Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Pema

by

Astrit Lulushi/

Pema përkufizohet si një bimë që ka një kërcell ose trung të gjatë. Pra, është trungu që ndan pemët nga shkurret, lulet dhe bimët e tjera. Ka rreth tre trilion pemë në Tokë, që arrin në rreth 420 pemë për person. Pyjet mbulojnë rreth 30% të sipërfaqes së Tokës.

Pema më e famshme në botë është Pema Bodhi, e vendosur në Bodh Gaya, Indi. Budistët besojnë se Pema Bodhi është vendi ku Buda mori ndriçimin. Pemët janë spermatofite ose bimë me farëra. Mund të duket e çuditshme, por organet seksuale të pemëve janë të dukshme – lulet e tyre.

Protoshqipishtja *druwa, nga proto-indoevropianishtja *druh nga *dóru u bë dru. Krahasoni greqishten e vjetër drus me kuptimin pyll dhe Druid ishte prift që jetonte në pyll, magjistar ose falltar në fenë e lashtë; fjala është regjistruar për herë të parë nga mesi i shekullit të 16-të në burimet angleze dhe vjen nga latinishtja druidae, druides (drutë), nga galishtja, që lidhet me draoidh ‘tempull në pyll’ .

Sipas Plinit plak, dushku ishte pema e shenjtë e Druidëve, të cilët e prisnin atë ritualisht me një drapër të artë si pjesë e ceremonive të flijimit. Lidhja popullore e druidëve me pemët e lisit rrjedh kryesisht nga tregimi i Plinit.

Përdorimi i Druidit për një anëtar të një grupi që pretendon se përfaqëson ose rrjedh nga kjo fe është regjistruar në fillim të shekullit të 18-të.

Një pyll boreal është një pyll pishe në gjerësinë veriore që njihet shpesh me termin rus, taiga. Nuk ka pyje natyrore boreale në hemisferën jugore. Pemët e dushkut janë anëtarë të familjes së ahut. Me më shumë se 500 lloje, dushqet janë më të bollshme në Amerikën e Veriut: Meksika ka rreth 160 lloje dhe në SHBA rreth 90.

Methuselah është emri i një peme pishe me qime në Kontenë Inyo, Kaliforni që besohet të jetë më e vjetra në botë treth 4,853 vjeç.

Më shumë se gjysma e pyjeve të botës janë brenda kufijve të Rusisë, Kinës, Shteteve të Bashkuara, Brazilit dhe Kanadasë. Në të kundërt, shtetet sovrane të qytetit të Vatikanit, Monakos dhe Naurut nuk kanë pyje.

Madhësia nuk është gjithçka. Edhe pse pemët priren të jenë më të mëdha se shkurret, kjo nuk është gjithmonë kështu. Dallimi kryesor është se shkurret nuk kanë një trung të vetëm. Rreth 15 miliardë pemë priten çdo vit në planet. Me ritmin aktual, do të duhen rreth 200 vjet për të prerë çdo pemë në planet.

“Larja në pyll” është një formë e terapisë natyrore të shëndetit mendor ku një person thjesht kalon kohë në pyje. Aktiviteti është sanksionuar zyrtarisht nga qeveria japoneze, e cila e quan atë ‘shinrin-yoku’, rain forest, pylli i shiut përkufizohet si një pyll që ka një tendë të vazhdueshme, bimësi që varet nga nivelet e larta të lagështisë. Pyjet e shiut mund të jenë tropikale ose të buta.

Sipas gjeologjisë, Toka është rreth 4.5 miliardë vjet e vjetër, por vetëm rreth 385 milion vjet më parë evoluan pemët e para të vërteta.

Ju mund ta mendoni Australinë si pothuajse tërësisht shkretëtira dhe plazhe, por kjo është vetëm një pjesë e tablosë. Pyjet mbulojnë rreth 19% të sipërfaqes së tokës së Australisë. Një dru i vetëm pambuku mund të lëshojë 40 milionë fara në një sezon. Farat më pas mund të notojnë në ajër për ditë të tëra, shumë më gjatë se çdo lloj tjetër farë.

Në mitologjinë norvegjeze/Vikinge, Ygg-drasil ishte emri i një peme gjigante të jetës. Ygg-drasil (druri i jetës) formoi trungun rreth të cilit bazoheshin botët e njerëzve, perëndive dhe gjigandëve.

Mosha e të gjitha pemëve mund të përcaktohet duke parë unazat e tyre të rritjes përmes një seksioni kryq të trungjeve të tyre. Heqja e lëvores mund të deformojë unazat.

Pylli më i famshëm i Brazilit është pylli i shiut i Amazonës, por nuk është i vetmi pyll i shquar në vend. Pylli i Atlantikut shtrihet përgjatë bregut lindor të Brazilit, duke u shtrirë në brendësi të Argjentinës dhe Paraguajit. Ekorajoni përfshin qytete të mëdha si Rio de Zhaneiro dhe Sao Paulo dhe është shtëpia e më shumë se 148 milionë njerëzve.

Jo të gjithë anëtarët e familjes Arecaceae ose palmave janë pemë. Shumë palma janë në fakt shkurre dhe hardhi, por edhe palmat që konsiderohen si pemë, nuk kanë unaza pemësh.

Pyjet e dafinës njihen për lagështi të lartë, por temperatura të buta. Ato gjenden në zona në të gjithë SHBA-në juglindore. Laurel, Misisipi është afër pyjeve të dafinës.

Një pemë e vetme mund të thithë më shumë se 48 kilogramë dioksid karboni çdo vit dhe të lëshojë oksigjen përsëri në ajër. Kjo është arsyeja pse pemët janë të rëndësishme në zonat urbane.

Aktori dhe ikona amerikane, Mr. T, zemëroi banorët e lagjes së tij luksoze Lake Forest, Illinois kur personalisht preu 100 pemë lisi në pronën e tij.

Termi “xhungël” në përgjithësi i referohet pyjeve tropikale të shiut, gjë që është e çuditshme kur merret parasysh origjina e fjalës. Xhungla është fjalë sanskrite që do të thotë “tokë e thatë”.

Globi 

by

Astrit Lulushi/

Kolombi e pati shumë të vështirë për të marrë fonde për ekspeditat e tij në Azi, për arsye se të gjithë mendonin se bota ishte e sheshtë. Kjo nuk është pjesë e ndonjë teorie konspirative. Është e vërtetë se, për pjesën më të madhe të ekzistencës, njerëzit kanë besuar se Toka ishte e sheshtë. Por nga shekulli V p.e.s., kjo pikëpamje filloi të sfidohej. Një valë kërkimesh shkencore dhe racionalizmi përfshiu Greqinë e lashtë gjatë asaj periudhe, duke bërë që shumë njerëz të ditur të arrinin në përfundimin se Toka kishte formën e objekteve qiellore. Gjatë shekullit të dytë të erës sonë, Ptolemeu prodhoi hartën e parë që e tregonte botën si një sferë. 

Megjithëse hartës së Ptolemeut i mungonin Amerika dhe Australia, ajo ishte e para që përfshinte gjatësinë dhe gjerësinë gjeografike. Për më tepër, ai llogariti me saktësi se kishte kontinente të tjera të panjohura – terra incognita. Njohuria për hartat e Ptolemeut skadoi gjatë epokës së errët në Evropë, por u rishfaq në fillim të shekullit XV gjatë Rilindjes Evropiane – hartat u përkthyen nga greqishtja origjinale në latinisht. Rilindja përkoi me Epokën e Eksplorimit. Në kohën kur Christopher Columbus bëri udhëtimin e tij të parë në Amerikë në 1492, hartat e Ptolemeut ishin të njohura midis fisnikëve dhe eksploruesve të Evropës. 

Erd-apfel (gjermanisht ‘tokë-mollë’) është një rruzull i prodhuar nga Martin Behaim nga viti 1490 deri në 1492. Erdapfel është globi më i vjetër tokësor i mbijetuar. Ai është i ndërtuar nga një top liri i laminuar në dy gjysma, i përforcuar me dru dhe i veshur me një hartë të pikturuar në gurë nga Georg Glockendon. Lashtësia e këtij globi dhe viti i ekzekutimit të tij, në prag të zbulimit të Amerikës, e bën atë jo vetëm globin më të vjetër të mbijetuar, por edhe përfaqëson një enciklopedi të njohurive evropiane për botën e njohur në 1492. 

Analizat e përfitimit dhe kostos janë ato që në fakt e penguan Colombin të mos merrte fonde nga portugezët dhe anglezët; ata thjesht besonin se një ekspeditë në Azi përtej Atlantikut do të kushtonte më shumë se çdo lloj fitimi që mund të kishin nga ky investim. Por shpejt e panë se gabuan. Kështu filloi gara e eksplorimit; me portugezët në jug, anglezët në veri, dhe spanjollët në pjesën qëndrore të kontinentit të ri.   

Gjuha e Dheut

by

Astrit Lulushi/

Gjeologjia është shkenca e Tokës që studion shkëmbinjtë dhe ndryshimet që ndodhin, ‘e bënë tokën të flasë’, por mund të përfshijë edhe lëngje në planet.

Meqenëse Toka është sferë, përshkrimet e saj në harta të sheshta rezultojnë që polet të përshkruhen anormalisht të mëdha. Kjo lloj harte quhet projeksioni Mercator.

Hartografia është studimi i hartave dhe shkenca e krijimit të tyre. Hartat moderne mund të jenë politike, gjeologjike, topografike ose meteorologjike, vetëm për të përmendur disa kategori.

Litosfera është korja dhe manteli i sipërm i sipërfaqes së Tokës. Gjeologët e ndajnë litosferën në litosfera oqeanike dhe kontinentale.

Në vitin 1935, Charles Francis Richter prezantoi “Shkallën e Momentit” para komunitetit shkencor për të përcaktuar magnitudën e tërmeteve. Që atëherë u quajt Shkalla e Righter; është rishikuar dhe është riemërtuar në shkallën e madhësisë lokale, por bazohet në punën e Richter.

Shkëmbinjtë magmatikë formohen nga ftohja e magmës në koren e Tokës. Ato përbëjnë rreth 90-95% të kores së Tokës për nga vëllimi dhe rreth 15% të sipërfaqes së tokës.

Silikatet përbëjnë shumicën e mantelit të Tokës. Manteli përbën 67% të masës së Tokës, 84% të vëllimit të saj dhe është 1800 milje i trashë.

Teoria gjeologjike e “tektonikës së pllakave” është se litosfera e Tokës përbëhet nga disa masa lëvizëse të njohura si pllaka tektonike. Mendohet se procesi filloi rreth 3.4 miliardë vjet më parë.

Hartat më të hershme ishin në fakt harta të tokës së botës së përtejme. Arkivolet në Egjiptin e lashtë pikturoheshin me përshkrime skematike dhe rrugën që do të bënte i ndjeri.

“Pika e nxehtë e Hawait” nuk i referohet motit të këndshëm të atij shteti, por është një pikë e nxehtë e aktivitetit vullkanik.

Lapis lazuli është një shkëmb metamorfik blu i errët që gjendet kryesisht në Afganistan, por edhe në disa vende të tjera në botë. Ishte popullor në bizhuteritë e lashta. Shkëmbinjtë sedimentarë formohen kur shkëmbinjtë, mineralet dhe lënda organike grumbullohen dhe çimentohen në shtresa. Rreth 8% e kores së Tokës është një shkëmb sedimentar.

Tërmeti i Madh Kilian i vitit 1960 është tërmeti më i fuqishëm i regjistruar ndonjëherë. Tërmeti ishte me magnitudë 9,6 ballë sipas shkallës së momentit (Righter). Tërmeti shkaktoi një cunami dhe rrëshqitje dheu.

Sapphire & Steel ishte një seri fantastiko-shkencore britanike e viteve 1980 për dy ‘udhëtarë në kohë’, Sapphire dhe Steel. Personazhet e tjerë u emëruan gjithashtu sipas mineraleve.

Shkencëtarët besojnë se “superkontinenti” i ardhshëm që do të formohet do të jetë kombinimi i Euroazisë dhe Amerikës, të cilin e quajnë “Amasia”. Por kjo nuk do të ndodhë për rreth 200 milionë vite të tjera.

Bazalt është shkëmbi magmatik më i zakonshëm në Tokë, që përfshin rreth 90% të të gjithë shkëmbinjve vullkanikë. Është gjithashtu shkëmbi më i zakonshëm në koren e Tokës.

Gjeografi Ptolemeu (rreth 100-170 es.), bëri hartën e parë që tregonte Tokën si sferë. Ai gjithashtu përfshiu linjat e gjatësisë dhe gjerësisë gjeografike dhe hipotezoi saktë se kishte më shumë kontinente.

Gurët e çmuar janë kristale minerale që shpesh priten dhe bëhen bizhuteri. Safiri, rubini, smeraldi dhe sigurisht diamanti janë të gjithë gurë të çmuar.

Mappa mundi i referohet një harte evropiane mesjetare të botës. Kjo hartë ishte shpesh diagrame të formës së byrekut që e ndanin Tokën në zona, të tretat ose të katërtat.

Antarktida është në fakt shtëpia e shumë vullkaneve, 138 vetëm në Antarktidën Perëndimore. Megjithëse shumica e vullkaneve të Antarktidës janë nënglaciale, ka katër vullkane aktive në kontinent.

Paraja ka vlerë

by

Astrit Lulushi/

Paraja nuk ka vlerë, thonë disa; paraja ka më shumë vlerë kur ajo fitohet. Kur zona të ndryshme të botës filluan të hyjnë në periudhën neolitike pas vitit 10,000 pes, filloi ndarja e punës. Kupbartësi mbretëror ishte një pozicion prestigjioz dhe i besueshëm në shoqëritë paramoderne. Kupëmbajtësi derdhte pijet e mbretit dhe i shijonte ato për helm nëse ishte e nevojshme.

Në këndvështrimin kejnsian të ekonomisë moderne, papunësia e ulët është më e rëndësishme se inflacioni i ulët. Shpenzimet qeveritare inkurajohen për të mbajtur nivele të larta punësimi. Nëse jeni të durueshëm, të shkathët dhe mjaft të qëndrueshëm, mund të dëshironi të provoni të qenit një statujë njerëzore. Siç tregon emri, ju paguheni për të qëndruar si një statujë.

Përpara se të bënte emër në energjinë elektrike, Nikola Tesla punoi si gërmues kanalesh në 1886 për 2 dollarë në ditë.

Puna e fëmijëve ka ekzistuar gjithmonë në një formë, por kur filloi Revolucioni Industrial në vitet 1700, gjërat dolën jashtë kontrollit. Ligjet e para për mbrojtjen e punëtorëve fëmijë u miratuan në Angli në vitet 1800.

Shërbëtorët ishin njerëz të cilëve u kërkohej të punonin pa pagesë për disa vite. Ai status ishte shpesh, por jo gjithmonë, rezultat i borxheve të papaguara.

Bujkrobërit ishin punëtorë në Evropën mesjetare që ishin të lidhur me tokën. Ata nuk mund të bliheshin dhe shiteshin dhe zakonisht kishin më shumë të drejta se skllevërit e shtëpisë.

“Fjetja profesionale” është një tjetër profesion legjitim. Profesionistët e gjumit mund të paguhen për të testuar dyshekët dhe jastëkët, për të marrë pjesë në kërkime mjekësore/shkencore, apo edhe për të qenë pjesë e një ekspozite arti.

Në shoqëritë paramoderne, eunukët shpesh ishin në gjendje të gjenin disa nga punët më të mira në oborret mbretërore. Problemi ishte që ata duhej të tredheshin.

Një person mund të paguhet si “qëndrues në linjë” (për të qëndruar në radhë për bileta, botime të reja telefonike ose artikuj të tjerë).

Vdekja e Zezë e viteve 1347-1353 ishte një faktor kryesor në rënien e robërisë në Evropën Perëndimore dhe rritjen e punës së lirë. Megjithatë, robëria vazhdoi në Rusi deri në vitin 1866. Më pas, në shekullin XX, kjo skllavëri u kamuflua në vendet komuniste. Në regjimin e vjetëruar në Shqipëri puntorët nuk kishin asnjë të drejtë dhe njëkohësisht kontrollonin njëri tjetrin. Të miturit punonin një vit pa pagesë “derisa merrnin profesionin”, që do thoshte kur arrinin moshën e punës. Kjo ishte një taktikē komuniste për t’i treguar botës se respektonin kodin që ndalonte shfrytëzimin e të miturve.

Filozofi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, Karl Marksi, besonte se historia botërore mund të përmblidhej si një luftë midis atyre që kanë dhe nuk kanë. Në kohën e Marksit, ishte proletariati kundër borgjezisë.

Nëse keni kaluar kohë në një qytet të madh, atëherë me siguri keni hasur njerëz, kryesisht fëmijë, që do të lajnë xhamin e makinës, ndonjëherë pasi ta pështyjnë. Vajtuese profesionistë janë punësuar për funeralet që nga kohërat e lashta. Është ende në përdorim në disa vende, veçanërisht në Kinë.

Esnafet u formuan në Evropën mesjetare si organizata profesionale të punëtorëve dhe tregtarëve të kualifikuar. Sipas këtij shembulli u krijuan sindikatat moderne të biznesit ashtu edhe sindikatat e punëtorëve.

Japonezët njihen si të sjellshëm, por kur bëhet fjalë për të hipur në metrotë e tyre, ata nuk ngurrojnë të shtyjnë njerëzit përreth. “Shtytësit” profesionistë sigurojnë që trenat të jenë të mbushur.

Nëse nuk ju shqetësojnë gjarpërinjtë, mund të mendoni të jeni një “mjelës i gjarpërinjve”. Mund të jetë paksa e rrezikshme.

Sulltanati i Delhit u formua në vitin 1206 kryesisht nëpërmjet përpjekjeve të një klase të gjeneralëve skllevër turq. Pavarësisht statusit të tyre, këta skllevër kishin punët më të mira në sulltanat.

Nëse mund të kapërceni tabunë dhe aromën, atëherë shikoni të jeni një shijues profesionist i ushqimit për qen.

‘Cuida carros’ janë të zakonshme në shumë qytete në Amerikën Latine. Për disa pesos, ata do të shikojnë makinën tuaj ndërsa ju merrni diçka për të ngrënë. Më besoni, për ta paraja ka vlerë.

Qeveri më të mirë

by

Astrit Lulushi/

Qeveria më e mirë është ajo që qeveris më pak, sa herë është cituar, edhe nga ata që sot janë në krye. Kushdo, edhe unë, duam ta shohim qeverinë të veprojë më shpejt dhe më sistematikisht. Për një vend, pa opozitë, gjithashtu besoj se qeveria më e mirë është ajo që nuk qeveris fare. Por kjo është për kohë e vend tjetër.

Qeveria është e papërshtatshme; ose shumica e qeveritarëve janë. Opozita kundër një qeverie të përhershme, ështe e suksesshme; kur dështon, faji êshtë e saj, jo i qeverisë. Vetë qeveria, e cila është mënyra që njerëzit kanë zgjedhur për të ekzekutuar vullnetin e tyre, është po aq e prirur të keqpërdoret dhe të shtrembërohet përpara se njerëzit të mund të veprojnë përmes saj.

Dëshmoni përçarjen, punë relativisht e pak individëve që përdorin qeverinë e përhershme si mjetin e tyre. Kjo qeveri – çfarë është veçse një traditë që përpiqet të transmetohet e paprekur tek pasardhësit. Është një lloj arme druri për njerëzit për të kënaqur idenë e qeverisjes që kanë. Qeveritë e tregojnë se sa me sukses mund t’i imponohen njerëzve, madje edhe t’i imponohen vetes (ministra që ikin për të shmangur dhënien e llogarisë për fondet). Kjo qeveri nuk synon Perëndimin a BE-në. Nuk edukon a edukohet. Kujdeset vetëm për një pasqyrë dhe veten. Karakteri i natyrshëm i popullit ka bërë gjithçka që është arritur; dhe do të kishte bërë më shumë, nëse qeveria nuk do ta kishte penguar. Sepse qeveria është një mjet i përshtatshëm, me të cilin njerëzit do të arrinin të mos iknin. Kur është më e leverdishme, të qeverisurit janë më së shumti në anën e qeverisë. Të kërkosh menjëherë asnjë qeveri, nuk shkon, por njëherësh një qeveri më të mirë, po. Çdo njeri le të bëjë të ditur se çfarë lloj qeverie do të meritonte respektin e tij dhe ky do të ishte një hap drejt arritjes. Demokracia, ndonjëherë, nuk pret çdo 4 vjet, kur sistemi është i krimbur.