Andon Andoni – Dielli

AMERIKA DHE DEMOKRACIA SHQIPTARE

August 13, 2021 by s p

Nga Andon Andoni

Shpesh kam menduar se ngjarjet, situatat, bëmat dhe zhgjëmat e një grupi njerëzish, shoqërie, por dhe kombesh, shkojnë dhe përsëritën si në ato rrathët ciklikë përgjatë historisë.

Koha është ajo që i ridimensionon dhe vendos se në cilin kah tësaj do të mbeten “të inventarizuara”: në atë të zhvillimeve pozitive dhe progresit, apo në atë tëpengimit dhe regresit të përkohshëm? Por ngjashmëritë, nganjëherë janë troditëse si ngjashmëri. Duke sjellë në vëmendje Amerikën dhe ndihmesën e saj të gjatë, ndaj vendit tonë, po sjell për lexuesin, një kohë historike të marrëdhënieve të saj me ne dhe një elite shqiptarësh, më saktë me tri personalitete si dikur më 1919, dhe sot pas njëqint vitesh më 2019. Në 2 shtator, 1919, tri burrat e mirënjohur në kontributin mëmëdhetar, për të njohur Shqipërinë e drobitur, si vend i pavarur të dalë nga Lufta e ParëBotërore,(edhe sot, në plot fusha të jetës, si për shembull në atë të emigrimit masiv, vendi ynë si i dalë nga Luftrat duket); T. Erikson, miku i madh i Shqipërisë, Kostë Çekrezi, botonjës dhe përfaqsues i Vatrës pranë Qeverisë Amerikane, dhe Kristo Dako, Kryetar i Partisë Popullore, për herë të parë, në historinë e kombit, priten në Senatin Amerikan për t’u dëgjuar[1]. Asnjëherë nuk ishte formuar një Komitet apostafat për çështjen shqiptare, ndaj ky i shtatorit të 1919 ka hyrë në histori si dëgjesa e shqiptarëve përpara Senatit Amerikan (Komitetit të Politikës së Jashtme). Atë se ç’ka ndodhi me dëgjesën e tyre, në Senat, do t’i spjegojmë më poshtë sipas dokumenteve të kohës dhe situatave politike dhe gjeopolitikës që përfshinte edhe vendin tonë të vogël, por tani pas 100 e ca vitesh, në mënyrë kaq të ngjashmë, sërish tri burrat e politikës së sotme, bëjnë përpjekje të kenë akses mbi një “dëgjesë” të tillë pranë Departamentit Amerikan të Shtetit, i cili, për hir të së vërtetës, ka mbajtur një qëndrim imponues të thukët, që më implementimin,(ide, drafte, fonde dhe logjistike, burime njerezore) e Reformës nëDrejtësi si guri i themelit për të nxjerrë Shqipërinë nga kriza gjithëdimensionesh e demokracisë dhe shtetit ligjor dhe deri tek shpalljet nongrata për politikanët tanë. Dihet që meangazhimin ndaj reformës në Drejtësi, prej më se pese vitesh, Amerika është ulur këmbëkryq, në të mirë të shqiptarëve. Ndryshimi i vetëm me atë kohë të 1919-tës,është se tashmë këtyre“Tri burrave të sotëm”, ështëAmerika që po ju qaset dhe Jo ata asaj, (së paku në dukje)dhe “të treve”, në mënyra thuajse krejt të ndryshme, Njërit, Të gjatit, është duke i dhënë votëbesim e mbështetje të hapur, siç do donin të ndodhte para 100 viteve; T. Eriksoni, Dako dhe Çekrezi! Burrit të opozitës, duke veçuar popullin opozitar dhe Partine Demokratike,(apo burravesiç përfshijnë disa edhe ish kryetarin e saj themelues), Amerika ia ka mbyllur derën apo ia ka përplasur disa herë mbi fytyrë, duke e lënë të zhgënjyer dhe me kokë mënjanë, paçka deklaratave publike se “e kemi mik të madh dhe strategjik, Amerikën”. Kjo përfaqësi, ka mbetur e zhgënjyer. Elektorati i saj, po se po. Kauza “për zgjedhje të lira dhe të ndershme”, të pa vjedhura dhe të pa financuara nga paratë e krimit, u bë kaq e shpërlarë dhe bajate pas humbjeve tënjë pas njëshmeelektorale duke mos pranuar fare pluhur mbi veshë,të kujton fabulën e La Fontenit të dhelprës me rrushin. Një kërkesë që, duke pasur parasysh, mbështetjen Amerikane, Gjermane dhe mëgjerë ndaj Pushtetit, dhe situatën e demokracisë së brishte në vend, (duam s’duam ne)do ishte siç ndodhi edhe pas këtyre zgjedhjeve me njëmijë probleme(sipas OSBE-ODIR) serish një vërë në ujë.Për analogji, po hedh më poshtë edhe kërkesat e Çekrezit(në rolin e opozitarit të dikurshëm) në Senat para 100 e dy vitesh. Foli për zgjedhje edhe ai. Për të drejtën e votës…Si një njeri i lirë dhe që besonte tek demokracia e votës, ai iu drejtua senatit me këto fjalë: Ne duam që e drejta e votës (plebescite) të përhapet në Shqipëri në maksimumin e fuqisë. Njerëzit të jenë të lirë të flasin për veten. Ne jemi gati të jetojmë me verdiktin e tyre pavarësisht nëse na favorizon ose jo në kauzën tonë. A mos po kërkojmë shumë? Ende Konferenca e Paqes nuk duket të jetë e gatshme të pranojë këtë të drejtë elementare të shqiptarëve… Fatkeqësisht, Shqipëria nuk është e mbështetur nga asnjë fuqi e Madhe. Kjo është arsyeja që ne e kemi pritur me kaq mirënjohje lajmin e mundësisë së dëgjimit përpara këtij komiteti, i cili në sytë tanë, duket i paanëshëm. Çfarë presim nga ju është të mbështesni të drejtën e votës (plebescite) në çdo territor shqiptar. …Zoti Kryetar dhe anëtarë të nderuar! Tre milionë njerëz shqiptarë e vlerësojnë lirinë mbi çdo gjë tjetër dhe kanë luftuar për të ndër shekuj. Tani i kanë sytë nga ju, si mundësinë e fundit, për t’i mundësuar atyre të ushtrojnë të drejtën elementare të vetë-shprehjes, që i takon qenieve humane. A nuk i kanë edhe sot e gjithë ditën shqiptarët sytë nga Amerika për t’iu mbrojtur të drejtën e votës dhe lirisë? Kur, si para 100 e ca vitesh, Evropa, “ende nuk paska qënë fort e gatshme për një mbështetje të tillë ndaj nesh”?!….

Gazeta “Albania” për pritjen e T. Erikson, K. Çekrezit dhe K. Dakos në Senatin Amerikan

Por le të kthehemi edhe njëherë tek Senati Amerikan në atë fillim shtatori 1919. Eriksoni ia kushtoi fjalën e tij paraqitjes së shqiptarëve ashtu siç i kishte njohur: “Tek shqiptarët gjen virtyte të cilat do ishin të dëshirueshme për shumë popuj të përparuar. Propaganda sistematike i ka paraqitur ata si armiq të qytetërimit dhe plaçkitës, por kjo është një gënjeshtër… Ata janë inteligjentë, fisnikë, punëtorë, mikpritës… besnikë deri në vdekje. Të tillë popull kam njohur unë dhe jam krenar që sot po e përfaqësoj këtu”[2]. E, pra, a ka ende një fije virtuti, fisnikërije, inteligjence, etj prej kësaj klase politike të përfaqsuar nga këta Tri burrat e sotmë, për t’i hapur udhë dialogut, mirkuptimit, besnikërisë ndaj popullit dhe Shqipërisë, që të hyjnë në udhën e prosperitetit, punës dhe përparimit? Jehona e 2 shtatorit 1919, kur delegatët shqiptarë paraqitën mendimet e tyre përpara Komitetit për politikë të Jashtme të Senatit Amerikan, u përhap si valët e detit tek të gjithë shqiptarët. Të tre liderët: Erikson, Çekrezi dhe Dako shikoheshin me admirim dhe respekt të veçantë brenda dhe jashtë Amerikës.(Thua të kenë admirimedhe sot shqiptarëtndaj Tri burrave tanë?!)Megjithatë më e rëndësishmja mbetej deklarata e Eriksonit, duke pasur parasysh se ai ishte misionar amerikan në Shqipëri. Fjalët e tij: “dhe unë jam krenar që po i përfaqësoj këtu shqiptarët”[3] u bënë lapidar për çdo zemër shqiptare. Burri i Tretë i sotëm, duket se është në lojën, e kungulleshkës, “e ka kush e ka” dhe më së shumti bën plotësime. Dhe deklaratat e tij, në emër të kushtetutës, ligjit, kapërcimet pindarike të herë pas hershme dhe pozita e tij e rrëgjuar së brendshmi,edhe pas përgjigjeve Veneciane që s’pinë ujë askund, sot për sot, vetëm sa qëndrojnë si plotëza foljorë, sa për t’u regjistruar!? Nuk do më vinte mirë ta përqasja me Dakon, por ngjashmëria është preçize. “Dako bëri një deklaratë plotësuese, e cila u regjistrua në procesverbalin e mbledhjes së Senatit.”. A ka sot, pas njëqint vitesh, peshën e duhur, Amerika dhe misionarët e saj në fuqizimin e demokracisë shqiptare, të troshitur në këto tridhjet vite tranzicioni? Pyetja është kaq e thjeshtë dhe kaq inspiruese sa që, çdo shqiptar brënda dhe jashtë vendit, mbete me sytë nga Amerika. 100 vite me parë, kushte nuk ishin dhe aq të favorshme, pasi sipas Çekrezit qëiraportonte Delegacionit Qeveritar në Paris se “në Senat nuk kishte patur interes për çështjen tonë[4]. Madje ai arrinte në përfundimin se “mund edhe t’i shkaktohej dëm çështjes, duke u nisur gjithnjë nga pozicioni që mbante atë kohë Senati i SHBA-së, me që aktiviteti i tij ishte kundër presidentit Willson, kur ndërkohë ndihma dhe mbështetja ndaj Shqipërisë mund të pritej vetëm prej Qeverisë Amerikane”. Presidenti Willson, në këtë kohë kishte humbur shumicën në Kongres, ndaj “çështja jonë mund të kthehet në një çështje partish dhe në vend që të vinim vetulla do nxirrnim sytë.” Sot gjithcka duket në favorin tonë, me mbështetjen Amerikane, pavarësish emrave te ambasadoreve që vijnë tek rruga e Elbasanit. Mbetet të kemi sytë vetëm tek Tri Burrat tanë dhe sjellja e tyre. Sa do jenë ata të zot të shkelin në udhën e çelur para 100 vitesh, në raport më Amerikën, me Evropën, me demokracinë dhe me vetë popullin shqiptar të lodhur dhe të drobitur nga udha e gjatëe tranzicionit… Le të shpresojmë.

[1] Nasho Jorgaqi, “Jeta e Fan S Nolit”, Ombra GVG, Tiranë 2005, f. 369

[2] U.S.Senate, 66 Congress, I-st session, Hearing before the Committee on Foreign Relations, Sen, doc, no 106 Washington, 1919, f. 971-1011

[3] Haris Silajxhiç, “Shqipëria dhe ShBA në arkivat e Uashingtonit, Dituria, 1999, f. 99

[4] Beqir Meta, Federata Panshqiptare “Vatra”, Globus R, Tiranë 2002, f. 252, cituar AQSH Fondi MPJ, viti 1919, dos. 19, f. 62-65: Letër e K. Çekrezit drejtuar L. Bumçit, Washington DC, 3.11.1919

KOSTË ÇEKREZI, EDITORI QË E BËRI “DIELLIN” TË PËRDITSHËM

July 28, 2021 by s p

Nga Andon Andoni

Edhe pse Amerika vendi i madh i lirisë e befasoi dhe mahniti me njerëzit dhe vendet ku shkeli anë e mbanë, KostëÇekrezi, me Bostonin u dashurua që në ditën e parë. Lumi i madh që i shkonte qytetit përmes, natyra e ftohtë dhe me dëborë, i sillte ndër mend Ziçishtin, fshatin e tij të lindjes, dhe mbarë Devollin që i shkonte lumi përmes dhe i mbuluar nga dëbora në dimër. Aq më shumë kur kurbetçinj devollinj në qytetin e Bostonit dhe rrethinat kishte plot. Tek i takonte në çdo hap që hidhte, dhe duke ju folur për vendlindjen që sapo kishte lënë pas, KostëÇekrezi nuk e hiqte dot nga mendja mëmëdheun, përpjekjet e rinisë shqiptare për të bërë Shqipërinë të mëvetshme dhe të lirë. Por puna e re që do të niste, pak kohë i linte për ëndërrime e pezm të shkuar. Ai kishte ardhur në Amerikë të drejtonte gazetën “Dielli”, një ëndërr e cila shumë shpejt do ta çonte larg.

Një vit më parë, gjetja e një editori të përshtatshëm për “Diellin” kishte qenë një shqetësim në kuvendet e “Vatrës”. Kuvendi, që ishte mbledhur më 10 janar 1914, duke mos gjetur një kandidaturë të përshtatshme vendosi që të përzgjidhte mes këtyre kandidaturave: Faik Konicës, që aso kohe ishte në Durrës, MiloDuçit, që ishte në Vlorë, Aleksandër Xhuvanit, MithatFrashërit, SimonShuteriqit, në Elbasan dhe AbdylYpit në Vlorë, thuhet në kronikat e “Vatrës”. U shkroi letra secilit prej tyre. Këta ishin kandidatë të dorës së parë për “Vatrën”. Faik Konica nuk u kontaktua dot. Ndërsa të tjerët kthyen përgjigje se nuk vinin dot në Amerikë.

Deri në fillim të gushtit punët e gazetës hiqeshin zvarrë. Gjithçka kishte mbetur në dorën e LoniKristos, që nga posti i kryetarit, i sekretarit dhe editorit të “Diellit”. Atëkohë, “Vatra” mori një letër nga Noli, i cili kërkonte redaksinë e “Diellit”, por me disa kushte. Komisioni u mblodh me 5 gusht 1914 për të diskutuar kushtet që vinte Noli. U pranuan ato kushtet dhe iu dërgua ftesë që të vinte dhe të merrte drejtimin e “Diellit” me 80 dollarë në muaj (ky ishte një nga kushtet që kishte vënë Noli, përfshi dhe pavarësinë në drejtimin e gazetës). Komisioni mori dhe një vendim rezervë për të mos humbur kohë, që nëse s’vinte Noli, të ftohej KostëÇekrezi. Si përfundim, Noli nuk erdhi dhe ftesa iu dërgua Çekrezit.

Më pak i parapëlqyeri KostëÇekrezi, u paraqit menjëherë të nesërmen e zbritjes në Amerikë tek zyrat e “Diellit”, në 97 Camptonst., Boston Mass. Ai e mori gazetën me 10 nëntor 1914. Ishte vetëm 22 vjeç kur nisi të drejtojë “Diellin”, që në atë kohë dilte dy herë në javë.

Për më shumë se një vit u zgjidh problem i editorit dhe gazeta “Dielli” duket se gjeti ustain. Madje, ai kërkoi që gazeta, hap pas hapi duhej të madhohej dhe të dilte më shpesh, -shkruan pas vitesh RefatGurrazezi, që në kohën kur drejtoi “Diellin”, nuk la gjë pa shkruar kundër Çekrezit.. “KostëÇekrezi mund që të kish të metat e tij, si çdo njeri tjetër, por si punëtor i kish shokët e rrallë”[1]. Dhe fati duket se këtë herë, ose së paku përkohësisht, është me të dhe i jepet dorë për të rritur kredencialet e veta si punëtor i palodhur dhe deri lider i bashkëkombasve, pasi themeluesit e dikurshëm dhe liderët e “Vatrës” dhe “Diellit”, Faik Konica dhe Fan Noli, gjenden prej kohësh larg Atllantikut, në Evropë. Edhe Kristo Dako, i zgjedhur si kryetar i “Vatrës” në kuvendin e 1913-ës, pas disa muajve qe larguar për në Shqipëri. Në mungesë të tyre Çekrezit të ri duket se i bije hija e liderit.

Dhe me të vërtetë, që në numrin e parë të janarit, boton tek “Dielli” kronikën e zezë të një viti të mbrapshtë me luftëra dhe theror të paparë gjer më atë ditë për shqiptarët. Ai, që ka ndjekur nga afër tërë dredhitë e politikës së brendshme dhe të jashtme, ka mësuar se vetëm njerëzit e vendosur me ideale dhe patriotë mund të lartësojnë emrin e madh të mëmëdheut.

Atij i dhemb shpirti kur shikon bashkëkombasit e tij që hyjnë në Amerikë dhe në Casten Gardën të Bostonit apo të NewYorkut deklarohen turq ose grekë. Nga nevoja për të kapërcyer kufirin, janë gati të harrojë emrin e mëmëdheut. Ai nuk mund t’i pëlqejë këta lloj shqiptarësh që kërkojnë “të përfitojnë në kurriz të mohimit të patriotizmës”, kur nga ana tjetër ka njohur njerëz, me të cilët e lidhi fati i luftës dhe i përpjekjeve për Pavarësinë e Shqipërisë, që bënë sakrifica sublime si Ceno Sharra, Haki glina, Gani Butkaetjetj

I ndodhur mes bashkëfshatarëve të tij, sipas citimeve të tyre, ligështohet teksa mësonte se më 25 dhjetor të vitit 1914 italianët kishin pushtuar Vlorën. Vlorën ku ai kishte lënë vitet e rinisë së tij të parë, Vlorën e muhaxhirëve të drobitur e leckosur që vinin nga të gjitha viset e vatanit, të përzënë prej fqinjëve grabitqarë, grekë e serbë, malazezë e bullgarë.

Ai u vu në radhën e parë të kundërshtimeve të këtij pushtimi. Me anë të “Diellit” e denoncoi, si një paturpësi të madhe të qeverisë së Romës. Por sikur të mos mjaftonte kjo, lajmi për daljen e kryqëzorit grek në Durrës, në janar të 1915, e tronditi pa masë. Tek “Dielli” që drejtonte vetëm prej dy muajsh, ai i komentoi lëvizjet e fqinjëve tanë grekë dhe italianë, si dëshmi të një marrëveshjeje të fshehtë që mund të ishte arritur midis tyre në kurriz të Shqipërisë[2]. Dhe “profecia” e tij do zbulohej vite më vonë, dhe do dilte në shesh në Konferencën e Paqes nga presidenti Willson, si marrëveshja famëkeqe me emrin “Titoni- Venizellos” për ndarjen e Shqipërisë.

Pikërisht kjo është ndjesia e politikanit të ri KostëÇekrezi, për t’iu përveshur punës që të botojë në shtypin e kohës, për të huajt, në gjuhët frënge, angleze dhe italiane, një sërë artikujsh për Shqipërinë dhe për shqiptarët, duke polemizuar me qarqet shovene greke në Amerikë dhe në Greqi. Në këto shkrime ai shfaqet një patriot i flakët dhe sidomos nga pozitat indulgjene. Ai pranon haptazi se është një i shkolluar në shkollat greke dhe një ortodoks nga feja, por kurrë një grek. Ai është shqiptar si mijëra shqiptarë të tjerë në jug të vendit.

Ndaj dhe si kryeredaktor i “Diellit” kërkon përmes editorialit, që shqiptarët patriotë; “që gjashtë muaj qëkurse të mbledhur rreth flamurit kombëtar që zbukuronte atdheun e Skëndërbeut, u përndanë në tokat e huaja, “lipset dhe janë të lutur të informojnë gjithë shqiptarët, përmes korrespodencave që do t’i dërgojnë “Diellit” për punërat e Shqipërisë në sytë e botës dhe vendeve ku ata janë vendosur. “Një letër e tillë, që do të vinte prej një njeriu të çquar, ndoshta do ta shkrinte akullin e trashë që ka ngrirë telat e patriotizmës në zemrat e shumë shqiptarëve”[3]. Nga ana tjetër krijon rubrikën “Nënshtypjet e ditës”, ku boton qëndrime e analizat e tij, përmes një gjuhe pamfletiste dhe sarkastike, për problemet më të mprehta të kohës dhe të komunitetit shqiptar të Amerikës, për situatën që kalonte mëmëdheu nën kërcënimin e luftës dhe pretendimeve territoriale të fqinjëve, që në këtë kohë ishin intensifikuar si kurrë ndonjëherë. Ai e shikon shpëtimin e mëmëdheut edhe përmes kulturimit të bashkë-kombasve duke i ftuar për t’u pajisur me sa më shumë dituri, shkollë dhe kulturë demokratike. Madje për këtë të fundit duket se ka dhe vetë nevojë të provojë sfidat dhe frytet e saj. Kështu, me vendimin që ka marrë për ta bërë “Diellin” të përditshëm, provon në Janar të këtij viti të shpallë në faqet e gazetës “Votim për “Diellin”. “Ne shqiptarët duhet të mësohemi se me anë të votimit të lirë, janë bërë popujt e qytetëruar ndaj dhe ne le ta provojmë këtë edhe “me vënien në votë të çështjes së daljes së “Diellit” më dendur ose me formë më të madhe, duam t’iu tregojmë sot shqiptarëve që shkaku i parë ishte dëshira jonë t’iu tregojmë bashkatdhetarëve që “Dielli” është i tyre”[4]. Dhe vërtet në kohën e drejtimit prej tij, “Dielli” ishte “i shqiptarëve”, porse produkt nga dora dhe mendja e një njeriu të vetëm, KostëÇekrezit. “Në pyesni se si mbahej ajo gazetë e përditshme, (“Dielli” në 1914-1915 kur e drejtonte Çekrezi dhe kur numëronte vetëm 800-900 lexues – A. A.) mund ta gjeni në dy fakte: në ndihmat e jashtëzakonshme që jepte çdo shqiptar me gjithë zemër dhe në harxhet e pakta të botimit; për shembull gjithë gazetën e shkruante një njeri, i nënshkruari (KostëÇekrezi – A. A.)[5]. Dhe, sipas votimit të pajtimtarëve, në ditët e para të shkurtit “Dielli” i KostëÇekrezit del katër herë në javë. “Më 5 nëntor 1915 u bë e përditshme, -do pohonte Fan Noli në mars 1965, në 80 vjetorin e tij të lindjes, -kur ishte direktor, ndjesë pastë, KostëÇekrezi, i cili midis virtyteve te tjera kish virtytin që ishte një puntor i rrallë. Ndoshta, puntori më i madh që ka nxjerrë Përlindja Shqiptare”.

[1]DalipGreca, “KostëÇekrezi, gazetari që e bëri Diellin të përditshëm, antizogisti, që pati kundër Konicën dhe Nolin”, Boston 2012.

[2]“Dielli”, Nr. 386, 4 janar 1915, f. 4.

[3]“ Dielli “Nr 407, 26 shkurt 1915, f. 3.

[4]Dielli, Nr. 392, datë 22 janar 1915, f. 2.

[5]Telegraf”, 3 korrik 1927.