Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

QËNDRESA E KIEVIT, BIDENI DHE LUFTËRAT E PUTINIT

by

Nga MASSIMO GAGGI

Kur Zelenski kërkoi më shumë ndihma ushtarake, duke pohuar se me armë më bashkëkohore ushtria ukrainase do të kishte patur mundësi të kundërshtonte më fuqishëm ushtrinë ruse, n’Evropë u ngritën shumë  zëra qortues: kishte nga ata që donin të kufizoheshin vetëm në ndihmat njerëzore, duke braktisur në fatin e tyre ushtarët e Kievit dhe ata që, të bindur se ushtria e Zelenskit nuk mund t’i a dilte e vetme, kërkonin një ndërhyrje më të drejtpërdrejtë të NATO-s. Strategjia mbi të cilën Amerika e Biden-it përkoi aleatët atllantikë, e vulosur nga shumë si një rrugë e mesme pak e efektëshme, po zbulohet skajshmërisht e tillë.  

Nuk mund të flitet për strategji fitimtare sepse lufta është e paracaktuar të zgjasë ende gjatë dhe një Putin i vënë me shpatulla mbas muri mund të ketë kundërveprime të dëshpëruara e tejet të rrezikshme, si përdorimi i armëve kimike ose bumbave bërthamore taktike. Shpartallimi i Izymit që e vë në tehun e kritikave të së djathtës kombëtariste, mund t’a shtyjë të shpallë që Vëndi është në luftë, duke mbaruar me retorikën e “veprimit ushtarak të posaçëm”, e duke urdhëruar një mobilizim të përgjithshëm ose të pjesëshëm, me pasojë shkallëzimin e kofliktit. Por sot nuk mund të mohohet se guximi i popullit dhe i ushtrisë ukrainase dhe qëndrimi i matur por i vendosur i aleatëve perëndimorë janë duke patur sukses, edhe se në një skenar lufte që detyron vuajtje të padëgjuara të Vëndit të mësyer dhe vështirësi të rënda ekonomike pjesës tjetër t’Evropës, e vënë përballë krizës energjitike dhe rrezikut të rënies ekonomike.

Sigurisht ndërprerja e furnizimeve me gaz rus Vëndeve të BE, si armë trysnie frikëson dhe detyron flijime. Por fakti që Putini është katandisur të shpresojë në “gjeneral dimrin” – muaj shumë të ftohtë për të vënë në prova shumë të ashpra popujt evropianë, të pamësuar më me mungesa – e që po shkon në mbledhjen e nivelit të lartë të Samarkandës me kapele në dorë për t’i kërkuar Xi Jinping-ut ndihma ushtarake e teknollogjike kineze të pambërritura kurrë megjithë premtimet e udhëheqësit aziatik për një “aleancë pa kufizime”, janë prova të vështirësive skajore në të cilat po përpëlitet presidenti rus.

Disfata n’Ukrainë, me humbjen e pothuaj të gjithë tokave të pushtuara në Donbas gjatë gjashtë muajve të luftës, është e rëndë sepse është aq e gjërë sa nuk mund të fshihet. Tërheqja rrënuese nga Izumi, tregon më pas se ushtria ruse, me trupa të demoralizuar, të stërvitur e të pajisur keq, nuk është në gjëndje t’u bëjë ballë fuqive ukrainase: më të pakta në numër por më të vendosura, të stërvitura mirë e të mbështetura nga NATO, përveç furnizimit me armë, me ndihmë nga satelitët, aeroplanë spiunë e sisteme ndërprerësish të lidhjeve që i lejojnë ukrainasve të kuptojnë më shpejt se çfarë do të bëjnë trupat ruse.

Ndërsa ushtria e Moskës lëviz n’errësirë dhe përveç mangësisë së komunikimeve, duhet të përballojë edhe mungesën e zinxhirit furnizues: tashmë ka dëshmira të reparteve që nuk kanë pranuar t’u binden urdhërave të sulmit sepse ishin të pajisur shumë keq. Putini ka vënë në heshtje opozitën demokratike, por në rrjetet sociale ruse shpërthen zëmërimi i blpgerëve kombëtaristë që tashmë e qortojnë haptas edhe sepse, në të njëjtat orë në të cilat ushtarët rusë iknin pështjellas nga Donbasi, presidenti përuronte një rreth të stërmadh panoramik në një Moskë që festonte pa asnjë fre për shpenzimet tetëqindeshtatëdhjetëepestin përvjetor të lindjes së saj. E gjithë kjo ndërsa ushtarët rusë luftojnë me armë të dobta nga cilësia, pa kontrolluese shëmbëllimi të natës dhe pak ndihma për të plagosurit, ultrakonservatorët e ndjekin këmba këmbës dhe tani i kërkojnë Putinit një mobilizim të përgjithshëm të Vëndit për të mposhtur Ukrainën.

Si do t’i kundërveprojë dështimit presidenti rus? Zgjedhjet e tij janë të pakta e të gjitha shumë të këqija. Në këtë pikë mund të jetë i shtrënguar të miratojë një mobilizim të pjesëshëm, por sigurisht nuk don t’a tërheë Vëndin në një klimë lufte saktësisht për arsyen për të cilën shkoi të shtunën në një park lojërash: “Është e rëndësishme”, tha, “që rusët të gëzojnë pak pushim me miqtë dhe familjet e tyre”. Deri tani Putini ka arritur të shmangë kundërshtitë edhe sepse në Rusi jeta nuk ka ndryshuar shumë që nga shkurti e deri më sot: simbas Levadës, një institut demoskopik i pavarur, 48 përqind e rusëve nuk ka parë asnjë ndikim nga lufta e përditëshme e thotë se nuk dëgjon më të flitet për të.

Të thirret një mobilizim i përgjitshëm do të thotë të rekrutohet përdhunshëm e të dërgohet për të vdekur një brez i tërë të rinjsh krejtësisht të papërgatitur për luftë, të paralizohet ekonomia, t’i duhet shpjeguar popullit të vet përse i shpall luftë një Vëndi vëlla që po lufton me heroizëm për pavarësinë e tij: politikisht një rrënim. Atij të brëndëshmit, do t’i pasojë ai ndërkombëtari nëse do të shkojë deri në fund me ndëshkimet energjitike: Evropa do të vuajë, por në dy vite do të arrijë autonominë nga gazi rus dhe n’atë pikë Moska do të ketë humbur lidhjet me Perëndimin. Me një NATO më të fuqishme rrezikon të shtyhet drejt Azisë. Një evolucion i kundërt me natyrën ruse, që do t’a vinte përgjithmonë në një rol të nënështruar kundrejt Kinës. Me një rrethanë rënduese: sot Moska nuk ka as burimet ekonomike dhe as teknollogjinë për të kthyer drejt Kinës dhe Hindisë të gjithë gazin që nuk do të shesë më në Evropë.

Sigurisht, është gjithmonë e mundëshme një lëvizje e dëshpëruar e Putinit e paracaktuar të  shndërrojë një luftë lokale në tragjedi planetare. Por deri tani, me gjithë mizorinë e tij dhe llogaritë e gabuara, Putini ka treguar se ka në mëndje synime t’arsyeshme. Dhe Perëndimi ka arritur të bëjë të veprueshme mekanizmat e frikësimit: me ndihmat e tij të tërthorta NATO ka qënë shumë e efektëshme, ndërsa Putini, mbasi ka kërcënuar ndëshkime kundër Vëndeve që ndihmojnë Kievin, e ka mbajtur luftën brënda kufijve t’Ukrainës.

“Corriere della Sera”, 12 shtator 2022      Përktheu Eugjen Merlika  

DIKTATURA NËPËRMJET TREGIMEVE

by

(Mbresa nga leximi i vëllimit “Gruaja me të zeza” i Makensen Bungos)

Nga Eugjen Merlika

“Gruaja me të zeza” është ndihmesa e fundit e prozatorit Makensen Bungo në lëmin e një fushe pak të lëvruar të letrave tona, asaj të kallzimit të krimit komunist në të gjitha çfaqjet e përmasat e tij.

Titulli i librit përkon me atë të tregimit më të gjatë të vëllimthit, duke bartur në vetvete simbolikën e një epoke historike që, në Vendin tonë, shënoi me ngjyrën e zezë  shumë nga jetët e familjeve shqiptare. Nuk ishte ngjyra e parapëlqyer e fashizmit, ishte pasoja e triumfit të së kuqes, ngjyrës së gjakut, ngjyrës emblemë të komunizmit që, nëpërmjet veprës së tij shkatërrimtare të “botës së vjetër” dhe ndërtimit të “parajsës së vegjëlisë”, veshi me të zeza shumë gra e vajza shqiptare, duke dërguar mizorisht në botën tjetër  bijtë, burrat, vëllezërit e të dashurit e tyre. Ky ishte përfundimi më i dukshëm i asaj sprove të përbindëshme që u çfaq në skenën historike të Evropës lindore në veshjen e fituesit të luftës e që, fatkeqësisht, edhe mbas dhjetëvjeçarësh dështimi e mizorie, edhe mbas fundit të saj tragjikomik, në pjesën më të madhe të opinionit të kontinentit të vjetër, në thelb mbeti e pandëshkuar, e veshur me një aureolë ideali që nuk mund të përdhosej nga “gabimet” e individëve.

Autori e ka jetuar në vetë të parë gjithë harkun kohor të përvojës komuniste në Atdheun e tij, duke pësuar dhunën e saj në shumë drejtime. Si shqiptar, i rritur dhe i formuar në kudhrën atdhetare të mësuesve të shkollës Normale t’Elbasanit, u bë shpejt i vetëdijshëm se interesat kombëtare, të mbrojtura me aq vetmohim nga firmëtarët e aktit të Vlorës, u nëpërkëmbën  nga “kryetrimat e Shqipërisë” deri në braktisje, madje ende më keq, deri në bashkëpunimin kriminal me varrmihësit e “çështjes shqiptare”. Si qytetar, ëndërrues i një Vendi të lirë e demokratik, pa se bijtë e tij më të mirë, ata që synonin të sendërtonin demokracinë shqiptare simbas shembëlltyrës perëndimore, përfunduan, në shumicën dërmuese të tyre, në plotonet e ekzekutimit, në qelitë e errta, në dhomat e torturave, në kampet e punës së detyruar apo në varret pa emër. Si njeri kuptoi shpejt se “rendi i ri” ishte i prirur të mos respektonte normat morale të shoqërisë shqiptare, por synonte që t’i zëvendësonte me një sistem rregullash e ligjesh të huazuara nga përvoja e Rusisë bolshevike, fari ndriçues dhe modeli për t’u imituar i komunistëve shqiptarë.

Ky zhgënjim trefish ka shoqëruar autorin e librit në dhjetëvjeçarët e sistemit, duke bërë që të grumbullojë në kujtesën e tij ngjarje dhe episode të shumta, si një lloj filmi dokumentar që, me ndonjë ripunim të çastit, fatmirësisht, sot i serviren lexuesit shqiptar. Vlera e dëshmisë bashkohet me vlerën letrare, për t’i dhënë lexuesit jo novela dashurie me një fund të lumtur, por tregime që të ndalin frymën  e të bëjnë të përsiatësh gjatë në vetvete rreth një bote jashtë kontureve të logjikës normale, që fatmirësisht i përket së shkuarës së Shqipërisë, por që mbetet ende e gjallë në pjesë të tjera të botës. Autori nuk huazon nga “realizmi socialist” frymën militante, nuk i kthen tregimet në demagogji sulmuese të sistemit, ruan formën klasike të rrëfenjës, megjithëse ndonjëherë tregimtari i lëshon vendin publiçistit duke dëmtuar linjën e saj.

Vëllimthi “ Gruaja me të zeza” përbëhet nga dhjetë tregime, që kanë për subjekte ngjarje të vërteta, të jetuara ose të kallzuara, në të cilat fantazia e autorit punon pak, duke i lënë vendin më tepër aftësisë vëzhguese e përshkruese  të mjediseve e karaktereve të personazheve. I pari titullohet “Xha Thanasi” e përshkruan mjedisin e fshatit jugor të kohës së luftës, me luhatjet e njerëzve për t’u përfshirë në rrymat e ndryshme ushtarake e politike të çastit historik. Tema i referohet kohës “kur hidheshin themelet”, nëse do të parafrazonja titullin e një libri të shumë viteve më vonë të protagonistit kryesor të asaj ndërmarrjeje sipërnjerëzore mashtrimi, që i kushtoi aq shtrenjtë Shqipërisë e banorëve të saj. Në qendër të tregimit është figura e xha Thanasit, shqiptarit autentik, për të cilin interesat e atdheut kushtëzojnë çdo vendim të jetës vetiake. I fundit është “Nusja nga malësia”, një përshkrim rrënqethës i njërës  prej tragjedive të gomoneve në detin Adriatik, humnerat ujore të të cilit gëlltitën jetët e shqiptarëve së bashku me ëndrrat e tyre për t’ardhmen jashtë vendlindjes, mbasi shembja e gërmadhës së socializmit të Ramiz Alisë u dha atyre lirinë, por jo shpresën për të jetuar normalisht në Vendin e tyre. Në këtë tregim preket shqetësimi i madh i shkrimtarit atdhetar për fatet e Shqipërisë paskomuniste. “ Ikte rinia e Shqipërisë e mërzitur, e dëshpëruar, e lodhur, e tradhëtuar, shpresëhumbur. Ikte, ikte, ikte. Ndërsa Shqipëria nga dita në ditë plakej dhe thinjej para kohe..”.   Është një klithmë e fuqishme zhgënjimi e dëshpërimi që na kujton elegjinë e famshme të Pashko Vasës, një tjetër dëshmi e funksionit prej tribuni të shkrimtarëve shqiptarë.

Të dy tregimet janë në skajet e një parabole të një sistemi shoqëror e politik që filloi me krisma armësh vëllavrasëse në fillimin e viteve 40 e që mbaroi me rrëzimin e një monumenti në qendër të Tiranës në shkurtin e 1991, së bashku me pasojat rrënuese të një dështimi që i shkaktoi Shqipërisë hemoragjinë më të madhe mërgimtare në historinë e saj. Ndërmjet këtyre dy skajeve shtjellohen të tjera subjekte, çfaqje të ndryshme të dhunës së socializmit real të markës shqiptare.

Apostol Gega është personazhi i tregimit me titull “Vdekja e bardhë”. Është një mësues i ri që kundërvepron ndaj prirjes së regjimit për të vendosur diktaturën e për të mohuar vlerat atdhetare të mjedisit shqiptar. Është një nga herojtë e vërtetë, të cilëve nuk i dhimset jeta, nëse ajo vihet në rrezik, kur bëhet fjalë për të shpalosur e mbrojtur idealet, një nga ata që dijnë të rrojnë por edhe të vdesin me dinjitet. Fatkeqësisht ata ende nuk gjejnë vendin e tyre në Panteonin e kujtesës historike të popullit të tyre, mbasi në opinionin zyrtar ende luhaten mes “shkelësve të ligjit” dhe viktimave të dhunës. Një i tillë është edhe Marku i tregimit “Kënga e të burgosurit”, për mendimin tim, një nga më të arrirët jo vetëm të vëllimit por edhe të gjinisë së tregimit shqiptar. 

Në të evokohet tradita shqiptare që bie ndesh me “rendin e ri”. Janë dy botë që nuk pajtohen. Personazhi është malsor e fisnik, për të cilin miku është i shenjtë e i paprekshëm. Dorëzimi i tij në qeveri është një sakrilegj, një vdekje morale e papranueshme. Ky është mësimi që i ka përcjellë brez mbas brezi tradita e maleve, është sinonim i nderit vetiak e familjar. Shkelja e tij është e pakonceptueshme për mendësinë e malsorit, është kthyer në një dogmë, të cilën vetëm “bijtë e Stalinit” mundohen t’a thyejnë nëpërmjet dhunës së pashembullt e kultit të vdekjes. Marku dënohet me vdekje mbasi ka strehuar në shtëpi e ka përcjellë jashtë kufirit një mik të familjes të ndjekur nga Sigurimi i Shtetit. Akti i sjell ndër mënd lexuesit qëndresën e gjatë antikomuniste të luftëtarëve të lirisë në malet e veriut dhe rolin aktiv të banorëve t’atyre anëve në mbështetje të saj. Janë faqe të lavdishme që, kur të shkruhet historia e vërtetë, do të përbëjnë një motiv të fortë krenarie të ligjëshme për gjithë kombin tonë.

Fundi i tregimit i ngjan një simfonie madhështore. Kënga e dalë nga thellësitë e birucës së të dënuarit me vdekje e, njëkohësisht, nga thellësitë e një shpirti të vrarë jo aq nga prangat se sa nga malli për nënën, gruan e fëmijët e vegjël, i bën jehonë një litanie që buron nga toka arbërore e shpërndahet mbi të gjithë banorët e saj brënda e jashtë telave me gjemba. Amanetet e këngës të fusin në atmosferën e balladave të lashta, një lloj vazhdimësie tragjike që vjen deri në kohët moderne.

Temës së burgut politik, simbolit më të spikatur të dhunës së “diktaturës së proletariatit” i kushtohet edhe tregimi “Nëna”, që rrok një temë sa të njohur aq dhe të parrahur, atë të rolit, qëndresës dhe sakrificës së  gruas shqiptare në kontekstin e vazhdës së gjatë të përndjekjes komuniste. Kanë qenë ato heroinat e vërteta të heshtura të qëndresës ndaj dhunës së regjimit. Ishin ato që përballoheshin me hetuesit e policët nëpër dyert e degëve të punëve të brëndëshme, apo të burgjeve e kampeve të punës, në rolin e grave, të nënave, të motrave, të gatëshme për sakrificat më sublime, të prirura për të mbrojtur skajshmërisht dashurinë e tyre. Nëna e tregimit të Makensen Bungos, para hetuesit barkmadh e të vetëkënaqur, që  me cinizëm prej krimineli i komunikon dënimin me vdekje të birit 18-vjeçar, të arrestuar në bangot e gjimnazit, nuk gjen tjetër armë për të luftuar veç pështymës që i a hedh në surrat. Ajo pështymë nuk është thjesht shprehje e urrejtjes deri në përbuzje të një gruaje, që ndihet e goditur në gjënë më të shtrenjtë që ka, birin e vetëm. Ajo pështymë është shprehje e qëndresës, e refuzimit të një sistemi të tërë që mbështetet mbi dhunën, padrejtësinë e mashtrimin. Ajo nuk mbetet vetëm në fytyrën e hetuesit, por i përcillet eprorëvetë tij deri tek organet udhëheqëse të Shtetit.

 Mospranimi i sistemit, ndarja morale e qytetare me të është lejtmotiv edhe i tregimeve të tjera e i personazheve të tyre. Kështu spikat figura e mësuese Donikës tek “Fletë lavdërimi” apo i Nënës labe në tregimin me të njëjtin emër. Këto trajtojnë tema më të “lehta”. Personazhet nuk janë hetuesit shpirtkazmë apo rojet e burgut, por mësues që, duke përçuar në shkollë “vijën e partisë”, lënë në klasë fëmijën sepse ka babanë t’arratisur, apo i mohojnë meritën në studim sepse ka patur vëllanë në burg. Në pamje të parë duken marrëzira të vogla që, shpesh, i visheshin njërit apo tjetrit, por sa dhjetra mijra raste të tilla janë vërejtur në gati gjysëm qindvjetin e regjimit. Sa qindra e mijra fëmijë janë rritur nën trysninë e kompleksit të “dallimit klasor”, më i keq se sa ai racial, të getove, të Sovetove, janë rritur të ndrydhur, pa inisjativë, pa konceptin se janë qënie njerëzore të barabarta me të tjerët. Ja dhe një nga motivet sepse shtresa e ish të përndjekurve, me ardhjen e ndryshimeve të shumëpritura, nuk qe në gjëndje, të përfaqësohej denjësisht në luftën politike, veç strategjisë së parapërgatitur nga mbajtësit e pushtetit. A ka njësi matjeje për të përcaktuar dëmet e shkaktuara këtyre krijesave, plagët shpirtërore të majisura në moshën e lodrave? A vret sot ndërgjegja ndonjë nga armata e madhe e arsimtarëve që, në shumë raste, u bënë përçues t’asaj ideologjie që shihte edhe te një fëmijë një “armik klase”, një tabelë qitjeje? 

Është e vërtetë se secili duhet të fitonte bukën e gojës nëpërmjet profesionit të tij, por kishte mënyra të ndryshme për të vënë në zbatim urdhëresat edhe pa vrarë moralin e fëmijëve. Nuk di nga do të anonte ballanca në një përllogaritje të “ të mirëvë” e të “të këqijve”, por për përvojë vetiake mendoj se do të anonte nga të parët. Autori, ish mësues, mundohet të jetë objektiv në gjykimin e kolegëve. Mësuese Donika shprehet “S’kanë turp! Merren me një fëmijë. “, ndërsa Nëna labe, që përmbledh në vetvete gjithë urtinë, bujarinë e virtytet e grave të moshuara shqiptare, me keqardhje thotë:”Ç’faj kanë fëmijët e shkretë?”. Janë dëshmi të thjeshta të qëndresës ndaj së keqes e, jo rastësisht, janë figura grash që e personifikojnë atë. Janë pjesë e atij mozaiku femëror që pasurohet në vëllim me figurën e ndritur të Martires, të cilën lexuesi e njeh nëpërmjet përshtypjeve të shoqes së saj malësore. Janë figura që i përkasin brezit të rinisë së kohës së luftës, mbi të cilin ra me shumë tërsëllimë shpata e diktaturës. Portretizimi i tyre është më i lehtë, ato mishërojnë vlerat e traditës konservatore të ndritur qytetare apo asaj patriarkale fshatare, kanë parime të hekurta edukate që u japin një forcë të pazakontë të brëndëshme, e aftë të përballojë çdo situatë, edhe më tragjiken. Por autori nuk e sheh virtytin vetëm në brezin e tij. Në tregimin “Një natë dimri me shi” ai përshkruan bujarinë dhe humanizmin e djemve e vajzave të reja të Tiranës, që kanë rastin të takojnë të burgosurit e liruar nga burgjet politike e, për t’u ndihmuar atyre, nuk ngurrojnë t’i marrin në shtëpitë e tyre. Është gjesti fisnik i “rinisë së Shqipërisë” që nderon ish të dënuarit, më shumë shprehje respekti për viktimat e dhunës se sa mëshirë për njerëz të mbetur në mes të rrugës në një natë me shi. 

Martirja është figura e njërës nga vajzat më të shquara të Shqipërisë së viteve 40, e paisur me kulturë të thellë frut i studimeve dhe i diplomës italiane, e brumosur me ide demokratike e përparimtare, armike e diktaturave të çdo ngjyre. Autori frymëzohet nga figura e shkrimtares Musine Kokalari, një nga femrat më të shquara në elitën intelektuale  të Shqipërisë s’asaj kohe. Kjo vajzë që simbolizonte më së miri t’ardhmen evropjane të atdheut të saj, përfundoi në qelitë e Sigurimit, në tortura, në dënime e, mbasi mbaruan ato, përfundoi jetën e saj në një qytet të vogël si puntore ndërtimi e kur vdiq u përcoll për në banesën e fundit me një maqinë zhavori… Do të mjaftonte dëshmia e përndjekjes së kësaj gruaje e të tjerave si ajo, për të akuzuar të gjithë sistemin e Enver Hoxhës për “krime kundër njerëzimit”, mbasi asgjësimi i potencialeve intelektuale të një populli është një atentat ndaj vetë qënies së tij.

“Ishte zonjë përmbi zonja, mbi të gjitha ishte fisnike.” shprehet autori nëpërmjet shoqes së saj. Është vlerësimi më i lartë që mund t’i jepet njeriut, vlerësimi i botës shpirtërore, i virtyteve të lindura e të fituara, përballë të cilave diktatura pësoi humbjen më të thellë, sepse megjithë përdorimin e të gjitha mjeteve të mizorisë, atë botë nuk arriti dot t’a përdhosë. Fisniku mbeti i tillë edhe duke nxjerrë vagonat e mineralit në Spaç, edhe duke shtyrë karrocën e llaçit, edhe duke fshirë rrugët, edhe duke gërmuar hendeqe nëpër fusha. Por sa njerëz të tillë vrau e sakatoi komunizmi në Shqipëri, sa veprimtari cilësore njerëzore   i u mohuan çështjes së qytetërimit e të përparimit të Vendit tonë… 

Sot, mbas gati njëzet vitesh ndrrimi sistemi ende askush nuk përgjigjet, nuk pendohet, nuk kërkon falje për këta krime të përbindëshme. Sa bukur i vunë kapak gjërave idhtarët e “korrektesës politike” brënda e jashtë Shqipërisë, ashtu si dikur n’Evropë, kur për të “ulur tensionin” ishte e ndaluar të flitej për gulagët dhe kampet e vdekjes, paçka se miliona krijesa, në gati gjysmën e botës ishin kthyer në numura të thjeshtë… Sollzhenicini, me përvojën e tij mbas përzënies nga atdheu, mund të dëshmonte, ashtu si qindra ish të përndjekur politikë edhe të Shqipërisë, dëshmitë e të cilëve nuk parapëlqehen në shumë qarqe të Evropës politike e kulturore. Këto ishin disa konsiderata që, vetvetiu, rrjedhin në lumin e arsyetimit i cili buron nga libra si ai që po analizoj.

Në këtë analizë një vend të veçantë zë dhe tregimi më i gjatë, që i jep edhe titullin librit. Është një tregim që i ngjan një tragjedie që fillon me një vdekje normale e mbaron me një vetëvrasje në kufirin e 24 orëve. Dy personat janë burrë e grua, një çift i thyer në moshë, pa fëmijë. Historia e tyre ka diçka të veçantë, është një ndërthurje e jetëve vetiake me ngjarjet historike të Vendit. Në retrospektivën ndërmjet dy çasteve tragjike autori na njeh me jetën e tyre. Burri kishte qënë një bashkëpuntor i Fan Nolit në qeverinë e tij. I dalë në mërgim, mbas rrëzimit të qeverisë, kishte jetuar nëpër vënde të ndryshme t’Evropës bashkë me gruan. Kishin pësuar një tronditje të fortë nga akti i pushtimit italian të Shqipërisë dhe kishin qëndruar jashtë gjatë gjithë periudhës së luftës. Kishin ndjekur me simpati luftën kundër okupatorit dhe, me mbarimin e saj, digjeshin nga dëshira për t’u kthyer n’atdhe e për të dhënë ndihmesën e tyre në rindërtimin e përparimin e tij. Zërat se në Shqipëri punët nuk shkonin mirë i quajtën thjesht propagandë, mbasi “ nuk u mbushej mëndja se në Shqipëri mund të vendosej një diktaturë”. Një konsideratë tepër naive kjo, mbasi ata kishin jetuar në një kontinent që në Lindje e në Perëndim ishte i mbushur me diktatura e nuk kuptohet sepse mund të përjashtohej Shqipëria e fituesve komunistë nga kjo mundësi!

Kthehen në Shqipëri, ku priten edhe zyrtarisht, por entuziazmit të kohëve të para shpejt i a zënë vëndin habia, dyshimet, heshtjet e së fundi frika. Revolucioni, që kishin ëndërruar ata, po hynte në binarët e tij të vërtetë, n’ata të dhunës e t’arbitraritetit, tepër larg iluzioneve noliste që ushqente çifti. Zhgënjimi ishte i plotë e pasojat ishin dhjetë vite burg si agjent anglo-amerikan për burrin e një jetë prej fshesareje rrugësh për bashkëshorten. Pas daljes nga burgu pasojnë internime në fshatra e kooperativa bujqësore, deri sa në pension zënë vënd në një qytet të vogël, në të cilin një ditë vdes burri. Gruaja mbetet vetëm, e ndërgjegjëshme se tashmë në një gjëndje të tillë nuk ka më kuptim jeta. Të nesërmen gjëndet e varur me një kravatë të të shoqit. Tragjedia konsumohet plotësisht e, më duket, se çdo koment rreth saj është i tepërt.    

Vlen të theksohet një prirje e shkrimtarit Bungo për të nxjerrë personazhet e tij nga mjediset antifashiste gjatë luftës. Ata, thuajse gjithmonë, kanë luftuar fashizmin, nazizmin e komunizmin, por këtë të fundit mbas zhgënjimit, si pasojë e thyerjes së iluzioneve. Në dukje kemi të bëjmë me një përsosmëri idesh e karakteresh. Çështja ngatërrohet nëse i shohim më me hollësi veprimet. Nacionalizmi antifashist që nga Peza e deri në Mukje ishte në një front të përbashkët me partinë e themeluar nga Dushani e Miladini, por deri këtu mund t’a quajmë diçka normale, mbasi pushtuesi, simbas një ligji të stërlashtë, duhej luftuar. Lufta duhet të kishte një strategji të sajën që lidhej me t’ardhmen e Vendit, rrugët  e perspektivat e tij. Nëse mungonte ky lloj projekti, ajo kthehej në një akt të thjeshtë të detyruar moralisht, por me një përfundim krejt të paqartë e të pasigurtë, për pasojë edhe mundësisht të dëmshëm. Mbas Mukjes nuk mbeti më asnjë pikë dyshimi mbi qëllimet e vërteta të komunistëve shqiptarë, të drejtuar nga emisarët serbë. Atëhere, për të gjithë ata që shihnin më larg se hunda e tyre, rreziku që kërcënonte Shqipërinë nuk ishte më pushtuesi gjerman që kërkonte vetëm rrugët e lira të kalimit për ushtrinë, por lëvizja nacional-çlirimtare që do të vendoste në Shqipëri sistemin bolshevik, me të gjitha pasojat e njohura për botën, mbas 1917 në BRSS.

Në largësinë e më shumë se gjashtëdhjetë viteve të shkuara e të përvojës së dhimbëshme të tyre, më duket se përgjegjësia për tragjedinë shqiptare duhet të bjerë edhe mbi ata që nguruan të përdorin të gjitha mjetet për t’a parandaluar atë. Kjo do të ishte një bisedë e gjatë, që nuk hyn në qëllimin e shkrimit, por nëse pasojat e tragjedisë ranë me tërë peshën e tyre edhe mbi ata, sigurisht mjaft prej tyre do të kenë bërë “mea culpa” për zhvillimin e ngjarjeve.

Personazhet e z. Makensen Bungo nuk e bëjnë këtë. Ata pësojnë diktaturën në të gjitha çfaqjet e saj e ngushëllohen me faktin se kanë luftuar fashizmin. Kështu çifti i tregimit “Gruaja me të zeza” vendos të kthehet në Shqipëri mbas 1944 e jo mbas 1939, siç bënë pjesa dërmuese e të mërguarve politikë t’asaj kohe. Në personazhet e autorit nuk bëjnë pjesë ata që e luftuan që në fillim komunizmin, që atëhere kur ai fshihej mbas gjethes së fikut të atdhetarisë kundër pushtuesit, mbas 22 qershorit 1941, kur Hitleri vendoste të sulmonte BRSS. Në këtë drejtim këta personazhe i ngjajnë një aradhe naivësh, të verbuar nga propaganda kundër pushtuesit, por të paaftë për të kuptuar se ku po e çonte Shqipërinë fundi i luftës. Bën përjashtim këtu vetëm nipi i Xha Thanasit në tregimin e parë dhe Martirja në tregimin me të njëjtin emër.

Por, pavarësisht nga ky këndvështrim, që mund të jetë i lidhur me bindjet politike të shkrimtarit, vëllimi i a arrin qëllimit të na japë një vepër arti në gjininë e tregimit, që është  një ndihmesë e madhe në pasqyrimin e një kohe tepër të vështirë për Shqipërinë. Pasqyrimi i asaj kohe ka qënë misioni dhe detyra e gjithë artit zyrtar të regjimit, pasqyrim që polli një mashtrim të madh, që mori emrin “realizëm socialist” e që zu rrënjë thellë në humusin mendor të shqiptarëve brënda e jashtë kufijve të Shqipërisë. Pasojat e atij mashtrimi i ndjejmë ende sot, kur ngurohet të rrëzohen “tabutë” e të rishkruhet historia.

Autorë si z. Bungo, që ngrenë në art të vërtetën faktike të Shqipërisë komuniste, i bëjnë një shërbim të madh, jo vetëm artit, por edhe vetë shoqërisë. Ata janë si dielli që shpërndan mjegullën në një mëngjez të turbullt, veçanërisht i dobishëm për brezin e ri që nuk e njeh të shkuarën e kombit të tij. Shërbimi atdhetar e qytetar i këtyre penave, pak të njohura në vorbullën e madhe të larmisë së botimeve të sotme në Shqipëri, të lidhura më shumë me interesa financiare, imazhi apo politike, meriton një vlerësim të veçantë e mirënjohje të përgjithëshme mbasi, fatkeqësisht, stimujt në punën e tyre, janë të pakta, për të mos thënë të paqena. Nëse më lejohet, do t’i propozonja Kryetarit të Shtetit të fillonte dekorimet e atyre që kanë meritat e tyre në “ Shpërndarjen e mjegullnajës komuniste në ndërgjegjet dhe botkuptimet e shqiptarëve kudo në botë.” Jam i bindur se Makensen Bungo do të ishte një nga të parët që do t’a meritonte.

                                                                                                           Gusht 2008                                                          

Marrë nga vëllimi: “Përsiatje njerëzore, letrare, shoqërore, historike” OMSCA-1 Tiranë 2011  

MBRETËRESHA, LIDHJA E FUNDIT ME HISTORINË

by

Nga ALDO CAZZULLO/

Vdekja e saj u lajmërua me një tweet: mënyra e komunikimit të një kohe, sonës, në të cilën e shkuara nuk ekziston, dh e pardjeshmja vlen sa njëmijë vite më parë. Megjithatë hiri I Elizabetës  ishte pikërisht në të qenurit një personazh – ndoshta I fundit – që na jepte lidhjen me një botë të shuar. Me historinë.

Elizabeta mësoi vdekjen e babait, mbreti Gjergji VI, ndërsa ishte në Kenia, në një kolibe të ndërtuar mbi një pemë (“një grua e re u ngjit princeshë dhe zbriti mbretëreshë”, u komentua atëherë, sikur t’ishte një përrallë). Ishte ende Perandoria britanike. Kryeministër ishte Winston Churchill. Ajo kishte njohur (si princeshë) Franklyn Delano Roosvelt. Ka varrosur nuse e motra të bezdisëshme. Ka mishëruar më së miri vese e virtute të popullit britanik: një farë largësie në cakun e rreptësisë, por edhe dhëmshuri, sqimti, kah detyre dhe pune të kryer mirë. Ka jetuar kohën e fundit të Perandorisë e të rënies së fuqisë angleze; por sot Londra është qyteti më kozmopolit e më pak racist në botë.

Nën diellin e saj kanë lindur e perënduar yje si Margareth Thatcher – që ajo nuk e donte – dhe Tony Blair, me të cilin ndërtoi një marrëdhënie të mirë në verën e vitit 1997, të shënuar nga vdekja e lady Diana, që për kurorën qe, së paku në fillim, një fatkeqësi mediatike. Por mbretërimi i pafund i Elizabetës, nëse ka shpëtuar mbretërinë, ka detyruar çmime të larta për t’u paguar. Djali i saj, Karli, m’i mirë se sa përshkruhet, ka kaluar jetën duke pritur që t’i vinte rradha. Djali tjetër, Andrea, u mbyt në mërzi e në ves. Motra e vogël, Margareth, ka vdekur prej njëzet vitesh: Elizabeta e ka kujtuar në fjalimin e saj të mrekullueshëm në fillim të pandemisë, gjatë së cilës Bbc ka inkuadruar fotografinë e bisedës radiofonike që principesha e atëherëshme mbajti, “helped by my sister” (e ndihmuar nga motra ime), gjatë luftës së dytë botërore, kur Wuindsorët nuk pranuan të linin Londrën e rrënuar nga bombardimet naziste. Gjynah që nuk tha asnjë fjalë për Brexit.  Ndërsa u përpoq për të mbajtur kurorën e Skocisë: kur skocezët votuan për pavarësinë mjaftoi një fjali e saj – “mendohuni mirë” – për të zhvendosur pak por vota përcaktuese. Në këta vite ka shoqëruar evolucionin e atij që mbetet nga një Vënd i madh, që i ka dhënë botës gjuhën e saj të hapur dhe një pasuri të pamatur kulturore, letrare, muzikore. Hyrja e një gruaje të re me ngjyrë në familjen mbretërore mund të ishte një rast bashkëkohësimi, të pakapur për papërshtatshmërinë e dukëshme të personazhit, e të burrit të saj.

Nuk është e vërtetë që mbretëria vdes me të. Britanikëve një mbret u duhet.  Duhet një figurë e paanëshme që të zbusë saktësinë deri në egërsi të një sistemi dypartiak, në të cilin kush ka një votë më shumë merr pothuajse gjithshka. E duhet një figurë që të mbajë së bashku popuj të ndryshëm: anglezë, uellsianë, skocezë, irlandezë, dhe milionë bij të Kommonwealth-it. Sigurisht një mbretëreshë  si ajo është e pazëvendësueshme. Që këtu ndiesia e zbrazësirës, çasti i terrorit, që dje përshkoi Londrën dhe të gjithë Mbretërinë e Bashkuar.

Mbretëresha Elizabeta kishte hyrë prej kohësh në fazën në të cilën jeta merr më shumë se sa jep. Është një proçes që përparon shkallë shkallë, të ndryshme simbas jetëshkrimeve: e kupton se nuk je i pavdekshëm; bie ajo perde ndërmjet teje e vdekjes që janë prindërit e tu; fillon të humbësh shokët e jetës tënde, në rastin e saj burri, Filipi; deri sa kupton se të zhdukurit janë më shumë se të shpëtuarit, dhe arrin – për fatlumët si ajo – çasti në të cilin mund të thotë: më i moshuari je ti. Vdekja erdhi e ngadaltë, por e pamëshirshme. Por Elizabeta del nga skena me hapin e aktualitetit, sigurisht të historisë. Edhe për të , si për meshtarët, mund të thohet se do të jetë mbretëreshë në përjetësi.

“Corriere della Sera”, 9 shtator 2022    E përktheu Eugjen Merlika  

EVROPA E RE DHE VËSHTRIMI NË LINDJE I BERLINIT

by

Nga DANILO TAINO/

Ishte e qartë që nga 24 shkurti i shkuar: mësyemja ruse e Ukrainës ka hapur një stinë krejtësisht të re n’Evropë. Ndërmjet gjërave të tjera ka zhvendosur befas qëndrën politike të rëndesës drejt Lindjes. Qeveritë perëndimore e kanë të vështirë të pranojnë këtë rrëshqitje, të prirur të ruanin një përçapje mjaftueshmërie, shpesh të paracaktuar, kundrejt Vëndeve që deri në gjithë vitet Tetëdhjetë të Nëntëqindit ishin të shtrënguar në orbitën e Bashkimit Sovjetik. E vërteta megjithatë është m’e fuqishme se sa zakonet e këqia.  

Më 9 gusht kançelari gjerman Olaf Scholz ka mbajtur një bisedë që mban parasysh shtjellimet e muajve të shkuar dhe nxjerr ndonjë pasojë. Një bisedë, në Universitetin Karlova të Pragës, të rëndësishme për nga përmbajtja dhe për faktin se vjen nga Vëndi më i shquar i Evropës, ajo Gjermani që sot duhet të braktisë shumë nga politikat (që janë zbuluar të verbëra) të çuara përpara nga Anxhela Merkel për gjashtëmbëdhjetë vite e për shtatë të tjerë më parë nga Gerhard Schröder. 

Edhe se e mbajtur në një ton të njëtrajtshëm, fjala prageze e Scholzit është një hop cilësor në qëndrimin gjerman mbi Evropën, i shtyrë nga ngutshmëria e kohëve dhe domosdoshmëria  për të përcaktuar “vijën kufindarëse ndërmjet kësaj Evrope të lirë dhe një autokracie imperialiste”. Dhe tani – ka pohuar – vendimet duhet të merren dhe në rastin ka kujtuar fjalinë e kthyer në simbol të Revolucionit të Kadifenjtë të Çekosllovakisë , të filluar nga të rinjtë e Pragës  natën e 17 nëndorit 1989: “Kush veç nesh? Kur nëse jo tani?”. Ideja e kançelarit gjerman është të shkuarit tani, shpejt drejt një “Evrope gjeopolitike”, duke filluar nga të kuptuarit e zhvendosjes së barazpeshave në kontinent: “Nuk ka nevojë të thuhet – ka pohuar – qëndra e Evropës po zhvendoset drejt Lindjes”.

Nuk bëhet fjalë për një të kuptuar teorik. Scholz ka qënë shumë konkret  në një terren që jo domosdoshmërisht do të marrë duartrokitje në të gjithë kryeqytetet, Parisi në krye. “Duhet të shtoj qartësisht se fakti i vazhdimit të rritjes së BE nga Lindja është një dobi për të gjithë”, ka shtuar. Zgjerimi i Bashkimit evropian duhet “të përfshijë Vëndet e Ballkanit Perëndimor dhe Ukrainën, Moldavinë e më pas edhe Gjeorgjinë”. Një BE “me 30 ose 36 Shtete antarë”, pashmanshmërisht i ndryshëm nga i sotmi duhet t’i përshtatet kohëve dhe përmasave të tij. “Rregullat evropiane – ka shtuar – mund të ndryshohen me nxitim, nëse është e nevojshme. Edhe Traktatet nuk janë të ngallmuara në gur”. Edhe kjo nuk është e pakët. Madje Scholzi, më së fundi, i është përgjigjur propozimit të Emmanuel Macronit për të krijuar një Bashkësi politike evropiane, në fakt një rreth të jashtëm përqark BE, në të cilën do të mund të marrin pjesë Vëndet e interesuara, veçanërisht ata që kanë kërkuar hyrjen në bashkësi. 

Scholzi ka përvijuar atë që ai e ka përcaktuar “ndërpretimi im i propozimit të Macronit”: një forum në të cilin kryetarët e Shteteve e të qeverive të BE të takohen një apo dy herë në vit me partnerët e jashtëm të Bashkimit për të biseduar për çështje të rëndësishme. Por, ka sqaruar, një “grupim i tillë nuk është një alternativë e proçesit të ngutshëm të zgjerimit të BE. Më së fundi, i kemi dhënë fjalën tonë kandidatëve për hyrje” të Ballkanit perëndimor njëzet vite më parë. Pra, nëse Macroni përfytyronte që Bashkësia politike evropiane mund të ishte një parkim i qëndrimit të gjatë për atë që dëshëron të hyjë në BE, tashmë ai e din se Berlini ka një opinion të ndryshëm. E dijnë edhe ata që kundërshtojnë një zgjerim të mëtejshëm të BE  me frikën e hollimit të tij me ujë: është gjeopolitika që detyron shtrirjen nga Lindja, në leximin e Scholzit.

Që qëndra e rëndesës evropiane do t’ishte zhvendosur drejt Lindjes, qe e qartë së paku nga mësyemja ruse n’Ukrainë. Vëndet më në dukje të agresivitetit të Moskës, janë ish satelitët e saj, të liruar nga Pakti i Varshavës mbas shëmbjes së Bashkimit Sovjetik. Veç asaj Polonia, Estonia, Letonia, Lituania, Rumania dhe vetë Republika Çeke janë ledhi i parë për të ndaluar trysninë e Kremlinit, sot politik e ndoshta nesër ushtarak. Jo vetëm aq. Këta Vënde, së bashku me Ukrainën, kishin të drejtë kur lajmëronin në vazhdimësi për rrezikshmërinë e Vladimir Putinit; ndërsa Berlini, Parisi, Roma e të tjerë gaboheshin duke e mohuar. Pasja arsye në përimtimet gjeopolitike nuk është e pakët për qeveritë, sidomos përballë një fuqie agresive.

Duket se Berlini po lëviz duke vënë mbi tavolinë idenë e tij mbi Evropën e ardhëshme, së fundi jo të dalë nga asgjëja. Në të Shkuarën një nga etërit fisnikë të Gjermanisë së mbas Luftës së Ftohtë, Wolfgang Schäuble, ka pohuar shumë herë që Vëndi i tij ka një përgjegjësi e një lidhje me Vëndet e Lindjes evropiane më të mëdha se ato të Francës. Dhe atij që vërente se bashkimi politik do t’ishte i pamundur përballë një teprije zgjerimi, i përgjigjej se Vëndet që duan mund t’a bëjnë, “por duhet të kemi kujdes, që të mos jenë vetëm Shtetet e mëdhenj që vendosin, e kam mësuar nga Kohli” (Helmut Kohl, kançelari i ribashkimit gjerman). Sot e mësojmë nga qeveritë e Lindjes.

Edhe Italia, kur të ketë një qeveri, ndoshta do të matet me idetë për Evropën e ardhëshme e gjeopolitikën.

“Corriere della Sera”,  shtator 2022   E përktheu Eugjen Merlika   

MISIONARI I SË VËRTETËS…Nderim At Zef Pllumit

by

Eugjen Merlika/

Thonë se në lashtësi, në një nga vendet e Lindjes, një mbret i ri, i sapo kurorëzuar në moshën njëzet vjeçare, ishte i etur të njihte historinë e njerëzimit. Thirri pranë tij dijetarët e mbretërisë  dhe i ngarkoi atyre detyrën t’a shkruajnë atë. Mbas dhjetë vitesh pune para mbretit u paraqitën dijetarët me një karvan prej njëqind devesh të ngarkuara me rrasa guri, në të cilat ishte shkruar historia. Mbretit i u duk një punë shumë e lodhëshme leximi i tyre e kërkoi përmbledhjen e saj.

Dhjetëvjeçarët kalonin. Historianët e moçëm e pasonin detyrën tek te rijtë. Pakësohej numuri i deveve me rrasa guri por mbreti, tashmë i përthyer nga problemet e qeverisjes e pa entuziazmin e djaloshit njëzet vjeçar, nuk vendoste të mësonte historinë aq shumë të dëshiruar. Në shtratin e vdekjes, me sytë e shuar  dhe flokët e zbardhura, i cëmbonte në tru mendimi se po largohej nga kjo botë pa njohur të shkuarën e saj. Mblodhi si dikur dijetarët e mbretërisë e u kërkoi që, me pak fjalë, t’i bënin të mësonte historinë e njerëzimit. Atëhere më i moshuari i tyre u afrua pranë shtratit dhe i tha: “ Madhëri, njeriu lind, jeton dhe vdes. Kjo është historia e njerëzimit.”

Në këtë hark kohor, në të cilin dy pikat anësore përfaqësojnë ardhjen dhe largimin nga kjo botë, rrjedhin në të gjithë larminë e tyre jetët e njerëzve të cilat, të bashkërenduara nga kode rregullash e ligjesh, bashkohen si vijat e ujit në shtratin e një lumi për të formuar shoqëritë e kombet. Rrjedhat e tyre përfundojnë në detin e gjërë që është njerëzimi e ndërthurja tyre përbën atë që quhet historia e njerëzimit. Çdonjeri prej nesh është një pikë uji në oqeanin e madh të njerëzimit, por jetët dhe personalitetet e njerëzve nuk shëmbëllejnë si pikat e ujit. Ata kanë secili të veçantën e tij, duke filluar që nga pamja e jashtëme për të përfunduar tek bota e brëndëshme e padukëshme e mendimeve, ndjenjave, fantazisë, vullnetit, aspiratave, sendërtimi i të cilave përcakton rolin dhe vendin që secili ze në bashkësinë në të cilën jeton. Ai rol e ai vend janë tregues të jetëgjatësisë së individit në kujtesën e përgjithëshme gjatë jetës dhe mbas fundit të saj tokësor. Ndërsa mbi shumicën e stërmadhe të emrave bie pa mëshirë pluhuri i harresës, mbi pak prej tyre ai nuk ve shtresë, nuk arrin t’i mbulojë.

Një prej këtyre emrave është ai i At Zef Pllumit, jeta tokësore e të cilit u ndërpre në mbrëmjen e vonë të 25 shtatorit, në një nga spitalet më të njohura të Romës, në Polikliniko Gemmelli. Parabola e jetës së tij filloi në mars 1924, një vit fatal për demokracinë shqiptare, në zemrën e Arbërisë së lashtë, në malësinë e Lezhës, ku Skënderbeu thirri Kuvendin themelues të Lidhjes shqiptare dhe përfundoi në kryeqytetin mijravjeçar të botës antike, në Romën e përjetëshme. Ajo qe një varg i gjatë mundimesh, vuajtjesh, dhimbjesh e sakrificash të pafundme që dhuna komuniste pa mëshirë i hodhi mbi shpinë, si orteqet e borës së Alpeve të Shqipërisë, që kur ishte një djalosh i ri e deri sa trupi u kërrus nga pesha e tyre dhe e moshës. Gati gjysma e jetës burrërore të  tij kaloi nëpër burgjet politike të Shqipërisë komuniste.

Ishin ata kampe vdekjeje e pune të detyrueshme, në njëzet vitet e para të diktaturës, tempujt e shqiptarizmit ku ishin mbyllur mëndjet më të vyera e më cilësore që kishte Shqipëria edhe se të kthyera në kavie sprovash nga kriminelë me pushtet, para të cilëve Jozef Mengele ishte një kopje e zbehtë. Prej bisedave të tyre prifti i ri mësonte historinë dhe bëmat e tokës amtare, i depozitonte thellë në kujtesën e tij të pazakontë, për t’i rrjeshtuar më vonë në veprën e tij monumentale “Rrno vetëm për me tregue”. Ata njerëz, dikur elita kulturore e kombit, me trupa të shtrembëruara nga torturat, uria e puna shtazore, ishin për te si hojet e bletëve ku ai gjente nektarin e dijes njerëzore dhe substancat e koncentruara të karakterit e të moralit të shqiptarit.

At Zef Pllumi ishte një personalitet shumëplanësh. Ishte prift katolik, i vendosur të predikonte fjalën e Krishtit e të zbatonte mësimet e tij. Ishte një vrojtues i hollë i njerëzve, i jetës e dukurive të saj, cilësi këto që përbënin humusin e mjeshtërisë së shkrimtarit. Por ai nuk ishte vetëm shkrimtari katolik, ishte dhe tribuni i fjalës së lirë, ishte qytetari demokrat që jetonte me problemet e përditëshme të Vendit të tij, që nuk merrej me politikën aktive por e shikonte atë me syun kritik të atdhetarit, të dashamirësit të  fateve të popullit të tij. Si meshtar katolik i takoi të përballonte, së bashku me kolegët e tij, furtunat më të fuqishme që historia bashkëkohore ruajti për Kishën katolike. Besoj se nuk ka  institucion, në botën e diktaturave të shekullit të shkuar, të meritojë titullin e martirit më shumë se Kisha katolike shqiptare. At Zef Pllumi ishte një shërbyes i bindur e besnik i saj. Si i tillë ai e mbajti kryqin mbi shpinë gjatë gjithë jetës. Kalvarin e tij e përballoi me guxim, përvuejtëri, kurajo e stoiçizëm, duke qëndruar në këmbë, pa u rrëzuar, me besim të patundur në ndihmën e Zotit, me shpresën e palëkundur në fjalën e Krishtit. 

Ishte afër të shtatëdhjetave kur rifilloi të predikojë në kishën e Shën Andoit në Tiranë. Në atë proçes të gjatë e të fuqishëm që ishte ringjallja e Kishës katolike shqiptare At Zef Pllumi mbeti një famullitar i thjeshtë, nuk u ngjit në hierarkinë e krijuar rishtas e, thuhet, se marredhëniet me të nuk ishin idilike. Nuk jam në brendësi të atyre marredhënieve, por nuk më duket bindës fakti që një martir me curriculum vitae dhe aftësitë intelektuale të tij të mbetej një famullitar i thjeshtë në një vend si Shqipëria, Kisha katolike e së cilës kishte pësuar valën asgjësuese më shkatërrimtare që kishte njohur në historinë e saj dymijëvjeçare. Të mbijetuarit e asaj vale meritonin më shumë vëmëndje….

Sot Zefi është takuar me etërit e tij shpirtërorë, ata klerikë, atdhetarë e demokratë të masakruar nga komunizmi, që aq shumë ndihmesë i dhanë formimit atdhetar të shqiptarëve e kulturës së tyre. Ai ka shkuar ballëhapët dhe ata e kanë pritur me shumë dashamirësi, mbasi Zefi i vogël, që ata e kishin patur nxënës në bangot e Kolegjit françeskan, e kaloi provën më së miri. Ai arriti në majat e jetës kulturore të popullit të vet dhe amanetin e tyre për të dëshmuar të vërtetën e sendërtoi plotësisht. “Rrno vetëm për me tregue” kishte qënë porosia e atyre që patën largpamësinë të parashikonin tragjedinë e dhimbëshme që do të përplasej mbi Shqipërinë. At Zefi e tregoi atë mbas një gjysëm shekulli, thjesht, pa shtesa e zbukurime, duke na lënë një vepër të pavdekëshme. Në të ai na tregoi historinë tonë të vërtetë, me hollësitë e saj të llahtarëshme, atë histori që, ende sot, shumë kujt në Vendin tonë nuk i vjen për mbarë t’a shohë të shkruar e, aq më pak, të nxënë nga brezat e rinj.  

  Nëpërmjet shkrimeve të tij e faqeve të Hyllit të Dritës, revistës të të madhit At Gjergj Fishta, të cilën ai e ringjalli për lexuesit shqiptarë, At Zefi foli me gjuhën e meshtarit e të martirit të fesë, të apostullit të kulturës e kultivuesit të vlerave të pavdekshme të popullit të vet por, mbi të gjitha, me gjuhën e së vërtetës. T’a respektojmë të vërtetën, mos t’a dhunojmë e shtrembërojmë atë, t’i qëndrojmë besnikë pasqyrimit të saj edhe atëherë kur nuk shkon në dobinë tonë, këta ishin mësimet që At Zef Pllumi na la si porosi nëpërmjet jetës e veprës së tij.

Ai e shpalli dhe e mbrojti të vërtetën në të gjitha format dhe shfaqjet e saj, në shkrime, predikime, biseda e sugjerime për politikën e mbarëvajtjen e shtetit dhe te shoqërisë. Ishte ky parim që e bëri veprën e tij jo vetëm dëshminë më të fuqishme artistike të dikaturës komuniste shqiptare, por edhe bartëse të një mesazhi të fortë moral, jo  vetëm për lexuesin e sotëm por edhe për brezat që do të vijnë.

Prandaj ne sot nderojmë me gjithë zemër kujtimin e tij e ndjejmë një kënaqësi të veçantë kur dijmë se ai pati sodisfaksionin për së gjalli të vlerësohet si “Nder i Kombit”, vlerësim që shpërblen jo vetëm personin, por edhe historinë e tij dhe ndihmesën e dhënë në kulturën e shqiptarëve. Sot Shqipëria e fesë dhe kulturës ka veshur petkun e zisë. Sot ajo përciell në banesën e fundit, në tokën e Shkodrës së lashtë, një bir të saj të shquar, i cili do të mbetet gjatë në kujtesën e saj.

                                                                                                                 Shtator 2007                                                                                  

Marrë nga vëllimi: “Përsiatje njerëzore, letrare, shoqërore, historike” OMSCA-1 Tiranë 2011