 1917 , vol 2, numëri 7, faqe 206 ).

Një vend me rëndësi në faqet e “Yllit të Mëngjezit” do të zinin edhe ngjarjet e hidhura në jug të Shqipërisë,ku të ashtuquajturit vorioepirotë organizuan disa dyndje që u ngjanin atyre të barbarëve në lindje të njerëzisë.Nën titullin “Kujtime të paharruara” Parashqevia vendosi në sfond të këtyre ngjarjeve,përpjekjet e mëdha të mbijetesës,të shkollës së vashave në Korçë,në vitet 1911-1914,kur shpesh herë nxënëse dhe mësuese e kaluan natën në një dhomë të mbledhura në gjoks të njëra tjetrës,duke pritur nga çasti në çast të shpërthehej dera prej andartëve grek.Por Parashqevi nuk do të mbetej vetëm në përshkrimin e këtyre ngjarjeve në revistën e saj,ngase këtë revistë,tek e mbramja do ta lexonin vetëm shqiptarët,të cilët në vija të përgjithshme e nga burime të tjera i kishin të njohura masakrat greke.Ajo ndërrmori me nismën e saj dhe me ato pak të ardhura,disa udhëtime,në shtete të ndryshme të Amerikës,duke organizuar konferenca lidhur me çështjen shqiptare.Mendimet e saj të thella,gjuha e ëmbël dhe anglishtja e shkëlqyer që përdorte,bënë që këto salla të arrinin edhe deri në 1000 veta,intelektual të SHBA-ve,të cilët njiheshin për të parën herë me Shqipërinë,aktualitetin dhe fatet e saj historike.Gjithsesi,jam i mendimit se jo vetëm në fushën e letrave,por edhe në ate diplomatike,vizioni atdhetar i Parashqevi Qiriazit ka spikatur dukshëm.Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore,kur në Konferencën e Paqës në Paris,do të diskutoheshin fatet e kombeve,shqiptarët e Amerikës dërguan si përfaqsues të tyre,Parashqevin së bashku me 3-4 të tjerë delegatë.Shqiptarët brenda dhe jashtë shtetit amë,në vitin 1919,ishin mbërthyer pos të tjerave,prej mërive dhe inateve karakteristike,ndërsa të tjerë i shihnin interesat e kombit në suazën e interesave të tyre private.Ka qenë kjo arsyeja që ata u përfaqsuan në Konferencën e Paqës prej 3-4 delegacioneve dhe Turhan pasha,përfaqsuesi i Qeverisë shqiptare,nuk dëgjonte as të takohej me të tjerët.Këtu shkëlqeu edhe një herë shpirti i madh dhe diplomacia e thellë e Parshqevisë, e cila mundi të binde Turhan Pashën që delegatët shqiptarë të zhvillonin një takim të përbashkët.Me këtë rast u unifikua deri-diku,qëndrimi i delegacionit të qeverisë shqiptare.Edhe gjatë ditëve të zhvillimit të punimeve,në konferencën e Paqës,Parashqevia ishte promotori i bashkimit në ide të pjesmarrësve shqiptarë aty.Sa në njerin grup në tjetrin,ajo kërkonte t’ bindete bashkëkombasit e vet se duhet të bashkojnë zërin e protestës dhe të arsyes,pse vetëm,ai zë do të mund të dëgjohej.Gjatë këtyre ditëve,një të afërmi të saj i shkruante : “Kështu të ndarë po të rrimë,do të marrim në qafë më keq,të mjerën Shqipëri.Se të paktën,të jemi të gjithë tok dhe kundërshtimet t’i kemi mbrenda dhe jo jashtë,që të bëhemi rezil përpara të huajve”.( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë, Fondi Parashqevi Qiriazi , dosja 2 fleta 6 ).

Ndërekaq për bijën e Manastirit,ishte e qartë se jo gjithshka varje prej kërkesave unike të shqiptarëve.Duhej të zhvilloheshin takime e biseda sidomos jasht punimeve të Konferencës.Duke shfrytëzuar faktin se njihte 7-8 gjuhë,si edhe shkollën e madhe të njohjes (falë rretahnave të jetës) Parashqevia mundi të takohej në Paris me personalitete të shquar të diplomacisë Evropiane,madje edhe me përfaqsues të vendeve pjesmarrës në Konferencën e Paqës.Duke ditur mirë gjendjen në Shqipëri,duke njohur edhe pretendimet e fqinjëve dhe armiqësitë e vjetra evropiane me shqiptarët,Parashqevia mundi të formojë një mendim të qartë për vehte si edhe përfaqsuesit e tjerë shqiptarë,lidhur jo vetëm se ç’duhej të parashihnin në bisedime,por edhe mënyrat se si do të kërkohej ndihma prej Evropës dhe Amerikës.E vërteta është se disa prej përfaqsuesve të popullit shqiptar në Paris,duke paraparë rrezik të madh prej Greqisë,Serbisë dhe Bullgarisë ishin gati t’u bënin konçesione italianëve të cilët nuk rreshtnin së foluri për “ndihmën” e madhe dhe mbështetjen që do t’u jepnin në luftë kundër fqinjëve të tjerë të Shqipërisë.Ndërsa Parashqevi jo vetëm që nuk mund të fuste veten e saj në këtë grup por bëri ç’ishte e mundur të argumentonte përpara tyre,praktikat shovene dhe zaptuese të italianëve. Besoj se nuk ka qenë e rastësishme që ambasadori italian në Paris,Kastoldi,të ketë kërkuar të bisedojë me shqiptaren”antiitaliane”,Parashqevin.Them besoj,ngase është fakti i njohur që mbas një bisede disa orëshe,Kastoldi nuk ka mundur të sigurojë përkrahjen e bijës së Manastirit.Pas kësaj,gjoja si krejt rastësisht,ai ka treguar se ka ndihmuar në të holla disa shqiptarë,me ç’rast ishte i gatshëm të ndihmonte edhe ate.E fyer pas këtij propozimi, Parashqevi i është përgjigjur: “Faleminderit për ndihmën ekonomike që kërkoni të më jepni,por s’kam nevojë për të.Më mban partia e cila më ka dërguar delegate të saj,këtu në Paris,për të mbrojtur të drejtat e kombit tim”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë,Fondi Parashqevi Qiriazi, dosja 2 fleta 4 ).

Natyrisht në qëndrimet dhe idetë e saj,Parashqevi do të kishte afër edhe atdhetarë të tjerë.Në shënimet e veta për Parisin,ku ajo ndenji plot 7 muaj,Parashqevi i përmend me radhë të gjithë ata,me tiparet e vyera të tyre dhe dobësitë.Por në penën e saj,do të skicohen bukur,sidomos portretet e At Gjergj Fishtës,Imzot Bumçit,Mehdi Frashërit dhe Luigj Gurakuqit.Qëndrimi dhe mpleksja e mendimeve me ta,pjekuria,guximi,apo e kundërta megallomania dhe disfatizmi,u shpalosën hapur tek shqiptarët,në Konferencën e Paqës në Paris.Është tejet vështirë të gjykosh këta burra,për qëndrimet e tyre ngase duhet me parë të njohësh diplomacinë agresive të fqinjëve tanë,si edhe problemet madhore të mbrendshme shqiptare.Në këtë vorbull diplomatike,ku po luhej me fatet e Shqipërisë si me fatet e ndonjë vendi të humbur të Afrikës,Parashqevi Qiriazi,më së paku arriti të formonte një unitet organik të qëndrimit shqiptar,unitet i cili do të kishte fituar së tepërmi Pamvarsisht se çka u arrit në Paris,roli i Parashqevisë aty,duhet parë kurdoherë në aspektin se në çfar shkalle të lartë diplomatike ngriti ajo çështjen shqiptare,në çfar niveli çoi mendimi i saj, zgjedhjen e drejtë të kësaj çështjeje.Ka qenë pikërisht një përfaqsues shqiptar në këtë Konferencë,i cili ka shkruar për rolin e bijës së Manastirit se ; “Le të mburremi jo vetëm me burrat por edhe gjith zonjat shqiptare se zonjusha Parashqevi Qiriazi,Zhan D’arka e Shqipërisë,na nderoi të gjithë.Asnji komb i madh ose i vogël,nuk ka sot në Paris,një delegate Zonjë,po Shqipëria e ka këtë zonjushe, e cila me diturinë dhe mençurinë e saj,dita me ditë po fiton simpatinë e të huajve për fitim të Shqipërisë”.( Revista “Ylli i Mëngjezit “ – Boston, 1919,korrik. Fq.284 ).

Në fillim të vitit 1921,në bashkëpunim me motrën e saj Sevastinë,si edhe atdhetarin tjetër të shquar Kristo Dakon,Parashqevia ndërmerr nismën për çeljen e një shkolle vajzash në Tiarnë,sipas modelit të asaj në Korçë.Qëllimi i kësaj shkolle,ashtu sikundër thuhej në lutjen dërguar Ministrisë së Arësimit Shqiptar,ishte që vajzat shqiptare të edukoheshin sa me traditat e shkëlqyera të popullit tonë aq edhe me edukatën moderne për t’iu përgjigjur niveleve emancipuese të shoqërisë së asaj kohe.Me ngritjen e kësaj shkolle në Kryeqytetin e Shqipërisë,në fakt motrat Qiriazi,potenconin përpjekjet për një arësim mbi themelet kombëtare,me ç’rast do t’i shërbehej drejtëpërsëdrejti kombit dhe do të realizonte aspiratat e mijëra shqiptareve të ndershme.Në fakt,kërkesa e motrave Qiriazi u muar parasysh dhe brenda vitit 1921 u përcaktuan edhe fondet e qevreisë shqiptare që do të përdoreshin për mbarëvajtjen e shkollës.Shkolla në fjalë, e cila mori emrin Instituti “Kyrias” u çel në tetorin e viti 1922.Entuziasmi i vajzave dhe mësuesve,dalëngadalë u shëndrrua në një punë vetmohuese për të realizuar programin mësimor i cili padyshim ishte ndër më të përparuarit në Shqipërinë e atyre viteve.Numëri i vajzave erdhi duke u rritur për çdo vit dhe edukimi i tyre me traditat atdhetare la gjurmë të thella,ngase u transmetuan dashurinë për gjuhën,historinë dhe shqiptarizmën nga gjenerata në gjeneratë.Në krejt këtë nismë,spikati padyshim talenti pedagogjik dhe aftësitë e thella mësimdhënëse të Parashqevisë.Pos të tjerave bija e Manastirit do të tregonte se ishte edhe një zonjë e dhembshur.Ajo dinte të sillej me të gjithë nxënësit duke iu parashtruar sipas temperamentit të sjelljes.Po aq sa edukonte në klasë,po aq Parashqevi jepte shembull edhe jashtë mureve të klasës.Ajo dinte të bënte tekste mësimore,por pat shkruar edhe tekste këngësh,ajo pat qenë delegate në Konferencën e Paqës në Paris,por dinte edhe të qëndiste bukur,të këndonte bukur të punonte pa u lodhur në kopshtin pranë mjediseve të Institutit.Nga viti në vit nxënësit u shtuan,u ble tokë tjetër ku u mbuallën drurë frutore,u çelën edhe disa klasa më të ulta pranë këtij Instituti i cili siguronte vazhdimsinë e përvetsimit të dijeve.Më 1931,shtypi shqiptar i kohës shkruante: “Kjo shkollë ka punuar gjithë jetën e saj për edukimin e vajzës shqiptare,të cilën e ka bërë në gjuhën amtare,në kohën kur ishte i ndaluem zyrtarisht përdorimi i kësaj gjuhe si vegël mësimi.Këtë vepër kombëtare në gjuhën tonë,kjo shkollë asht tue e mbarue edhe sot,në mënyrë e drejtim më të gjërë e t’organizuem”.( “Foleja Kombëtare” – Tiranë 1931 , faqe 39 ).

Por fatkeqsisht nuk ishte e thënë që jeta e këtij Instituti të vazhdonte gjatë.Trazirat e brendshme dhe të jashtme politike,në vitet 30-40 të shekullit të kaluar,dominenca italiane dhe varfëria e shtetit shqiptar bënë që shkolla të mbyllej ose të shëndrohej në disa klasa ku mungonte krejtësisht fryma atdhetare.Përballë kësaj gjendjeje,parashqevi Qiriazi nuk u ligështua.Jeta e saj pat kaluar midis aq andrrallave e furtunave ndaj bija e Manastirit nuk pushoi përpjekjet për asnjë çast.Ajo shkollë tek e mbramja ishte pasqyrë e vet jetës së saj.

As fashizmi as komunizmi nuk mund të lejonin të çelej sërish Instituti “Kyrias”.I pari nuk lejonte sepse kish pikatur frymën e shenjtë të shqiptarizmës,ndërsa të dytët nuk mund të çelnin një shkollë atdhetare meqë ata vetë kishin tradhëtuar atdheun shqiptar,dhe busulla e tyre sishte nga perëndimi por nga lindja.Prashqevi ka kaluar plot dy decenie në heshtje,duke vuajtur për bukën e gojës.Diktatura e Tiranës Hoxhiste u kujtua për te,vetëm në festimin e 60 vjetorit të Kongresit të Manastirit,ku Parashqevia ishte e vetmja delegate e mbetur gjallë.Më pas asaj i kanë ndarë një pension modest duke ia dorëzuar sërish haresës.Por antiharresa,populli, e mbushi me adhurim e lule,ndërsa e përcillte për në banesën e fundit më 17 dhjetor të vitit 1970.

Bern-Zvicer