Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Konferenca e Konispolit për Çamërinë

by

Nga Albert Habazaj/

Për njohjen dhe zgjidhjen e Çështjes çame, po punohet paralelisht në dy rrafshe: në rrafshin kombëtar dhe në atë ndërkombëtar. Edhe brenda vendit, po ravijëzohet shqueshëm ndjeshmëria dhe ndërgjegjësimi i opinionit publik për gjenocidin e shovinistëve grekë ndaj popullatës së pafajshme çame në trojet e veta. Janë katër prioritete themelore në planin e veprimit ndërkombëtar për arritjen e synimit final, të idealit të lartë të lirisë, që u tkurr, u ndrydh, u ngrys, u tut, u plagos, u gjakos, u shqye, u mpak, por s’u mplak e nuk thinjet deri në realizimin e jetës qytetare, sikurse të tjerët, të çamëve në tokat e tyre, matanë kufijve të Shqipërisë së Sotme Zyrtare, e shqiptarëve rrethuar me shqiptarë. Katër janë shinat e Marathonomakëve të së drejtës universale njerëzore: 1. Njohja e gjenocidit dhe krimeve kundër njerëzimit, të bëra nga qeveria greke nga 1913 (guxhitur nga Konferenca e Londrës, me ambasadorët e 6 Fuqive të Mëdha të kohës: Britani e Madhe, Francë, Gjermani, Austro-Hungari, Rusi e Itali, më 22 mars 193) deri 1944 kundër popullsisë shqiptare të Çamërisë; 2. Njohja e së drejtës së ripatriotizimit të popullsisë Çame në vendin e vet; 3. Njohja e të drejtave të pakicës etnike Çame në Greqi, si dhe të drejtat e njeriut për secilin qytetar; 4. Njohja e rikthimit të pronave civile të çdo njërit, si pronat publike e fetare të besimit të shqiptarëve të Çamërisë. Janë zhvilluar veprimtari atdhetare, kulturore, protesta, tubime e konferenca paqësore, që kanë gjetur pasqyrim edhe në mediat pamore e të shkruara, elektronike dhe manuale, të cilat kanë realizuar faktorizimin e Çështjes çame. Janë angazhuar dhe mjaft intelektualë dhe figura të njohura publike, si profesorët me origjinë çame Selman Sheme e Rasim Bebo, akademik Beqir Meta, profesorët e nderuar Eshref Ymeri, Rami Memushaj, Lisen Bashkurti, Bardhosh Gaçe, Koço Danaj, Fatmir Terziu, studiuesi dhe shkrimtari himariot Andrea Petromilo studiuesi dhe shkrimtari çam Enver Kushi, veprimtarë të tjerë çamë si Valentin Brahimi, Jasin Abazi, klerikë të devotshëm kombëtarisht si At Nikollë Marku, myfiu i Vlorës, imami Haxhi Hito Shahaj, myftiu i Prishtinës, drejtori i Muzeut të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, z. Parim Kosova, gra të shquara çame, si Selfiana Zeqiri, Violeta Brahimaj, Aishe Sulejmani, Gjyslime Hasani, vajza e intelektuale të reja çame si Rudina Zeqiri, Lorena Abazi, atdhetarë të përvëluar si Skënder Beqiri, poetë të talentuar si Xhemil Lato, intelektualë nga Kosova, si prof. Rexhep Abazi e shkrimtari Bilall Maliqi me atdhetarë të tjerë nga Presheva, Bujanoci e Metvegja, nga Dibra e shqiptarë të të Maqedonisë, të Malit të Zi dhe nga diaspora të përkushtuar për Çështjen e Lartë, deri tek personaliteti i njohur çam në Amerikë, zotni Sali Bollati etj. Të shtunën e datës 30 prill 2016, u zhvillua në Konispol konferenca paqësore e radhës për sensibilizimin e Çështjes së pazgjidhur të popullit shqiptar të Çamërisë. Ishte një konferencë tematike “ÇAMËRIA – O SOT, O KURRË!”, si vazhdim i duhur në kohë dhe në hapësirë, sipas platformës kombëtare dhe qytetare të programuar. Ashtu si deri më sot, promotor i kësaj veprimtarie është Shoqata Demokratike Shqiptare “Çamëria”, (quajtur ndërkombëtarisht edhe Këshilli Ndërkombëtar i Çamërisë), me qendër në Holandë, që ka ideator, themelues dhe kryetar z. Festim Lato. Në konferencë morën pjesë veprimtarë të çështjes kombëtare, historianë, poetë e shkrimtarë, intelektualë të respektuar, etj. Konferenca e Konispolit për Çamërinë u zhvillua sipas një programi të orientuar me prezantuese (folëse): zj. Elisa Toshkallari, e cila, me fjalën e zgjedhur dhe të ngrohtë, u fali të pranishmëve ndjenja dashurie për dheun e të parëve dhe të drejtën e tyre. Diskutuan veprimtari i dalluar çam, mësuesi veteran, profesor Sami Sulejmani. Më tej, fjalën e poetit dhe studiuesit Idajet Jahaj, (në pamundësi pjesëmarrjeje), e lexon zonjushë Miledi Abazi. Në vijim foli, veprimtari dhe poeti Hiqmet Mehmetaj. Fjala përshëndetëse e z. Festim Lato (edhe sponsor i kësaj konference) lexohet nga zonjushë Miledi Abazi. Veprimtari dhe poeti çam Xhemal Xhemali reciton me shumë emocion poezinë e tij rapsodike “Kthim në Çamëri”. Patrioti dhe fotografi çam 87 vjeçari Skënder Beqiri, duke iu dridhur buza e fjala, rrëfen masakrat shovene gjatë përzënies me dhunë të prindërve të tij e të çamëve të tjerë, kur vetë ai e moshatarët e tij ishin foshnja e të mitur. Shkrimtari, studiuesi dhe veprimtari Albert Habazaj foli për ndërkombëtarizimin e çështjes çame deri në zgjidhjen e drejtë të saj. Poeti, shkrimtari dhe atdhetari çam Xhemil Lato bëri të qartë prioritetet themelore për realizimin e këtij misioni patriotik të Këshillit Ndërkombëtar të Çamërisë dhe veprimtarëve mbështetës idealist të Çështjes çame.

Siç dhe jemi informuar, siç kemi parë, dëgjuar dhe lexuar, E drejta e Çamërisë e nisi ndërkombëtarisht zgjidhjen; në mënyrë të organizuar, juridike dhe qytetare, sipas akteve ligjore ndërkombëtare, marrëveshjeve dhe traktateve ndërkombëtare. Me një grup veprimtarësh dhe intelektualësh nga Shqipëria, (me banim brenda kufijve shtetërorë, në Kosovë, në Çamëri, në Shkup e Tetovë, Tuz e Ulqin) më datën 29. 09. 2015, ora 11. 30’ në Malieveld Den – haag Holland (Malifed HAGË) u zhvillua një tubim paqësor për të përkujtuar viktimat e genocidit grek ndaj popullsisë të masakruar çame, si dhe për ta bërë më të njohur botërisht padrejtësinë që i është bërë dhe vazhdon t’i bëhet kësaj popullate të shpërngulur nga trojet e veta nga ana e shtetit të sotëm grek, vijim i të djeshëm shovenogrekokaragjoz. Morën pjesë dhe mjaft shqiptarë me banim në vendet europiane, sikurse dhe shumë miq e dashamirës nga Holanda, nga Belgjika, nga Italia etj., që shprehën solidaritetin ndaj të drejtës qytetare të popullatës së persekutuar, të masakruar e të përndjekur nga shovenët grekë. Mbas Hagës, filluan veprimtaritë konkrete në SHBA dhe në Europë; në Bruksel, Gjenevë, Vjenë, Luksenburg, Strasburg, në Dortmund të Gjermanisë, në Tiranë, në Prishtinë, në Vlorë e në Prizren. Vetëm dy fjalë nga jehona e madhe në shtyp për veprimtarinë e Prizrenit, që u zhvillua më 17 janar 2016: “Mbahet konferencë për Çamërinë. Të dielën (më 17 janar) Shoqata “Çamëria”, me qendër në Holandë, e themeluar nga z. Festim Lato, si dhe Këshilli Ndërkombëtar i Çamërisë, organizuan në Prizren konferencë për çështjen e Çamërisë. Në këtë konferencë morën pjesë përfaqësues nga Kosova, Shqipëria, Presheva, Maqedonia. Pjesëmarrësit ishin akademikë, klerikë të lartë, shkrimtarë, gazetarë, diplomatë dhe patriotë të shquar. Konferencën e ka hapur At. Nikollë Marku. Pas shumë referimesh e diskutimesh, konkluzionet i bëri sekretari i përgjithshëm i Këshillit Ndërkombëtar të Çamërisë me qendër në Hagë, prof. dr. Lisen Bashkurti”. Ndërsa, historike do të mbelet për mbarë shqiptarinë e enjtja e datës 11 Shkurt 2016. Më në fund, mbas shumë përpjekjesh, u hodh hapi i parë dhe, ndërkohë, më i rëndësishmi: Çështja çame dhe kërkesa për njohjen e gjenocidit grek mbërriti në Gjykatën Ndërkombëtare të Hagës. Tashmë është bërë fakt i njohur botërisht veprimi në kohën e duhur dhe në vendin e duhur i delegacionit të Shoqatës Demokratike “Çamëria”, Holandë, i përbërë nga Festim Lato dhe Koço Danaj, që pasi realizoi me sukses më 10 shkurt nw Veenendaal (Holandë) një konferencë paqësore me delegatë nga Presheva, Bujanoci e Metvegja, nga Gjakova, Prishtina e Dibra, nga Prizreni, Tuzi e Lushnja, nga Vlora, Labëria e Himara, nga Tirana, Shkodra e Çamëria, nga tërë viset ku flitet shqip e jetojnë shqiptarë, edhe me emigrantë shqiptarë nga SHBA, Belgjika, Holanda, Italia, Gjermania, Franca, Zvicra, Austria  e Anglia, për sensibilizimin e çështjes së pazgjidhur të popullit shqiptar të Çamërisë, dorëzoi në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë me seli në Den Haag DOSJEN E ÇAMËRISË. Shoqata Demokratike “Çamëria” dorëzoi një dosje të madhe, të plotë me katër nëndosje konkrete, me argumente ligjorë dhe shkencorë, ku u kërkohet prokurorëve të trajtojnë problemin çam duke këmbëngulur për të drejtat e mohuara.“Ne presim që popullit çam t’i jepet e drejta dhe t’i njihet gjenocidi që i është ushtruar mbi këtë popullsi”- kërkuam njëzëri të gjithë sa qemë mbledhur atje”. Dosjet e dorëzuara në Prokurorinë e Gjykatës Ndërkombëtare të Hagës kanë brenda të gjitha të dhënat e dokumentuara për gjenocidin grek kundër shqiptarëve vendas të Çamërisë dhe janë të shkruara në tri gjuhë: anglisht, gjermanisht dhe frëngjisht. Dosja e parë përmban të dhëna e dokumente për njohjen e gjenocidit të ushtruar mbi popullsinë çame dhe dëshmitë e të mbijetuarve. Dosja e dyë ka të bëjë me provën ndërkombëtare për krimet kundër njerëzimit të bëra nga qeveria greke nga 1913 deri 1945. Dosja e tretë ka të bëje me të drejtën e riatdhesimit të popullit të shpërngulur me forcë. Dosja e katërt  ka të bëjë me rikthimin e pronave të zotërve. Këto trajtesa u kumtuan në konferencën e radhës në Konispol. Në fund të kësaj konference, të pranishmit vizituan ekspozitën e fotografit Skënder Beqiri me 12 stenda dhe 63 fotografi, në të cilat janë fiksuar kronologjikisht: pamje të shovinistëve grekë kundër Çamërisë; pamje nga masakrat e gjenocidit grek ndaj popullatës së pafajshme shqiptare të Çamërisë; grup ushtarësh Çamë të mobilizuar nga qeveria greke në vitet 1939-’40 në frontin çlirimtar kundër Italisë fashiste, ku na bën përshtypje një fotografi e patriotit Nuri Emin Zane, internuar në Kampin e Përqëndrimit Dakao – Mynih, Gjermani prej 10 prill 1944, ku ka qëndruar e mbijetuar si ai, dhe pas 18 muajsh “çuditet si ka shpëtuar/ m’u si nga thojt’ e lugatit”, nga të  paktët kthyer gjallë e të gjymtuar, por që, për fatmirësi morale, dekoruar (pas vdekjes) me “Medaljen e Artë të Shqiponjës”, Tiranë, 08.02.2005, nr. Dekret 4478, nga presidenti i kohës Alfred Mojsiu. Medalja e artë i është dhënë atij atdhetari në shënjë vlerësimi të lartë e respekti të përhershëm për kontributin e dhënë në luftën kundër pushtuesve nazifashistë, në krahinën e Çamërisë dhe për rezistencën e vuajtjet, si i internuar në Kampin e Përqëndrimit të Dakaos. Më tej, ekspozita ka pamje nga Kongresi Çam në Vlorë, 1945 me pjesëmarrje të aleatëve antifashistë; solidariteti i aleatëve për Çamërinë, 1945 -; si dhe fotografi nga dita historike 11 Shkurtit 2016, kur dosja e Çamërisë u dorëzua në Hagë, si dhe fotografi të tjera të realizuara në Tiranë, në Prizren, në Vlorë e Prishtinë nga veprimtaritë për sensibilizimin dhe ndërkombëtarizimin deri në zgjidhje të Çështjes së drejtë çame.

 

Konferencë shkencore në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë

by

100 VJETORI I LINDJES SË ALBANOLOGUT  QEMAL HAXHIHASANI/

Nga MSc. Albert HABAZAJ/

Departamenti i Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë i Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë në bashkëpunim me Qendrën e Studimeve Albanologjike, Tiranë, organizuan një Konferencë shkencore për figurën e respektuar të Qemal Haxhihasanit (1916-1992). Konferenca, që u zhvillua në mjediset e Universitetit, më 31 mars 2016, ishte dhe një plotësim i amanetit të babait të Folkoristikës shqiptare nga kolegët e pasardhësit e tij diturorë të fushës, vëzhgues të punës në terren e kërkues shkencorë, nën mbështetjen financiare të familjes dhe veçanërisht të së bijës së tij, përkthyeses së njohur Jeta Haxhihasani. Veprimtaria u zhvillua në nderim të 100 vjetorit të lindjes të Qemal Haxhihasanit, këtij personaliteti të shquar të arsimit dhe folklorit shqiptar. Koha, që lamë pas, edhe pse ai kishte kontribute titanike në etnokulturën shqiptare dhe arsimin mbarëkombëtar, e pa atë, (njërin nga fatosat e albanologjisë), bardhë e zi, saqë, ende vigani tallazitet në horizontin tonë me dritëhije.

Qemal Haxhihasani u lind në qytetin e Elbasanit më 16 shkurt 1916 në një familje nëpunësi të vogël me tradita atdhetare dhe u nda nga jeta më 1 shkurt 2002. Ai pati fatin të ishte normalist i Elbasanit dhe fatin në katror të ketë mësues shkencëtarin Aleksandër Xhuvani, një nga personalitetet e mirënjohura të kohës. Studimet e larta i kreu në Universitetin e Firences, në Itali. I pajisur me dije të thella, i mbushur me kulturë perëndimore, i dalluar për integritet dhe forcën e intelektit, me identitet kombëtar dhe edukatë pune, ai do të bëhej një folklorist i spikatur, një nga etërit e folkoristikës shqiptare të pasçlirimit, tok me prof. Zihni Sakon; si vijues të plotësuar të të parëve të tyre të linjës e sidomos të mbledhësve të hershëm shqiptarë të krijimtarisë folkorike të mirëfilltë, si De Rada, Jubani, Mitko, Dine, etj. Ai ishte prudent (i matur e i urtë), por nuk lëshonte pè, nëse bëhej fjalë për ndonjë krijim që nuk përmbushte kriterin e hyrjes në qarkullim folkorik. Qe kërkues i saktë për autenticitetin folkorik, për ruajtjen e vlerave autentike

Nuk kemi ndërmend të shkruajmë jetëshkrimin e tij shkencor, por vlen të theksojmë se ai dha ndihmesë të çmuar edhe si historian i folkloristikës shqiptare. Haxhihasani konsiderohet si një ekspert i letërsisë popullore shqiptare (në Sektorin e Prozës e të Poezisë Popullore), eksplorues, gjurmues, hulumtues i pasionuar i terrenit, udhëheqës i ditur dhe i palodhur i fushës, thelluar ngushtësisht në poezinë popullore me të tri ndarjet e saj të veçanta: epike, lirike dhe epiko-lirike apo liriko-epike. Ndërkohë, mund të cilësohet vërtet heroike puna e Qemal Haxhihasanit si profesor e folklorist i shquar, si hartues i veprës madhore “Epika legjendare” (I, II), një nga personalitetet me vlerë programatike për studimin e trashëgimisë sonë kulturore. Njohja, përhapja, vlerësimi, gjykimi saktë e i thelluar i veprës së tij janë domosdoshmëri në praktikën e një trupe akademike, në mbështetje të mësimdhënies dhe të kërkimit shkencor. Me këtë synim u zhvillua dhe Konferenca shkencore e Vlorës kushtuar kontributit të tij të dukshëm albanologjik. Pasi çeli punimet e Konferencës dr. Ermir Xhindi, shef i Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë në Fakultetin e Shkencave Humane të Universitetit të Vlorës, nisi seanca e parë, ku prof.dr. Agron Xhagolli, folklorist, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë (QSA), shpalosi personalitetin e prof. Qemal Haxhihasanit dje dhe sot. Prof.dr. Nexhip Mërkuri, gjuhëtar, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë mbajti kumtesën: “Qemal Haxhihasani për të folmet e fshehta të Përmetit dhe prirja e tyre si pasuri gjuhësore”. Dr. Vilma Bello kumtoi materialin për të folmen e Çamërisë, si një hulumtim i thellë e krahasues i dialektologut Qemal Haxhihasani. (Kumtesa qe përgatitur së bashku me dr. Migena Balla [të dyja pedagoge të Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë të universitetit tonë]). Ardhur enkas për këtë nderim nga Tetova, prof.dr. Hamit Xhaferi (pedagog i Universitetit të Europës Juglindore, Tetovë) trajtoi ndihmesën e Q. Haxhihasanit për arsimin shqiptar në Tetovë. Dr. Leka Skëndaj, gjuhëtar e pedagog i Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, shtjelloi sfidat e kristalizimit të metodologjisë në kërkimet dialektore dhe ndihmesën e prof. Qemalit. Gjatë kësaj seance u fol edhe për pikëpamjet mbi origjinalitetin e Eposit Heroik Shqiptar, temë të cilën e kishte prof.dr. Zeqirja Neziri nga Universiteti i Shkupit; si dhe mbi rolin e prof. Haxhihasanit si përudhësues i sociolinguistikës shqiptare, punim i prof.dr. Valter Memisha (QSA), të cilët në pamundësi pjesëmarrjeje, kishin dërguan materialet, që, si çdo kumtim i radhës, u dëgjuan dhe, për to, u bënë pyetje a diskutime.

Seanca e dytë nisi me kumtesën e studiueses Arjana Seiti (QSA): “Metodologjia e prof. Qemal Haxhihasanit si kërkues shkencor. Dr. Gladiola Elezi, pedagoge e Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, shprehu idetë e saj për vëzhgimet morfologjike të prof. Haxhihasanit në të folmen e Vërsulovës. Dr. Edlira Çekrezi, gjithashtu pedagoge e Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, paraqiti veçori të përmbledhjes “Tregime dhe këngë popullore për Skënderbeun” të Qemal Haxhihasanit. Pegadogu tjetër i Universitetit “Ismail Qemali”, dr. Artan Xhaferaj u ndal te e folmja e Çamërisë dhe kontributi i Haxhihasanit. Kumtesën vijuese e paraqiti dr. Enkelejda Billa, pegagoge e Universitetit të Vlorës për Epikën historike nën vështrimin e Qemal Haxhihasanit. Studiuesja Orjona Shegaj (QSA) u ndal në klasifikimin e lirikës popullore sipas prof. Haxhihasanit. Kumtesën e radhës e mbajti studiuesja Ermela Broci (QSA), ku ftilloi hapësirat etnografike të këngëve rituale sipas prof. Haxhihasanit. Në vijim, shprehu dy fjalë dashamirëse Agron Xhaho. Në emër të familjes, përshëndeti Jeta Haxhihasani, e cila komentoi edhe një bllok me fotografi të atij titani, që ka shkelur trojet shqiptare pëllëmbë për pëllëmbë (brenda dhe përtej kufijve shtetërorë të Shqipërisë së sotme, në ato hapësira ballkanike ku kanë banuar shqiptarë). Albumi fotografik i Haxhihasanit (me komentin për to) përbën një atlas etnografik dhe arsimor më vete, model për mësuesit dhe studiuesit e sotëm. Më tej, u lexua përshëndetja e prof. dr. Vebi Bexheti nga Universiteti i Europës Juglindore, Tetovë; si dhe kumtimet e Prof. Zymer Nezirit nga Universiteti “Hasan Prishtina”, Prishtinë-mbi studimet e Qemal Haxhihasanit për “Ciklin e Kreshnikëve”; të studiuesit Agim Leka, po ashtu nga Universiteti “Hasan Prishtina”, Prishtinë-mbi personalitetin shkencor të Qemal Haxhihasanit; si dhe të pedagoges së Universitetit të Vlorës, dr. Evis Hudhëra. Referatin përmbyllës “Profesor Qemal Haxhihasani, albanologu ynë i shquar” e mbajti prof.dr. Bardhosh Gaçe, Mjeshtër i Madh.

Meqë qëlloi të jem përgatitësi i relacionit për Konferencën shkencore “Qemal Haxhihasani, personalitet i shquar i arsimit dhe i folkorit shqiptar”, kumtesën time (unë, Albert Habazaj) e vendosa në fund të kësaj parashtrese, që, në fakt është një relacion përmbledhës dhe kujtesë e dokumentuar e kësaj veprimtarie shkencore të institucionit tonë. Po e botoj me shkurtime, pa e publikuar të shkëptur si material). Mbajta kumtesën: “Qemal Haxhihasani, një Gjolekë i Folkoristikës shqiptare”. Trajtova ndihmesën shkencore në rrafshin e raporteve histori-epikë historike për Luftën e Vlorës, 1920 të profesorit të pashpallur, por profesor të profesorëve të fushës, Qemal Haxhihasanit. Në hartën folkorike të Shqipërisë Mbijugore, në krahinën e Labërisë ka mbi një shekull e gjysmë, afro dy, që është kënduar, dëgjuar e (kur u futën në përdorim aparatet regjistruese) regjistruar edhe kjo njësi foklorike: “U trete, Gjolek’, u trete,/ po sos u trete për vete,/ po për gjithë vilajete…/ – Pse lëfton, a derëzì?! – As për mua, as për tì,/ po për gjithë Shqipëri…”. Kjo këngë i kushtohet bëmave heroike të njërit nga bijtë e shpatës shqiptare, njërit nga kryetrimat e kryengritjeve popullore kundërosmane, kapedan Zenel Gjonlekës (Gjolekës me këngë e me histori). Në një trajtë tjetër, vështruar në kontekst, kjo këngë i rri mirë e bukur profilit të profesorit të madh, të paharruarit Qemal Haxhihasani, që është një Gjolekë i etnologjisë, një kapedan i folkorit shqiptar, një Dhaskal Todër i shkronjave shqip e arsimit ndër shqiptarë (Theodor Haxhi Filipi i viteve 1830 – shën. im: A. H); që një jetë të tërë, si ai, ia kushtoi arsimit dhe etnologjisë shqiptare. [ … ] Vetëm për Luftën e Vlorës, 1920, në rrafshin folkorik, kontributi i Qemal Haxhihasani është fillimtar dhe i jashtëzakonshëm. Nën kujdesin e Zihni Sakos, ai ka zgjedhur e pajisur me shënime vëllimin “Këngë popullore historike”, botim i Institutit të Shkencave, Tiranë 1956, me 408 faqe. Bashkë me prof. Sakon, në 40 faqe, kanë përgatitur hyrjen e këtij libri. Vëllimi ka një aparat të pasur bibliografik, me fjalorth, indeks të personazheve dhe toponimeve, me burimet e lëndës, etj.  Në tekst përfshihen 43 njësi folkorike kushtuar Luftës së Vlorës, e cila ndryshe quhet dhe Lufta e Njëzetës. Po kështu, vëllimi më i plotësuar “Epika historike, 3” (EH, 3), i formatuar sipas standarteve akademike, botim i Akademisë së Shkencave, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë, 1989 [1990], me 774 faqe, është përgatitur nga Qemal Haxhihasani e Miranda Dule, me recensentë prof. Gazmend Shpuza e prof. Agron Xhagolli. Edhe ky tekst ka një aparat të pasur bibliografik, me fjalorth, tregues të vendeve ku u mblodhën këngët, tregues të emrave të njerëzve, të vendeve etj., me pasqyrën e këngëve të incizuara, burimet e lëndës, pasqyrën e shkurtimeve, shënimet për redaktimin, me shënime në fund të çdo njësie folkorike të botuar, etj., ku ndihet, duket, se kuptohet, dora e mjeshtrit erudit të folkoristikës shqiptare, Qemal Haxhihasani. Folkloristi i mirënjohur shqiptar Qemal Haxhihasani, për ciklet e këngëve popullore që trajtojnë periudhën 1913-1939, të asaj epike historike, që sot klasifikohet “këngë të periudhës së shtetit të pavarur shqiptar”, duke vlerësuar edhe informacionin historik që japin nëpërmjet përjetimit emocional, vëren se nuk mund të vihet shenja e barazimit midis këngës historike dhe dokumentit historik. Kënga, sipas tij, është në radhë të parë një krijim poetik popullor. Ai thotë se ato “janë vazhdim i këngëve të periudhës së Rilindjes Kombëtare si në brendi ashtu edhe në formën e tyre artistike. Studiuesi përcakton nëncikle të luftërave, nëpërmjet të cilave, sipas tij, bashkohen pjesë të veçanta të historisë së lëvizjes lokale në tërësinë e jetës historike kombëtare. Sipas tij, sistemimi i këngëve brenda vëllimit është organizuar sipas kriterit kronologjik, duke i grupuar në tre kapituj: I. Këngë për ngjarje historike të viteve 1913-1919; II. Këngë për ngjarje të viteve 1920-1924 dhe III. Këngë për ngjarje të viteve 1925-1939. Kjo ndarje është bërë edhe sepse për secilën prej këtyre fazave ka zotëruar një ide kryesore e veçantë. Brenda përbrenda secilës ndarje ka edhe një farë grupimi të këngëve sipas kriterit tematik në mënyrë që të mos krijohet një shkapërderdhje, përhapje pa rregull, e hallakatur e materialit. Për tre periudhat historike të shek. XX, janë 500 njësi folkorike të përfshira në EH, 3. Nga këto, 159 i kushtohen ngjarjeve që zhvillohen e personazheve, që veprojnë brenda 2-3 muajve të stinës së verës së vitit 1920. Po të bëjmë një krahasim për të tri periudhat, kur për periudhën 6 vjeçare 1913-1919 janë regjistruar 183 njësi folkorike, për periudhën 14 vjeçare 1925-1939 janë shënuar 78 këngë, në raport me kohëzgjatjen e ngjarjeve historike të ndodhura, del që Epika Historike e Luftës së Vlorës (EHLV) është shumë më e pasur me njësi folkorike (si nënperiudhë brenda periudhës me ngjarje historike të viteve 1920-1924). [… ]

Qemal Haxhihasani punoi për të tjerët, për Shqipëri një jetë të tërë e bëri volume e volume të tëra, të botuara e të pabotuara ende. Skedat dhe dorëshkrimet e pabotuara, (që ndodhen në Arkivin e Folkorit Letrar të QSA, Tiranë: në Institutin e Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit si dhe në Institutin e Gjuhësisë), janë thesar i paçmuar dot, që ai na la. Trashëgimia popullore që kemi nga prof. Haxhihasani përbën një opus albanologjik më vete, me 100 e ca vëllime dorëshkrimesh, prej rreth 25 mijë faqesh të daktilografuara, në të cilat ai s’ka harruar të shënojë edhe  emrat e daktilografistëve. Nga këto, 82 vëllime janë të lidhura, të klasifikuara, të pajisura me një aparat të pasur shkencor. Ato vepra folkorike që përgatiti, janë visare të vërteta të kombit që presin botimin, por pasi shteti shqiptar të zgjohet nga gjumi i ariut polar, që e ka zënë qyshkur, … nëse bëhet fjalë për thesaret e trashëgimi kulturor të popullit shqiptar. Subjektet nga Dibra, Luznia, Opari, Vithkuqi, Leminoti, Plovishti, Kolaneci, Sul-Bilishti, Dardha, Korça, Devolli, Tetova, Gostivari, Çermenika e Bardhë (e Sipërme), Çermenika e Zezë (e Poshtme), me Martanesh e Shmil, Qerret- Shmili, Gryka e Zhullimës, Mokra, Shpati, Krraba, Rajca, Prrenjasi, Fusha e Domosdovës, Derveni me Xhyrë e Dardhë, Bërzheshtë-Babje, Dragostunja, Pishkashi, Linasi, Selita, Elbasani, Sharra, Tomadhe-Tirana, Përmeti, Shalësi, Rehova, Barmashi, Leskoviku, Polisi-Librazhd, Bezhani, Kaltanji, Qafëzezi, Shalës-Kolonja, Vermoshi, Kelmendi, Konispoli, Dukagjini, Skrapari, Tomorri, Zagoria, Shkodra, Lura, Banja, Brasniku, Jança, Tunja, Sulova, Gramshi, Zerqani, Kalaja e Dodës,  Prilepnica, Istogu, Kosova, Margëlliçi, Çamëria, Nikaj-Mërturi, Batra, Mati, Lezha, Durrësi, Puka, Kukësi,  Morava, Pulaj-Dukagjini, Fieri, Vlora, Himara, Palasa, Dhërmiu, Vunoi, Piluri, Kudhësi, Delvina, Gjirokastra, Tropoja, Tepelena, Mallakastra, Labëria, Malësia e Madhe, Çeremi, Malësia e Gjakovës, malësitë shqiptare, Gegëria, Toskëria e mbajnë mend dhe e kujtojnë me nderim profesorin e dashur, etnologun, folkoristin, shkencëtarin pasionat, humanist e patriot, demokrat të kulluar e me virtyte të larta morale Qemal Haxhihasanin, nga të cilët, për gjysmë shekulli kërkime në terren, ai mblodhi perlat e gurrës popullore. Ato margaritarë të popullit të tij, bashkë me miqtë e tjerë të shkencës së re të folkoristikës shqiptare, i përgatiti dhe i botoi në vëllimet e përfshira në pesë seri të korpusit “Trashëgimi kulturor i popullit shqiptar”, ku përfshihen krijime nga proza dhe poezia popullore shqiptare. Katër seri të këtij korpusi: I- Proza popullore (përfaqësuar deri tani me 6 vëllime); II- Epika legjendare (2 vëllime); III- Epika historike (3 vëllime); IV- Lirika (4 vëllime), janë ndërtuar mbi bazën e kritereve të mirëfillta shkencore, duke u selitur kështu brezave krenarinë kombëtare të shpirtit të pasur të krijimtarisë popullore përgjatë shekujve, se, edhe sipas tij, që kur bota është zënë edhe shqiptari këtu ka qenë, në trojet e tij. E vlerësojnë vitalitetin e tij model si një shembull të përkryer të punëtorit të jashtëzakonshëm. Në punën e tij kërkimore-shkencore spikati për sensin e qartë shkencor, për saktësinë e regjistrimit, duke respektuar parimin fonetik të bartësve në terren, si dhe për skrupulozitet të shkallës së lartë. Ai përbën një rast tipik dhe u ngrit në rangun e figurës enciklopedike, jo si mizëri gjithologësh sot ndër ne, me tituj e grada, që i tundin si stoli venitzëna. Bota e njihte, e vlerësonte dhe i fliste “PROFESOR”. Ndërsa ndër ne, në Shqipëri, mbeti me të njëjtin titull deri sa vdiq, “BASHKËPUNËTOR I VJETËR SHKENCOR”… Bota e kërkonte në Austri, Itali, Gjermani, Rusi, SHBA, Kopenhagen-Danimarkë, Bullgari, Bukuresht, Kajro, Grac, Paris, Romë e … ne nuk i jepnim leje(!) As për ekspedita në Kozencë, as ndër shqiptarët e Maqedonisë, ndër arbëreshët e Greqisë, të Malit të Zi apo të Italisë (!) As telefon në shtëpi nuk lejonim të mbante (!) I shpiknim ca njolla në biografi, që edhe pse s’pinin ujë, (se ai kullonte i tëri dritë e bardhë e mirësi intelektuale), prapë diçka ngelej tymnajë turmave.. Ishte arsimuar në Itali ai! Dinte shumë gjuhë të huaja ai! Kur fliste frëngjisht, s’kuptohej fare në ishte shqiptar apo francez … Komunikonte si i barabartë me kolegët e huaj ai. Bënte krahasim të etnokulturës e folkorit tonë me folkorin dhe kulturën popullore të të tjerëve, me mënyrën e jetesës të banorëve të vendeve të tjera në siujdhesën e Ballkanit, të Mesdheut, të Europës, të vendeve të Lindjes apo të Perëndimit, merrej me studimin e sjelljes shoqërore, strukturës ekonomike dhe fetare të popujve apo, sipas rastit, të grupeve të popujve, të cilat merrnin strukturën e vështrimeve antropologjike të përfillshme. Nuk ishte i mendimit me ne që “vetëm Shqipëria është fanar ndriuçes në botë, që vetëm ne dimë të këndojmë, të bëjmë histori, të kemi trima, këngë e valle trimash…” e gjepura të tilla karafile të kohës. Haxhihasani e nderonte intelektualisht Shqipërinë ta quaje etnolog. Edhe si folklorist të nderonte. Edhe si filolog. Edhe si albanolog. Tri qenë fushat e tij kryesore të studimit dhe të prodhimit shkencor: gjuhësia, folkoristika dhe bibliografia. Jo më pak kontribute studimtarie dha në etnografi, letërsi, pedagogji, mësimdhënie dhe përkthim letrar e shkencor. Formatimi i tij shkencor tërhoqi vëmendjen e personaliteteve europiane të fushës, si Lamberc, Foki, etj. Mendimi i tij merrej si pikë reference në studimin e kulturës së popujve të Europës Juglindore. Ai qe i veçantë. Si ata burrat e rrallë të antikitetit, të rëndë nga dituria. Qemal Haxhihasani iku si një Nestor i pambarimtë për etnologjinë, folkorin shqiptar e albanologjinë. Nga Qendra Ndërkombëtare e Bibliografisë me qendër në Gjermani, ai njihet dhe është vlerësuar si bibliograf i mirëfilltë shkencor në fushën e kulturës popullore. Bibliografia e botimeve të tij arrin shifrën 275 tituj apo zëra brenda periudhës 53 vjeçare 1938-1991. Ai është gur themeli e gur qosheli për ndërtimin e korpusit të folkorit tonë sipas gjinive.

Miqtë e tij, nën kujdesin e prof Agron Xhagollit, si një tufë me lule të freskëta mirënjohjeje për kontributet e çmuara që ka dhënë për edukimin, artin, kulturën dhe folkoristikën shqiptare, botuan në Tiranë, më vitin 2010 përmbledhjen me 20 artikuj të kolegëve, në 254 faqe, në librin titulluar “Qemal Haxhihasani, folklorist dhe mësues i rrallë”, nga ku do të shënonim shkrimet e profesorëve të nderuar Sefedin Trungu, Jup Kastrati, Mark Tirta, Mahir Domi, Andon Berisha, Kujtim Bevapi, Esat Braho, Abedin B. Qafjani, Jorgo Panajoti, Mustafa Gërcaliu, Agron Xhagolli, Ali Muka, Fazli Syla, Rrustem Berisha e Shaban Sinani. Nderim veprës albanologjike të atij pishtari të pafikur!

MIGENA ARLLATI, MARATHONOMAKE E SHKRIMIT ME DRITË

by

Nga MSc. Albert Habazaj*/

Gazeta javore, letrare & kulturore “Nacional” më është bërë e nevojshme për shëndetin letrar dhe e kam kryekafen mëngjesore të çdo të hëne. Kjo ngjet, jo vetëm për faktin se fisniku Mujë Buçpaçaj ka çelur nga një dritarez për njerëzit e letrave, por se nëpërmjet faqeve të “Nacional-it” përshëndetem letrarisht dhe kulturalisht me dy nga mikeshat e mia më të respektuara: dr. Rovena Vata dhe dr. Migena Arllati. Jam i kushtëzuar, që, për poeten dhe kulurologen Migena Arllati të shkruaj tepër shkurt, kur dëshirën e kam të shkruaj gjatë, tepër gjatë, sepse e meriton. M. Arllati dritëron jo në një a dy, por në disa rrafshe letrare, kulturore, qytetare, atdhetare e universale. Studimtaria e saj përbën një opus më vete, që kërkon një përfillje të merituar për një vështrim kritik të vlerësuar, sepse i shërben përmirësimit cilësor dhe zbukurimit estetik të letërsisë shqipe në Kosovë e brenda kufijve zyrtarë të Shqipërisë. Në fakt, profili i Migena Arllatit mund të trajtohet në një studim monografik me pesë kre. Kreu i parë mund të trajtojë bukur prurjet letrare me poezi e prozë të autores Migena Arllati në letërsinë tonë bashkëkohore. Kreu i dytë mund të merret me shkrimet e Dr. Arllatit në shërbim të kritikës letrare, me parathëniet në librat e botuar të autorëve të tjerë, që profesoresha u jep krahë besimi për te lexuesi. Një nëndarje mund të shikojë redaktimet që ka bërë specialistja deri në trajtën përfundimtare të botimit (me ndreqjet, përpunimet e me ndryshimet e nevojshme). Një tjetër nënndarje mund të rrokë recensionet e profesoreshë Migenës për autorë të ndryshëm (poetë e prozatorë) në Shqipëri e në Kosovë; vlerësimet kritike me shkrim për veprat artistike, në të cilat është angazhuar; gjithashtu për punimet shkencore, për shfaqje etj., duke dhënë përmbajtjen dhe duke vënë në dukje anët e mira e të metat. Në çdo punim të botuar nga dr. Migena Arllati dallohen njohuri të plota të fushës nga artikullshkruesja, kompentencë, qartësi e bukuri, çka i japin autores statusin e një kulturologeje të spikatur. Kreut të tretë i qëndron bukur kostumi etnologjik dhe albanologjik i studiueses serioze, të hapur, këmbëngulëse dhe të guximshme M. Arllati. Vetëm libri më i ri “Patronimet në Gjakovë-mbiemrat, emrat familjarë” me bashkautor Muhamet Rogova kërkon studime të thelluara dhe hap shtigje për kërkime të reja shkencore, deri në rrafshin krahasimtar antropologjik në rajon, në Europë e më gjërë. Ndërsa në planin etnologjik, me koherencë dhe dashuri studiuesja promovon vlera të traditës si visare të trashëgimisë sonë kulturore. Me shembullin e saj, me talentin dhe shpirtin e kthjellët, ajo ka ditur bukur të na kujtojë dhe të propagandojë se Dita e Plisit, (e plisit të bardhë, që na dallon ne nga të tjerët, e qeleshes, kapuçit tipik shqiptar) është festa simbolike e shqiptarëve. “Shqiptarët kanë shumë festa tradicionale, historike, fetare, zyrtare, por – shkruan autorja – Festa e Plisit me misionin gjithëkombëtar që ka, meriton të quhet Kryefesta e Dinjitetit të kombit”. Shkrimet e saj janë artikuj shkencorë profesionalisht të realizuar, që mirëpriten jo vetëm nga letërsidashësit dhe lexuesit e kualifikuar, por merren si burime bibliografike nga albanologët dhe studiuesit e linjës përkatëse.

Kreu i katërt mund të trajtojë gjithë atë kontribut asaj zonje fisnike për emancipimin e shoqërisë shqiptare, evidentimin e gruas, si fillimtare e jetës dhe gurrë mirësie. Shpesh herë, parë në sotshmëri, në kontekst, portreti i Migena Arllatit më shëmbëllen me portretin e shkrimtares fisnike dhe humanistes dritërore Nermin Vlora Falaschit, stërmbesës së Plakut të Bardhë të Flamurit Kombëtar. Kreu i pestë mund të japë fasha drite nga humanizmi i botës së saj nënëterezane në shërbim të krijimit universal, ku shquhet roli i saj i dukshëm dhe mjaft i dobishëm me Lidhjen Ndërkombëtare të Poetëve, Shkrimtarëve dhe Artistëve “PEGASI”, me krijimtarët e globit mbarë, e sidomos me ata në Kosovë, në Shqipëri, ku spikat puna e kulluar që Profesoreshë Migena bën me aq dëshirë e mjalt fjale për rritjen e shëndetshme të talenteve të reja. Shembullin e jep konkretisht hijshëm me familjen e saj, me gjakun e saj. Stafeta letrare vijon brezash. Bora Arllati është një emër premtues dhe i njohur poetik jo vetëm në Gjakovë. Gjimnazistja e talentuar Rina Arllati na mrekullon me atë zë brilant, kur interpreton poezi njëkohësisht shqip dhe anglisht, po aq ëmbël e bukur si në shqipen e nënës. Ajo ka lidhur jetën bashkëshortore me shokun e saj ideal muzikologun e dëgjuar, profesor Behar Arllati. Dy intelektualw me identiet, dy artistw tw formuar kanë ndërtuar një familje model, një familje të nderuar letraro-artistike atdhetare-kulturore, si pak kund ndër Shqiptarì. Ndër punët e mira të Migena Arllanit më bëjnë përshtypje tre redaktime, që për mua, përmbushin një simbolikë shkëlqimtare për botën e madhe të profesoreshës. Ajo ka redaktuar vëllimin “Përtej” me poezi e filoprozaikë të bukuroshes së vargut të ri Bora Arllati. Ka domethënie redaktimi i përzgjedhur i vëllimit: “Borxhi i Ali Podrimjes” me poezi të zgjedhura të autorit të njohur çam Namik Selmani, i cili një pjesë të jetës së tij ka banuar e studiuar në Elbasanin e Luleve, në vendlindjen e dashur të Profesoreshë Migenës. Gjithashtu ajo ka redaktuar studimin monografik “Mazllom Mejzini: jeta, vepra dhe roli i tij në traditën muzikore gjakovare”, që është një libër i mirëfilltë shkencor i bashkëshortit të saj Behar Arllati, i cili operon në  thellësi e në gjerësi të këngës popullore gjakovare, të muzikës popullore dhe të biografisë së atyre që e kënduan, e ruajtën, e shpërndanë dhe e pasuruan më tej këtë shufër floriri të thesarit të fokloristikës sonë në veçanti dhe muzikologjisë shqiptare  në tërësi.

Intelektualë dhe krijues të formatit të Migena Arllatit janë vërtet vlerë e shtuar për familjen shqiptare, për qytetarinë dhe kulturën kombëtare për t’u krahasuar me dinjitet me kulturat e tjera përparimtare, me krijimtarinë dhe studimtarinë europiane e globale, sepse Migena Arllati është krijuese e mirëfilltë dhe marathonomake e fjalës me dritë të bukur.

 

Vlorë, e hënë, 04. 04. 2016

 

*) autori i këtij shkrimi ëshë drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” dhe kryetar i Shoqatës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve Vlorë, Albania

Vargje shpirti për Nënat dhe mësuesit

by

Poezi nga Julia GJIKA/

G R U A J A/

Burri ngre trarë me krahët e fuqishëm/

Të gjithë e duartrokasin forcën e tij./

Burri është trau i shtëpisë,/

Rreket fëmijën e parë ta bëjë djalë,/

Që në krah t’i dalë./

Gruas, si merimangës,/

Punët askush s’ia numëron,/

E zonja dhe ajo në mbajtjen e çatisë./

Nga shpirti i saj jeta buron./

Nuk tregon as muskuj, as mendje,/

Aspak s’ndihet për çka bën./

Brenda qerpikëve ruan thesare:

Dashurinë, vetminë, dyshimet,

Dhimbjet, vuajtjet,

Krenarinë e saj aty i mban,

Nga gëzimi, lot derdh syr’ i saj.

Gruas, kur i kujton se sa vlen,

Më të hutuar kurrë s’e gjen.

Gratë në vargjet e mia

(cikël me poezi)

Nga  Përparim    Hysi

“Çfarë t’i thomë, nënos plakë?”  *

Musine Kokolarit

“Çfarë t’i thomë, nënos plakë?”

Musine, o moj zambak!

Diktatori, një dështak

Ta ktheu jetën në farmak.

Ca farmak e ca pelin

Herë me burg e internim

Ti s’u ule, s’u përule

Për shqiptarët mbete lule.

Lule që nuk vyshkesh kurrë

Mbete sharm e mbete nur

Brez pas brezi  do mbetesh gjallë

Si mund të të harrojmë, vallë?!!!

* në thonjëza vepër  e Musine Kokolarit.

 

8 qershor 2006

Drita!  *

Dritë e kishe emrin dhe mu si dritë ishe

S’e mbajta dot helmin, kur nga bota ike

Fati i keq të ndoqi (regjimi ta nxiu jetën)

Të gjallë seç të “poqi”, të thuash të vërtetën.

S’mjaftoi internimi, një ferr përmbi ferr

T’u shfaq një sëmundje ( vrer e pëmbi vrer)

Ti qe  si lule, vyshkesh dalëngadalë

Mallkuar, moj sëmundje! E “hëngre” të gjallë.

Qëndrove trimoshe,edhe hiç veten s’e dhe

Kam një ndjesi boshe, ndjej dhimbje sepse

Sepse je e re, lule në lulëzim

Dridhje kam në zemër, mbytur pikëllimë.

*Drita Çomo – e bija e Liri Belishovës dhe Maqo Çomos.Vdiq nga kanceri.Një zë i veçantë në letërsi.

20 gusht 2003

Ikja e “kometës”

Pianistes, MARIA  RAFAEL  *

Këtë grua “mëkatare” seç e sollën  mu në Fier

Se u shpall si “tradhëtare” ( vendi i saj duhej në”Ferr?!!!”)

Mos kujtoni ju në profka, se mos, ndoshta, kish bërë turp

Por të tillë e shpalli “koha”, se i shoqi ra në burg.

Nga Tirana drejt në Fier ky qe vend si “internim”

Por Maria Rafael këtu punoi me përkushtim

Qe mësuese aq fisnike sa s’ka nxënës mos e doj

Po kështu këtë grua”armike”, s’ka fierak mos e kujtoj.

Se punoi me ndershmëri dhe rrezatonte dritë

E kujtojmë me  dashuri, si pianiste s’kish të dytë.

Kjo mësues për në “Ferr”, u bë  një ZONJË e Nderuar

E nderon krejt një Fier… kurrë- kurrë s’ka për t’u harruar.

* ka qenë hungareze. Pianistja më e kualifikuar që ka patur Shqipëria (citimi është i Mjeshtërit Robert Radoja). Gruaja e artistit Stavri Rafael.  Vdiq në Hungari ku shkoi sëbashku me Stavrin,djalin e vajzën),pasi doli Stavri nga burgu. Është “Nderi i Fierit”.

HAJRIE   RONDOS

Kjo, Hajrie Rondo, nusja nga Delvina

Në teatër të Fierit, seç ia bëri prima

Seç ia bëri prima, në aq e aq role

Mbetëm me gojëhapur (mos vallë është “fallxhore?!”

Mos është vallë “fallxhore” dhe na zë magjia

Shpirtin vë në role, artiste Hajria!

Ju kujjtohet Tana? Tana nga Sheperi?*

Nuk është nga Sheperi, por është nga Fieri.

E mori Hajria, e solli në Fier

E ke kot, moj Kote, që pret në Sheper?**

E pret në Sheper, atje, tek mulliri

E pret si për sherr, pesë para sehiri!

Role… edhe role ( ka mbi tridhjetë vjet)

Dhe në të gjitha rolet, krejt si e vërtetë

Sa e mirë na doli, “nusja” nga Delvina

Ndaj dhe lëshohemi ne me brohorima.

Në skenë  ka një jetë, vë shpirtin në role

Është kthyer në legjendë:- Të  duam, mo “fallxhore”

* personazh nga “14-vjeç dhëndërr”

** personazh nga “14-vjeç  dhëndërr”

15 janar 2010

Gruaja në vizionin tim

Çdo grua në vizionin tim është si  lule

Dhe me të gjitha “lulet” ngrihet një lulishtë

Lexues, të lutem, këtë mendim në kokë ngule

Dhe me këtë mendim rro përjetësisht.

Çdo grua është punëtore porsi bletë

E bukur çdo grua siç është bukuria

Pa gruan as që do kishte fare jetë

Pa gruan bosh do ishte gjithësia.

Çdo grua është e bukur siç është paqa

Veç gratë lufta nuk duan kurrë

Jeta pa gratë e shkretë si Sahara

Dhe hiç nuk shkruaj vargje me sikur…

Se, sikur gratë të drejtonin botën,

Bota, pa dyshim, do qe  më e bukur

Veç burrat ndryshe e kthejnë “rrotën”

Ndaj dhe bota është kaq turbull.

Të gjitha ç’shkruaj, nuk i shkruaj kot

Për të gjitha gratë në botë kam nderim

Veç nga gratë do ishe më e bukur, moj botë

Dhe këtë e dëshmoj  me timen firmë.

Tiranë, 7 mars 2016

***

Nga   Përparim    Hysi

Mësuesëve  të mi  *

Dhoksi e Sotir Meço në Fier

Ju kam  dashur dhe ju dua dhe tani

Ty, mësues Sotiri dhe ty, mësuese Dhoksi!

Nëse më parë nuk shkrova ndonjë vjershë,

Kam qenë i pazoti dhe  si”mbetur në vjeshtë”

Po kurrë nuk ju harroj, kur më morët si në krahë

Se qeshë fare i vogël: pesë vjeç dhe ca…

Si mëmë Dhkosia, Sotiri si një “AT”

Me mirënjohje ju shkruaj, për ju imi varg.

Sado jam i moshuar dhe disa herë jam gjysh

NJëlloj ju dua, pa si e pa qysh?

Nëse sot që jam i i thinjur dhe jam bërë njeri

Meritë ke mësues Sotir dhe ti e mira, Dhoksi!

Vij që nga larg dhe duarët e rreshkura jua puth

Nëse më rigon ndonjë lot, aspak s’më vjen turp

Është një lot malli dhe e lë që të bjerë

Ta dini që aq  ju dua, o mësues me aq vlerë.

* mësues  të mi të fillores 1948- 1952 (janë burrë e grua, mbi 90-vjeç dhe rrojnë akoma).

Panja   *
Profesores Vjollca  Omari

Mbi panjën e bukur, gjelbëroshe, befas u lëshua një acar

Një kohë e keqe, kodoshe, panjën vendosi për ta “vrarë”

E shkuli nga vendi ku mbiu dhe tutje e flaku në harrim

Po “panja” për çudi  rimbiu dhe vendin e mbushi blerim.

Acari atëherë turfulloi dhe mbi “panjën” gjelbëroshe u lëshua

Trungun zu keqas t’ia “kafshojë”, por “panja” hiç s’u ligështua.

Trungu iu mbush me plagë, mbi plagë filiza gjelbërimi

Kjo panjë e fortë si thanë, për njerëzit imazh gëzimi.

Urrejtjen ajo nuk e njeh  dhe sillet si të jetë shenjtore

Çuditet me  të kush e sheh, e dashur është dhe njerëzore

Trungun vërtet ka me blana, por zemrën e ka plot blerim

Duket sikur vjen nga balada, e urtja, fisnikja pa harrim.

*  e persekutuar. Ka qenë e motra e Mustafa Greblleshit.  Mëuesja ime e gjuhë-letërsisë në vitin 1954. Është “Nderi i Fierit” dhe sot, më 6 mars 2016, ka përvjetorin e vdekjes. Baban ia pushkatuan me grupin”armiqësor” kundër amabasadës sovjetike.

PROFESORË! *
Profesorëve të mi të Normales së Elbasanit.

Nuk di kë të përmend nga ju më parë?

Se ju ishit të tërë të mrekullueshëm

Nuk e mohoj: për të gjithë kam mall

Dhe bëhem krejt i parezistueshëm.

Që të vij dhe t’ju puth ato duar të rreshkura

JU qetë si shenjtorë që rrezatonit urtësi.

Për mua, edhe sot ato duar janë aq të shtrenjta

Sa dua që t’i puth  me  mall: nji e nga nji.

Po ç’them kështu? Shumica prej jush ka ikur,

Por unë, ama, ju kujtoj me përmallim

Tek shkruaj, në zemër ndjen një të “krisur”

Dhe hiç nuk e ndjej lotin që më shkimë

* këtë poezi e kam shkruar më 1 dhjetor 1999, me rastin e 90-vjetorit të shkollës Normale.

 

Albert HABAZAJ

 

1- KËNGË E VJETËR PËR NËNËN

 

Dhembja e plakur me këngë,

Shpirt i shtrenjtë, sa shenjtëria,

Më ke rritu me mundime,

Nëpër hallet që s’t’i dija…

 

Më vështroje ti në sy,

Kur s’kishe gjë në sepete.

Unë ngopesha aty,

Dritë syri ti më jepje…

 

Moj e pakta nga fiziku,

Loti i patharë në bukë,

Hall i sofrës si nuk iku:

Sos na e prure në futë?!

 

2- NËNAVE U FALET VLORA

 

Si bekim nga Perëndia,

si drit’ e bukur hyjnore,

energji nga mirësia

shpërthejnë sot lule Vlore.

 

Janë lulet e urimit

për nënat tona të mira,

janë gonxhet e gëzimit

për motrat tona të dëlira.

 

Dëlirësi e bardhë si bora

në majën e lart’ të Çikës,

u falet nënave Vlora,

se nëna ësht’ motër e dritës.

 

E dritës që na mbush jetën

dhe dritëron dashuri;

nën’ e dhembshur, si ti tjetër

nuk gjej dot në Gjithësi.

 

Ësht’ e vogël galaktika,

s’e mban dot zemrën e nënës,

bëhet më fisnike dita

me nënën – thelbin e këngës.

 

Nga një vallëzim ëndrrash dehem

kur përkundet dashuria,

kur në gji të nënës kthehem

në gji më merr shenjtëria.

 

Mjalt – e bardha nënë – flori,

nga ti qofshim të bekuar,

kur veprojmë për Shqipëri

ballin tënd kemi nderuar!

FARËN QË S’ ËSHTË JONA TOKA JONË S’E RRIT…

by

Kënga labe, gjerdan i artë i folklorit shqiptar/
Nga Albert HABAZAJ, studiues*/
Etnokutura shqiptare na mbush me frymë kombëtare dhe ka mozaikë ylberorë e shirita të artë të pashtershëm ndër shqiptarë, nga Kosova në Çamëri, nga Shqiptarët e Malit të Zi në Shqiptarët në Maqedoni, nga Arbëreshët e Italisë në Arnautët e Turqisë e kudo nëpër botë, ku ka mbirë fara ilirike e Shqiptarëve. Si pjesë e së tërës sonë shpirtërore, kënga labe është një gjerdan i artë në thesarin e folklorit shqiptar.
Kënga labe ka lindur qysh me labin e parë mbi këtë dhè, me banorin e parë, që u shfaq, që është rritur, ka jetuar dhe ka ndërtuar jetën në këto troje e hapësira të Shqipërisë Jugperëndimore e Jugore , që i thonë Labëri. Kënga labe është sa mosha e maleve tona, e lumenjve tanë, është sa mosha e kësaj toke. Por, këndohet një këngë ndër viset tona labërore: “Farën që s’ ësht’ jona/ toka jonë s’e rrit…”. Kjo njësi folkorike, kjo mrekulli e kulturës shpirtërore të banorëve të krahinës etnografike të Labërisë na thërret kujtesën vetiake e atë sociale, kujtesën e shkruar dhe atë të transmentuar brezash gojë më gojë, si stafetë identiteti dhe dinjiteti, krahasuar me të tjerët. Nuk kemi dëgjuar asnjë banor të Labërisë deri më sot të thotë: “Hajt t’ja marrim një isopolifoniçe!”, por “Hajt t’ja marrim një zë/ të na bëhen dy zë…, labçe, vënçe, himarioçe”. Ia merr njëri; ia kthen tjetri, ai që thyen këngën, ia hedh i treti dhe të tjerët mbushin këngën (apo bëjnë iso, siç është futur në qarkullim edhe ky term). Asnjëherë nuk nis kënga labe me iso. As dje, as sot, as nesër, sepse “Farën që s’ ësht’ jona/ toka jonë s’e rrit…”.
Ja një variant i një njësie folkorike nga Lumi i Vlorës, regjistruar në Mesaplik, më 20. 01. 2009: “Hajt, t’ja marrim lapçes – o,/ vënçes – o, braçes – o;/ për ca halle, për ca derte/ kënga jonë gjym po vete!…” ( po e shqiptojmë siç e kemi dëgjuar dhe shkruar këtë këngë labe, sepse folkori e ka specifikë parimin fonetik). Në Forumin për debat “Polifonia jonë popullore, krijimtaria e hershme e këtij populli të lashtë”, organizuar nga ASHASH (Akademia Shqiptare e Arteve dhe Shkencës) me kryetar kompozitorin e shquar Limoz Dizdari, ish – kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë), vij si bir i këngës, si bartës i saj e përhapës i bukurive shpirtërore të labçes tonë fisnike, hijerëndë e tërë dritë. Këndoj pak labçe, por nuk mund të klasifikohem këngëtar i saj, se këngëtarët labë janë princa në Mbretërinë e Polifonisë Popullore Shqiptare. Karakteri sinkretik i folkorit nuk realizohet me ansamble të përziera pa vlera përbashkuese, me grupime laramane, pa identitet, pa dinjitet, pa hierarki vlerash specifike artistike, pa atë magjinë e të harmonishmes si shprehje e të bukurës estetike në folkorin e krahinës etnografike të Labërisë e më gjerë. Identiteti ka të bëjë me të qenët i veçantë nga të tjerët dhe i njëjtë vetëm me vetveten në disa veçori e tipare që shërbejnë për t’u njohur pa vështirësi si i tillë, të qenët po ai; shprehje e individualitetit; vetvetja e pranueshme dhe e pëlqyer nga të tutë dhe nga të tjerët. Dinjiteti është tërësia e vlerave morale të njeriut a të një grupi njerëzish (nderi, krenaria etj.); vetëdija që ka njeriu a një grup njerëzish për këto vlera e për të drejtat e veta në shoqëri dhe nderimi i tij për vetveten; shfaqja e jashtme e kësaj vetëdije dhe e këtij nderimi. Fjala vjen: dinjiteti kombëtar, dinjiteti artistik, dinjiteti folkorik, dinjiteti i këngës labe si cilësia e mirë a vlera e lartë e kësaj pasurie shpirtërore të labëve që e bën atë të çmohet. Dhe kënga labe, polifonia popullore është pjesë identitare e së tërës dinjitoze të folkorit shqiptar.
Ndërsa termi “isopolifoni” nuk është shkencor dhe as i praktikueshëm në ato hapësira, ku banorët këndojnë labçe, në variantet e tyre, me shumë zëra e pa vegla muzikore (apo dhe me fyell e me culë). Nuk e bën dot pis këngën polifonike popullore shqiptare, atë këngë labe që për ne është “ilaç e shërim”, se ajo rrjedh e kulluar, se ajo ka gurrën popullore, që nuk shteron kurrë. Me polifoni ne kuptojmë të kënduarit shumëzërësh harmonik, ndërsa me iso kuptojmë barazi, njëtrajtshmëri në këngën tonë, gjë që nuk i shkon për shtat natyrës këngëtore pa vegla muzikore (apo dhe me dyjare e fyell) në Labëri e në trevat e tjera që i përkasin këtij Atlasi folkorik shqiptar. Termi “isopolifoni” bezdis folkordashëshit, dashamirësit e këngës labe, i bezdis siç bezdis mushkonja banorët te veshi, në shtëpi të tyre. Do të na falni, por këngës tonë labe, polifonisë tonë popullore i shkoka për shtat fjala e urtë: “Qentë le të lehin, karvani shkon përpara…”. Lodrat “isopolifonike” nuk janë të këndshme, nuk janë argëtuese. Ato vetëm sa na shkaktojnë bezdi, mërzi, mëri,shqetësime e zbrazëti shpirtërore të panevojshme. Si deri më sot, sa të jetë jeta e labëve mbi këtë dhè, kënga labe shpërndan e do të përcjellë vetëm dashuri e mirësi, madhështi e bukuri të shëndetshme dhe të freskët ; në asnjë rast nuk ushqen se s’mund të ushqejë urrejtje. Ky është një parim moral i këngës labe, qysh në gjenezën e saj. Kënga labe, polifonia jonë këndohet edhe pa iso, por iso pa polifoni nuk ka, as ka patur dhe as mund të ketë, siç e pohon dhe krijuesi popullor dhe studiuesi njohur i këngës labe Llambro Hysi. Polifonia është e tëra, isua është pjesa. Në Labëri këngëtarëve të isos u thonë mbushësa: “Mbusheee!”- bën kërkesën me këngë marrësi, pasi e kthen thyesi, që do të thotë se u kërkon pjesëmarësve që ta mbushin këngën, që të vejë sa më bukur, sa më mirë, që të kënaqen ata që e këndojnë, por të kënaqin dhe të tjerët me harmonizimin tingëllues artistik dhe estetik të këngës. Apo : “Iso, djemaaa!” “udhëron” me këngë i pari i këngës, korifeu. Nga përvoja gjysmë shekullore me këngën labe të Tërbaçit dhe mbi 35 vjet me këngën labe në tërësi, gjykoj se disiplina artistike është më e fortë dhe më e rreptë se disiplina ushtarake ( në kontekst). Mbushe këngën do të thotë bëj iso, bëj atë zërin e njëtrajtshëm, sinkronik, të qëruar, jo të çjerrë, por të kthjellët dhe të pastër që zgjatet pa u ndryshuar dhe që shoqëron e mbështet zërat kryesorë në një këngë me shumë zëra, siç është kënga popullore polifonike labe. Isua është llaçi që mbush boshllëqet midis gurëve të rëndë të fortesës së lashtë që quhet këngë labe, apo me emërtimin e gjuhës standarte shqipe – polifoni. Asnjë kështjellë nuk e ka marrë emrin nga llaçi apo nga gurët, por nga vendi, pronari, ideatori, nderimtari, kapedani: Kalaja e Gjirokastrës, Kalaja e Kaninës, Kalaja e Ali Pashës, Kalaja e Teutës, Kulla e Devish Aliut… Ndërsa kënga: Kënga Kaninjote, Kënga Himariote, Kënga Qazimademçe, Kënga e Neço Muçës, Kënga Tërbaçiote e Kujtim Micit, Kënga Pilurjote e Lefter Çipës, Vallja e Vranishtit, etj. “Shërbimi i vërtetë, jetësor dhe shkencor ndaj polifonisë shqiptare, – thotë prof. dr. Bardhosh Gaçe, Mjeshtër i Madh, – është shërbim ndaj kulturës sonë qytetare, për etnologjinë e shqiptarëve’.
Ndërkohë, dëshirojmë të kujtojmë një tjetër thënie popullore: “Jo të gjitha mizat fluturake bëjnë mjalt”. Marrim shkas nga kjo fjalë e urtë për të theksuar se, edhe në trojet labe, në hapësirat e krahinës së madhe etnografike të Labërisë, jo të gjithë banorët labë apo jo labër, që jetojnë në këto vise, na shkaktojnë emocione pozitive; jo të gjithë na japin kënaqësi artistike, estetike, etiko – morale dhe humane. Jo të gjithë ata që mblidhen e këndojnë labçe kanë nivel të lartë artistik dhe cilësi në traditë apo me prurjet folkorike. Deformimet çojnë në rënie. Kënga labe u deformua nga “turbofolkët”, “u zbërdhyl”, por nuk ra. Qe fat. Gjykojmë se nuk vlen ta trajtojmë fare folkorin e turbulluar, apo siç i flasin me pekule me cilësorin “turbofolk”. Megjithëse edhe folkori i turbulluar e pati një element për ta vlerësuar. Mbas rënies së sistemit monist, u duk se u shua labçja. “Tallavaistët” u munduan për përfitime ta rrëmbenin bran dhe e rrëmbyen ca kohë “zonjën e rëndë”, labçen tonë, që një jetë të tërë ka qenë “ballëlart e mal në këmbë”. Por, fatmirësisht, nuk u zhduk dot kënga jonë. Ky qe fat për ne. Por fatin njerëzit e bëjnë, e mbajnë, e ruajnë dhe e përcjellin në shoqëri për mirësi. “Zonja e rëndë” e përballoi me sukses edhe këtë “operacion kirurgjik”. Se kënga labe është gurrë e kulluar e nuk është matarà, aq më keq s’ mund të jetë kurrë një matarà e ndryshkur, e shpuar… Jemi të mendimit që detyra dhe misioni ynë është që ta nderojmë zonjën e rëndë me thesare etnokulturore, Këngën polifonike popullore shqiptare, gurrën popullore të kulluar si ujë bore, me dritë të ngrohtë si diell, që qëndron lart si shqiponjat në qiell. Nxisim, paraqesim, përurojmë vlerat folkorike dhe risitë e pranuara, të përdorura dhe të përhapura në komunitetet (bashkësitë) me labër, sepse pëlqehen nga banorët përkatës. Kujtoj nga babai im i paharruar Rexhep Abazi, (1935 – 2009, me universitet, mësues dhe këngëtar, ndër krijuesit e grupit të madh të Tërbaçit dhe kthyesi i parë me grykë i këngës së madhe: “Nëna shqipëtare mbesë e ilireshës”, me marrës Sinan Hoxhën dhe hedhës Mejdi Skëndon), që në vitin 1966 ka ardhur në Tërbaç dhe në Vranisht, në tokën e duhur për t’i shërbyer farës së duhur labërishte vetë prof. Zihni Sako, që njihet si babai i folklorit shqiptar dhe themelues i të parit Institut Folklorik në Shqipëri.
Kur ishim të vegjël, shikonim më të rriturit që mblidheshin grupe – grupe dhe i dëgjonim si këndonin aq mirë, aq bukur, aq natyrshëm. Na dukej se konkuronin me biblibat e malit. M’u kujtua një burrë i asaj kohe. Pa sy qe. Po Zoti, në vend të gurmazit, i kishte vënë një bilbil në fyt, thoshnin pleqtë. Prënjo Xhaka quhej. Ishte biblbil gjyzar, siç thoshnin lisat e moçëm në vitet ’65 -‘70 të shekullit XX për këtë banor të Tërbaçit, që s’ kishte sy, po zë kënge si ai s’kam dëgjuar deri më sot. Ata burra, kur bëheshin tok, sidomos pasdarkeve apo nëpër dasma e festa tradicionale, këndonin këngë të shtruara, në shtrat, këngë tabani, këngë burimi, që të kënaqnin shpirtin me atë karakterin e tyre sinkretik, që e bën folkorin krijimtari artistike specifike. Me ato fjalë që ngjitnin, që zinin vend e mbaheshin mend, që i krijonin në moment, si të zgjedhura me dorë, si bleta zgjedh nektarin nëpër lule, vargje të atypëratyshme, sa të thjeshta aq sublime, me bukuri estetike, me melodi të pëlqyeshme, me një akustikë magjike, me veshjen karakteristike, që u kishte hije, në atë mjedis, në atë kohë dhe hapësirë praktikmi, kënga e atyre burrave të lartë e hijerëndë më dukej se vinte tek ne e kulluar nga një burim hyjnor. Me të drejtë gjeniu Kadare (vetëm burokratikisht ende i pashpallur si Nobelist nga Akademia Suedeze) e cilëson folkorin shqiptar “Autobiografia e popullit në vargje” (1971, 1980, 2002). Kur ishim të vegjël e të rriturit na merrnin pas, dëgjonim që flisnin për Këngën Himarioçe, për Këngën Smokthinjoçe dhe për këngën Tërbaçioçe. Kuptuam më vonë që, në vijë kronologjike, se këto tre variante, melodi, apo avaze, si flitej nëpër lokalitetet përkatës, ishin tre stilet muzikore që e pasuruan dhe e ngritën artistikisht këngën labe në veçanti dhe shtuan një shufër floriri në minierën e artë të Folkorit Shqiptar. Në atë kohë, (ende pa dalë televizioni) Radio Tirana kishte një program, Radio Posta quhej dhe jepte këngë që të zbukuronin botën e brendshme, të mbushnin shpirtin me dashuri, me ndjenja të larta se ishin kënëg të ngrohta, të bukura si thëllëza, jo si ca laraska e sorra që dalin fatkeqësisht sot (edhe ndër këto vise), kishte një emision me këngë popullore, i cili realizohej dhe me një nënndarje të titullura: Këngë labçe, vënçe, himarioçe, që më vonë nga studiuesit e folkorit u emërtuan këngë polifonike labe (Spiro Shituni, Agron Xhagolli, 1986: ndër figurat më të spikatura të folkoristikës shqiptare, me që kënga labe këndohet nga shumë zëra – shën im: A. H). Këngët labe himariote të Neço Mukës deri te Dhimitër Varfi, ato smokthinjote të Qazim Ademit deri te Hysen Ruka dhe Këngët labe tërbaçiote të Kujtim Micit me Sinan Hoxhën e Syrjat Hodon, janë tre maja malesh me trëndelinë në diell e suferinë, në Vargmalin Folkorik Madhështor të Folklorit Shqiptar, që shkëlqen në Etnokulturën Kombëtare. Shkëlqyen në ato vite stile e variante, si një mozaik ylberor, që e ngritën në nivele artistike të larta këngën labe me grupe të mëdha nga pesha specifike, si grupi i famshëm i Pilurit, i polifonëve magjikë të “Fosforinës shqiptare” të të madhit Lefter Çipa, me Ermioni e Katina Mërkurin, me Vangjel Gjiçalin e Qirjako Balën; grupi i Bënçës së Maliq Lilës së paharruar, me Golik Jaupin e papërmbajtshëm e Paro Zilfon – amazonë kënge; grupi i Vranishtit të Muhamet Tartarin të papërtuar, me Arap Çeloleskën e hekurt, Leonora Shkurtin buronjë vranishnjote; grupi i Tragjasit të Hamdi Pulos vargbrilant, me Beqir Laçen, Aranit Daupin dhe Tartar Avdulin e pashoq; grupi i “Violinave” të Lapardhasë me ustain e labërishtes Feti Brahimi e me bilbila si Nazif Çelën me Golik Likën e me thëllëza si Bardha Brahimin; grupi i Armenit të “Cinxërfiles” së Lefter Haxhirajt e pavdekshëm me burra kënge si Rrahmën Nuredini; apo gurin e çmuar folkorik Zeqo Hoxha me të tejlashtën monofoni të Kallaratit të Llambro Hysit. Po ninullat e dhembshura e të ëmbla të Bardha Hosit të Bolenës së Nertesi Asllanit?! Njerëzit dhe sot e kësaj dite pyesin: “Vasil Serës së Bratit, kush ia ka vendusur atë biblib në grykë, baba e nëna apo Zoti vetë”?! Nuk mund të mos kujtojmë me nderim, se nuk mund të mos udhëtojmë me këtë trajtesë sado të shkurtër nëpër visaret folkorike të këngës labe në Gjirokastrën e monumentit Folkorik Xhevat Avdalli, që ia la stafetën denjësisht Arjan Shehut e Mehmet Vishes me shokë. Po Tepelena, diamant me këngë e histori?! Po Saranda e Delvina, si “nuse bregdeti” e këngës labe ?! Idajet Duka me “Kaonët” ndez detin, jo më tokën e malin me këngët e tij mbushur zjarr atdhetar. Kalo Bregu i Vezhdanishtit vjen si gjëmim me zërin shpellë e, pas tij, na befason Vendim Zykaj. Po ky, Alush Milori i Progonatit, çfarë ka qenë – njeri apo shqiponjë labe që printe vallen burrërore?! Mallakastra që flakëron labërisht në stilin e saj, po Trebeshina e Rilinda Velajt që e bën këngë labe të bjerë era manushaqe, duke tejkaluar trojet tradicionalë të këngës labe?!…A e keni dëgjuar Yzeir Llanaj që kur këndon ndez Mallakastër e Labëri?! Po Piro Latifaj, Piro Hekali, me ato këngë epiko – lirike, që i krijon vetë dhe i merr aq bukur, aq ëmbël, aq me ndjenjë, saqë dhe gurin e drurin bën t’i qasen t’ia mbajnë këngës së tij?! Po korifeu i sotëm i valles së Vranishtit, kthyesi historik, Sinan Gjoleka që nuk luajti një ditë nga “vatani”, që është një spaletë morale e polifonisë labe?! Në krahë të korifejve Kujtim Mici, Lefter Çipa, Maliq Lila e Hamdi Pulo ecën Llambro Hysi, Muhamet Tartari e Feti Brahimi, profile të skalitur të krijimit poetik popullor, të zilishëm dhe nga poetët e letërsisë moderne, siç nënvizon Kadareja i madh. Në gjurmët e krijimeve të këtyre burrave labërues, që përbëjnë lartësi, ecën denjësisht Zaho Balili, Nertesi, Asllani, Kristo Çipa, Felek Bleta dhe Nexhip Sera, i veçanti e “i padukshmi” me ato vargje jo të krijuara, por të pikuara me filigran shpirti e arti. Është nder për ne të përmendim emrin e fenomenit Vendim Kapaj që i bie fyellit e culës përsosmërisht, si ai?! Vendimi është monumenti i labërishtes në lëvizje. Po plaku Selman Pazaj nga Vranishti që prodhon e gdhend cula guri dhe i bie culës së gurtë si të na vinte nga një legjendë e gjallë?! Në sotshmëri, në vijim të traditës së treshes së famshme Sulo Bozhani, Leko Gjoleka, Bego Vangjeli, (që nga kohë e Dule Havarit) është grupi i Dukatit me Fatosh Likën e Bajram Hundën etnopërbashkues që është ngjitur në majë të Malit Folklorik. Dhe të tjerët ecin, fushave, brinjave, kodrave të shpirtit të gjerë të Folkorit Shqiptar, që kemi si visar ne labët, si pjesë e së tërës etnokulturore. Po këngëtaret virtuoze të Vranishtit Leonora Shkurtaj, Asime Skëndaj e Fiqirete Aliaj, në gjurmët e Sadihanë Brahimes e nënave të tjera të këngës?! Po Nazo Dautaj, Shpresa Kapo, Shaze Hoxha të Tërbaçit në gjurmët e traditës që solli Hadixhe Hodo, Natasha Hoxha, Bardha Kapo e Dashuri Mehmeti me ato kapedane të këngës grarishte tërbaçiote?! Po Bejushe Demaj Barjami e krojeve të Velçës? Po legjenda e Dukatit Pika Feruni, pasuar denjësisht në shtratin e këngës nga Taire Bozhani?! Po të spikaturat Nasije Merkaj dhe Eli Belaj të Kaninës?! Po Angjelina Islami e Mavrovës? Po Leni Çali e Himarës sot?! Po vajzat e Dhërmiut?! Po kthyes si viganin Nebi Xhaka apo vijuesin e tij Viron Laci ku gjen?! Kështu është në viset tona. Edhe në këngë edhe në valle. I pari ia merr këngës, këndon poezinë popullore me një melodi, në një variant që vetë ata, komuniteti e kanë pranuar e kanë pëlqyer, e praktikojnë dhe e përhapin. Më përpara, në odat e burrave a ku mblidheshin trimat e këngës (se dhe kënga paska trima!) këngë merrnin të gjithë burrat që ishin mbledhur në shoqërinë e këngës, me radhë, përndryshe nuk mund të ishe pjesëtar në atë grup. Kishte nivel, kritere e standarte kënga. Dhe duhet të ketë. Mujo Gjondeda, Mejdi Skëndaj, Kujtim Mici e Rexhep Abazi me shokë, kur hidhnin e kërcenin vallen e kënduar tërbaçiote, atë të sertën e të rëndën, atë të madhërishmen e papërsëritshme të viteve ’70 – të të shek. XX, këndonin si malet në këmbë, lartë, qartë e shqip: “More, di, more di, more diell e moj hënë!…”, apo : “Shqipëri, Shqipëri, Shqipëri, koshere blete!…” dhe tundnin shaminë në erë krenarisht në valle burrash e mateshin me retë e rrufetë mbi Çikë, në Malet e Vetëtimave. Ashtu kishte ardhur stafeta folkorike nga të parët, qysh nga lashtësia. Asnjëherë nuk na kanë thënë dhe në asnjë rast nuk kemi dëgjuar që të nis me iso: “Eee, aaa, ooo, e more diell e moj hënë,eee, ooo!”. Po kështu, memorja sociale më e afërt (viti 1978 e më tëhu) apo regjistrimet në bobina, në kaseta apo video e mban mend e ka dëgjuar, e ka parë Hetem Shkurtin, Arap Çeloleskën, Selman Alinë e Sinan Gjolekën me vallëtarët e vetëtimave labe të Vranishtit ta nisnin vallen e kënduar: “Lidhur si fishek gjerdani” apo vallen e Ismail Qemalit, atë për Labët me 300 pala fustanella, apo “Shpata jonë gris fermanë”, duke i deklaruar, duke i kënduar me melodi, sipas ritmikës së valles fjalët e tekstit poetik popullor: “…Lidhur si, lidhur si, lidhur si fyshek gjerdani…”, apo “Cili je, cili je, cili je ti more burrë?!…”, si dhe “Labëri, Labëri, Labëri, dyzet kështjella”, apo “Shpata jò, shpata jò, shpata jon’ grisi fermanë” dhe në asnjë rast ta nisnin me iso: “eee, ooo, aaa lidhur si…ooo, eee…”. [Absolutisht, kurrë nuk fyej ata njerëz apo ato komunitete që këndojnë me të tilla variante. Marrëdhëniet ndërkulturore, shkëmbimet shpirtëtrore janë vlerat e traditave ndërkomunitare dhe e takimeve të kulturave jomateriale me grupet e tjera, me kraninat apo dhe me popujt mesdhetarë, ballkanikë apo europianë. Foklori është konsulli i miqësisë midis popujve, kënga është ambasadorja shpirtërore e dashurisë dhe e miqësisë midis popujve tanë. I respektoj ata që e nisin këngë me iso, se ajo është bota e tyre shpirtërore, ashtu u pëlqen, ashtu këndojnë, por nuk është natyra jonë ajo mënyrë të kënduari, nuk është stili ynë ky model që na sajohet e na paraqitet]. E pra, e ka thënë shqip Bujku i këngës labe, mësuesi, poeti, këngëtari, drejtuesi dhe Dragoi i këngës së Tërbaçit, Kujtim Mici: “Farën që s’ ësht’ jona/ toka jonë s’e rrit…”. Një jetë të gjallë folkorike bëjnë këngët lirike të të paharruarit Lefter Haxhiraj në Armen me Rramën Nuredinin dhe këngët e epikës historike të Meleq Kapllanit në Kaninë me Piro Bregun, grupet e reja zinxhir të Pilurit me shpirtin e Kristo Çipës, grupi i djemve të Tërbaçit me Endri Hodon, grupi i mrekullueshëm i Bedro Berdos nga Dukati apo grupi i sotëm i Himarës me Katina Belerin e pakapshme, etj. Shkëlqimi i grupit të djemve të Bratit është shpresëdhënës se stafeta e këngës labe do të vijojë brezave, sa të jetë jetë mbi këtë dhè. Valltarët e rinj të Drashovicës janë një prurje e re dhe vlerë e shtuar në folkorin e sotëm të Labërisë së Vlorës dhe të Labërisë në tërësi. Me ta krenohet foklori ynë i sotëm. Të gjithë e duan majën, por jo të gjithë arrijnë. E rëndësishme është që rrjedh e nuk shteron kurrë ujët e kulluar nga Gurra Popullore.
*) “Master i Shkencave në Etnologji – Folkor”, në Institutin e Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit, Qendra Ndëruniversitare e Studimeve Albanologjike, Tiranë; drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” të Unversitetit “Ismail Qemali”, Vlorë; kryetar i Shoqatës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë; sekretar i Shoqatës Kulturore – Atdhetare “Labëria”, Vlorë.(Ne foto:Nga e majta Lefter Cipa, Muhamet Tartari, Albert Habazaj)