Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Lasgushi- Poet i Bukurisë Magjike dhe Shqipërisë Etnike

by

Kujtime nga Naum Prifti*/

Për Lasgushin, kultura e njeriut dhe horizonti i tij nuk ishin koncepte abstrakte. Ai e shihte manifestimin e tyre kudo dhe dinte të argumentonte lidhjen e tyre bindshëm.

“Në anën lindore të Pogradecit, në fund të bulevardit, aty ku ndahet rruga e Drilonit nga e Korçës, dalloheshin dy ndërtesa të reja njëkatëshe me tulla. Përpara tyre, Lasgushi ndaloi hapin dhe drejtoi bastunin si tregues.

-I sheh ato dy ndërtesa? Dikur aty ishin dy baraka druri të shëmtuara që nuk shiheshin me sy. Te njëra shitej vajguri, te tjetra qymyr a gërqele. Kur ishte sekretar i parë Pirro Gusho dha urdhër të prisheshin dhe mirë bëri. Po shiko se çfarë ka ndërtuar. Në vend të ngrinte një ndërtesë të bukur, të lartë që mund të hijeshonte qytetin, ndërtoi dy kolibe të vogla prej tullash. Pse? Sepse aq dinte, koncepti i tij nuk shkonte përtej ustallarëve të Mokrës. Unë Pirron e kam nip dhe e dua, po nuk mund të mos e kritikoj për këtë shëmti që i la qytetit në një nga pikat më të bukura. Pa patur koncepte për të ardhmen dhe dijeni urbanistike, si mund të rregullohet qyteti?

Fliste me duf dhe dukej i zemëruar sepse në qytet deri në atë kohë, nuk dukej asnjë ndërtim modern.

Dhe Lasgushi, në kuptimin e mirë të fjalës, ishte sqimëtar. Për vargjet, ai kujdesej të zgjidhte fjalën me kujdes dhe e lëmonte atë për të pasur kadencë dhe muzikalitet. Lasgushi mërzitej e nervozohej kur redaktorët vinin dorë mbi vargjet e përkthyera prej tij. Nga kjo shtysë Lasgushi hartoi një satirë të mprehtë, e cila qarkulloi gojë më gojë në mjediset letrare të Tiranës.

“Redaktorët trukokallë,

Redaktojnë vjershëtorët,

Pa më thoni se kush vallë

Redakton redaktorët?”

Për Lasgushin poetët gjermanë, anglezë, francezë, si klasikë dhe bashkëhohorë kishin vend të vecantë. Ai fliste me admirim për Gëten, Hajnen, Bernsin, Brehtin eti. ku rrezatonte horizonti i tij kulturor në letërsi dhe filologji. Ai ishte nga studentët e rrallë shqiptarë, në mos i vetmi , që gjatë studimeve në Universitetin e Gracit, Austri, ndoqi edhe një kurs të gjuhës sanskrite. Besohet se albanologu i njohur Norbert Jokl, me të cilin Lasgushi kishte miqësi, e nxiti të regjistrohej në atë kurs. Jokli shpresonte se njohja e saskrishtes, si rrënja e gjuhëve indo-evropiane do ta shtynte Lasgushin të lëvronte edhe filologjinë. Por Lasgushi kishte lindur për të qenë poet.

Ai më rrëfente sesi takoi një lab dhe iu lut të dëgjonte disa nga këngët e krahinës së tij. “Labi këndonte dhe unë e dëgjoja. Njëra prej tyre më la mbresë të veçantë; “Qaj e qaj moj Këndrevicë,/ E larta mbi male gjithë.” Vargjet e tjera ishin të zakonshme, dhe pa vlerë, tha ai, se folklorin e bëjnë njerëz pa shkollë, por misioni i poetit është të njoh se ku janë fshehur xhevahiret. Forma e rrallë e ndërtimit sintaksor, ku mbiemri del përpara emrit, “E larta mbi male gjithë”, i jep bukuri poetike të jashtëzakonshme vargut.” Lasgushi e huazoi modelin në poezinë “Vasha dhe trimi”.

“Vate prill’ i trimërisë,

Më zu maj i dashurisë.

M’u shfaq vashëza në gjumë,

E ëmbla mbi shoqe shumë…”

Gëtja, Homeri, Shekspri dhe Danteja si shumë autorë e kanë vjelur folklorin dhe kanë krijuar vepra arti në sajë të kulturës së tyre dhe talentit. Një shkrimtar injorant nuk vlen edhe pse e quan veten shkrimtar, madje edhe kur te tjerët e lavdërojnë për t’ia bërë qejfin”.

Lasgushi e ktheu bukurinë fizike të vendlindjes në objekt artistik, duke i falur poezisë shqipe krijime jashtëzakonisht të bukura. Ndërsa, Naimi i këndon bukurisë fizike të Shqipërisë me male, kodra, çuka e pyje, në tërësi dhe në mënyrë përgjithësuese, Lasgushi ishte konkret me emra e topologji. Mali i Thatë, Liqeni i Ohrit, Drini, Shën Naumi janë të pranishme në poezinë e tij. Liqeni, (Lasgushi e toskërizonte Liqeri) si një medaljon i kaltërt mes maleve, me tejpamshmëri të jashtëzakonshme, përflaket kur dielli në ulje ndriçon retë nga poshtë, qetësia e armshuar që bie mbi të aq dominuese sa mund të dëgjohet kërcitja e lopatës së një varke, janë disa nga detajet e spikatura në poezisë lasgushiane.

Poezia feks me nuanca, ngjyra, tinguj, dhe kontrasti me muzgun krijojnë muzikalitet dhe harmoni me natyrën, veten dhe gjithësinë.

“Perëndim i vagëlluar mi Liqerin pakufir.

Po përhapet dal-nga –dalë një pluhurë si një hije.

Nëpër Mal e në Lëndina Shkrumb i natës që po bije.

Duke zbritur që nga qielli përmbi Fshat po bëhet fir…

E kudo krahin’e gjërë më s’po qit as pipëlim:

Në katund kërcet një portë… në liqer hesht një lopatë…

Një shqiponjë- e arratisur fluturon në Mal-të Thatë…

Futet zemr’ e vetëmuar mun në fund të shpirtit t’im.

Tërë fisi, tërë jeta, ra … u dergj.. e zuri gjumi..

Zotëroi më katër anë errësira…

Po tashi:

Duke nisur udhëtimin mes-për mes në Shqipëri,

Drini plak e i përrallshëm po mburon prej Shendaumi.”

Në kohën kur punoja te Revista Ylli, Lasgushi erdhi në redaksi i zemëruar si rrallë herë. Më tha se kishte marrë vesh se profesor Zijaudin Kodra, pedagog në Fakultetin e Letërsisë Shqipe, duke komentuar vargun për Drinin plak që shkon mes-për- mes Shqipërisë, e kishte cilësuar si licencë poetike meqë poeti nuk merrte parasysh gjeografinë fizike, ku “në fakt Drini shkon anash, përngjat kufirit të Shqipërisë”. I vetëdijshëm se protestat për këtë koment të profesor Kodrës, nuk do t’i botoheshin në asnjë gazetë, Lasgushi gjeti rrugën më praktike duke ia shprehur pakënaqësinë shkrimtarëve dhe studiusve. Unë isha bashkë me poetin Vehbi Skënderi, kur Lasgushi ceku temën e Drinit.

“E kam mik Profesor Zijaudinin dhe e dua”, na tha, “por nuk jam aspak dakord me komentin që u ka bërë vargjeve të mia për Drinin. Kur e lexoi këtë poezi albanologu Norbert Jokl, tha; “Ja sa bukur poeti u lë trashëgim brezave të ardhme Shqipërinë etnike, ‘ ndërsa një profesor shqiptar e quan licencë poetike, sikur unë nuk e di dramën e copëtimit të viseve shqiptare më 1913. Jo, nuk e vura as për hatër të rimës e të ritmit, po sepse ashtu është e vërteta. Andej matanë kufirit është gjysma tjetër e Shqipërisë dhe Drini shkon mes-përmes saj, ndërsa lumenjtë e tjerë thuajse pa përjashtim, shkojnë nga lindja në perëndim.”

Askush tjetër nuk i këndoi aq bukur dhe me mjeshtëri natyrës shqiptare sa Lasgushi te poezia “Mbarim Vjeshte”.

Lasgushi është poeti më i madh lirik, dhe një hark lidhës nga letërsia e Rilindjes te ajo e Pavarësisë.

Poezitë e Lasgushit u hoqën nga antologjitë e shkollave tetëvjeçare dhe të mesme si të demoduara, sepse motivet e tij nuk përkonin me kërkesat e realizmit socialist, aureolën që gëzonte si poet nuk mundën t’ia hiqnin kurrë.

Nuk mundën t’a ndanin poezinë e Lasgushit nga mendja e zemra e shqiptarëve   në kohën e Enverit dhe në asnjë kohë tjetër, sepse Lasgushi ishte një yll. Ylli i tij  do shkëlqejë në qiellin e letërsisë shqiptare për të gjithë ata që kanë kohë të ngrenë sytë e ta gjejnë në qiellin e lartë ky ai ndriçon me të njëjtën forcë e bukuri siç ka vezulluar edhe më parë.*(Botoi: Flas Shqip.Ca)

Kusuret e një Redaktori

by

Tregim humoristik nga Naum R. Prifti/

Kurrë s’e kam ndjerë veten më ngushtë sesa kur redaksia më ngarkoi t’i përgjigjem një bashkëpunëtori se i ishte rrëzuar shkrimi në kolegjium.  Për mua, kolegjiumi i redaksisë do kish bërë dy punë të mira përnjëherësh po t’ia kishte pranuar shkrimin. E para, autorit do t’i bëhej qejfi dhe e dyta, nuk do më kish futur mua në siklet. Sipas kolegjiumit shkrimi ishte shumë i dobët, por thanë ata “politika e revistës për të mos larguar bashkëpunëtorët na bën të kërkojmë nga ty të tregosh takt me autorin.”

Tregimi ishte shumë i dobët dhe mund të them se i përshtatej shprehja që thonë disa “për tokë”. Mirëpo bashkëpunëtori e ka dërguar si kryevepër dhe në vend të vërejtjeve pret falënderime, si edhe lekët e honorarit. Autori erdhi në redaksi, me hap të vendosur dhe i qeshur. Meqë revista është organ humoristik, eqeshura supozohet se është forma e pranuar e hyrjes. Ai u takua me ‘udhëheqjen’ dhe pasi shkëmbeu përshendetjet e mirësjelljes pyeti për fatin e dorëshkrimit, dhe ashtu si pritej e dërguan tek unë. 

“Për këtë bisedo me filanin se ka mbajtur edhe shënime.”

Unë u ngrita në këmbë duke e ftuar të ulej në kolltuk për të qenë sa më rehat. Të dy i ndoqëm rregullat e etiketës reciproke “Si jini me shëndet e si kini shkuar me punë?” por vetëm për të shtyrë për fare pak minuta pyetjen e pashmagshme:

-More si u bë puna e atij shkrimit tim?

Pas një psherëtime të lehtë e cila mund të transkriptohej me fjalët “S’bën fare”, nisa t’i përmbahem porosisë të bëj vërejtje me takt. Por ende pa folur më kap keqardhje për të. “Sikur të mos ia kishin rrëzuar shkrimin, por t’i kishin bërë disa vërejtje do qe gjysma e së keqes.” 

-Mirë do ketë dalë se e unë e shkruajta me qejf, – thotë ai si për të më shtyrë të flas.

-Çka, – i them, – po kolegjiumi ka ca vërejtje. 

E ndjeva se nuk thashë dicka me takt por fjalët nuk i ktheja dot mbrapsht. Prita një hop për reagimin. 

-Vërejte? Pse ç’ka të keqe aty? – thotë ai ndësa balli i rrudhet e vrenjtet. Ndaj kësaj reagimi fizik, unë bëra një tërheqhe të lehtë thuajse me humor.

-Po ti mos ki frikë nga vërejtjet, qëndro si burrë! 

-Jo mor frikë s’kam unë. Vazhdo ti… – më inkurajoi por nga shprehja dukej se nuk mirëpriste kritikë.

-Epo ti e di se nuk ka të pagabueshëm apo jo?… hë.

Me cepin e buzës, ai bëri një tentativë miratimi por shprehja e fytyrës ishte përsëri e zymtë.

-More më thuaj shqip, bën shkrimi im apo jo? – pyeti i nxehur. 

Një zë përbrenda më thotë: “S’bën një lek, o vëlla!” Tundimi më shtynte t’i thosha se ky mund të cilësohet si shkrimi më i keq qysh nga koha kur është shkruar gjuha shqipe.” Por mua më kishin besuar t’ia komunikoja këtë me takt.

– Po si të të them dhe unë. Kolegjiumi thotë se është ca i dobët artistikisht…

-Lëre kolegjiumin. Ti a e ke lexuar vetë? – më thotë pa pritur.

Kjo ishte pyetje që nuk e prisja. 

-Si s’e kam lexuar! – ia ktheva pak i inatosur që më pyeti.

-Po ty si tu duk?

-Si të të them… s’ka humor…dhe revista…

-Ky shkrim s’ka humor? – u hodh ai.- Kur e kam shkruar kam qeshur me vete si budalla…. sa edhe gruaja më tha ç’ke që qesh…

“Gruas sate i thuaj të vijë në kolegjium,” desha t’i thosha.

Ai u ngrit më këmbë dhe më afrohet me një propozim të çuditshëm.

-Ja ta lexojmë së bashku… Ta shikojmë ku s’i pëlqen kolegjiumit. 

Pa më dhënë kohë të përgjigjem, ai nisi të lexojë: “Lumi kishte sjellë turbullira, gurë e kërcunj dhe Loni kishte qejf të peshkonte në ujërat e trubullta.” Pse pa humor është kjo?

Aty për aty edhe mendimet e mia nisën të turbullohen. Por mu duk se gjeta një shteg dalje. Revista kishte botuar dy tregime të tij pasi ishin redaktuar me themel dhe kishin kaluar me zor pragun e miratimit nga kolegjiumi.

-More ti na ke dërguar shkrime të tjera të bukura dhe ato janë pëlqyer shumë. Duket këtë radhë je nxituar… ke punuar me ngutje, dhe je rrëmbyer…

-E kam punuar ca shpejt po tregimi ka dalë i mirë, dhe ma kanë pëlqyer shumë.

-Por jo shefat e satirës dhe të humorit që janë këtu, – ia ktheva unë me sa takt që munda. 

-Jo vërtet mos bëj shaka, – kundërpërgjigjet ai. – Ku janë të metat, m’i thuaj konkretisht…

-Po ja ky paragrafi, këtu në faqen e dytë s’merret vesh fare… 

Atëherë isha unë që i lexova atij sikur të ishim në kurs shkolle.

-Si s’merret vesh? Kjo është thënë tërthorazi që merr rryshfet. E kuptove?

-E kuptova tashti që ma the ti, po kush do t’ua thotë 8000 lexuesve të revistës? – e pyeta me kujdes. 

– Mirë, e heqim fare këtë paragraf meqë nuk u kuptoka…

Ai e rrethoi paragrafin me lapsin që e kishte gati në dorë. 

-A e di me sa qejf e kam shkruar…?

-Por ja që nuk kuptohet as humori, as ngjarja..

-Lëre më thotë i nxehur, se e marr dhe e botoj gjetkë kështu siç është.

-Atë desha të të thosha edhe unë, – i përgjigjem i çliruar që ai gjeti një zgjidhje të pranushme për të dy palët.

-Merre dhe botoje, i thashë. – Për inat të këtyre të kolegjiumit të revistës…

-Ashtu do bëj, – thotë ai i vendosur.

Dhe doli nga zyra me tregimin në sqetull. Kisha arritur ta mbroja dinjitetin e revistës dhe ta zbrapsjabashkëpunëtorin me takt. Tani kusuret do binin mbi supet e një redaktori tjetër. Të gjithë kolegët e profesionit e dinë mirë sesa e vështirë është të shqitësh nga redaksia autorë që mungesën e talentit e kompensojnë me një lloj kokëfortësie të lakmueshme. 

Nuk kaloi shumë kohë dhe e pashë duke hyrë në ndërtesën e revistës. 

– E solla tregimin, – ishin fjalët e para të tij.

Unë mbeta i bukosur por ai vazhdoi me të vetën.

– Çdo redaktor që e lexoi tha se është shumë humoristik dhe se duhet ta sjell te “Hosteni”. Ta lashë në zyrë. Nesër do të vij të flasim për botimin, – më njoftoi dhe më përshëndeti.

Mu kujtua një thënie e vjetër e Linkolnit se takti është zotësia për ta përshkruar dikë ashtu siç i duket vetja. Nuk e di nëse e kisha zhgënjyer Linkolnin por kolegjiumit të revistës do t’i duhet të gjej dikë tjetër që ka më shumë takt se mua për tu marrë me autorë si ai.

QOLET


by

THE TWITS BY ROALD DAHL- PERKTHEU NGA ANGLISHTJA NAUM PRIFTI DHE RAFAELA PRIFTI/

QOLET/

FYTYRAT LESHATORE/

Sot të zë syri shumë meshkuj me fytyra leshatore. Nuk është e mundur t’ia shohësh sifetin atij që e lë leshin t’i harliset nga çdo pore e fytyrës. Ndoshta kjo është edhe arsyeja e vërtetë e rritjes së leshit. Sido që të jetë është e vështirë të shikosh se kush është pas qimeve.    

Lëre pastaj se ç’mund të thuhet për larjen. Larja e një fytyre leshatore nuk është punë e rëndomtë njësoj si shkumosim flokët unë e ti. Prandaj unë dua ta di: Sa herë e lajnë fytyrën këta fytyrëleshatorët? Një herë në javë, atëherë kur bëjmëbanjë ne të tjerët, të dielën në mbrëmje? A përdorin shampo? Po tharëse flokësh? A e fërkojnë pastaj me tonik që të mos u bëhet fytyra qerose? A shkojnë te berberi që ta shkurtojnë a krasitin leshin apo qethen vetë me gërshërën e thonjve përpara pasqyrës së banjës?

Nuk di ç’të them. Por kur t’ju rastisi të shikoni një syresh (gjë që mund të ndodh sapo të dilni në rrugë) ndoshta do ta vëreni pak më së afërmi dhe do t’i bëni vetes të njëjtat pyetje.

ZOTI QOLE

Zoti Qole ishte një prej atyre burrave me fytyrë leshatore. Gjithë fytyra përveç ballit, syve dhe hundës gjëmbonte nga leshi i dendur. Madje ca tufa të egra leshi shpërthenin nga vrimat e hundës dhe të veshëve. Zoti Qole ishte i bindur se leshllëku i jepte pamjen e një njeriu me mend dhe me famë. Megjithëse ai nuk hynte në asnjë nga këto kategori. Zoti Qole ishte leshko. Ishte lindur leshko. Dhe tani në moshën gjashtëdhjetë vjeçare ishte edhe më leshko se ç’kish qenë më parë.

Leshi i fytyrës tek ai nuk rritej me rregullsi dhe i tërhollë si ndodh zakonisht te fytyrat e leshatorëve. Qimet e tij dilnin gjembore dhe të harlisura përpjetë si fijet e furçës së thonjve. 

Sa herë e lante fytyrën si furçë për thonjtë zoti Qole? As edhe një herë, madje as ditën e diel! Nuk mbahet mend qëkur e kishte larë surratin.

MJEKRA TE NDYRA

Dihet se një fytyrë paqime si e jotja ose e imja ndyroset pak kur mbetet pa larë, dhe nuk bëhet qameti.

Por është krejt ndryshe për një fytyrë leshatore. Aty stakohen gjëra dhe veçanërisht ushqimi. Salca depërton nëpër qime dhe mbetet aty. Ti dhe unë e fshijmë fytyrën e lëmuar me një pecetë dhe dukemi pak a shumë në rregull, por fytyrëleshatori nuk mundet të kthehet më në gjendjen e mëparshme.

Po të jemi të kujdesshëm, ne mund të hamë pa e shpërndarë ushqimin në fytyrë. Por fytyrë leshatori nuk mundet. Sapo t’ju rastisi të shikoni një leshator duke ngrënë darkë do ta vëreni se edhe po ta hap gojën sa një kamare është e pamundur ta fusë lugën me lëng mishi apo akulloren me shurup çokollate pa lënë diçka tek qimet.

Zoti Qole as që lodhej fare ta hapte gojën mirë kur hante. Si rrjedhojë, (edhe nga që nuk lahej) drudhërat nga vaktet e mëngjesese, drekave dhe darkave të ngrëna me parë vareshin nëpër qimet e fytyrës. Nuk ishin drudhe të mëdha sepse ato i fshinte duke kaluar kurrizin e dorës ose me mëngën e xhaketës ndërsa mbaçitej në tavolinë. Por nëse do t’i afrosheshe pak (jo nga qejfi) (ndonëse këtë nuk do ta dëshironte askush) do dalloje ngjitur te qimet thërrmija të thara nga vezë të skuqura, spinaq, salcë domate, peshk të thate, mëlçi pule të grirë dhe lloje të tjera ushqimesh të pështirshme të cilat i pëlqenin zotit Qole. Dhe nëse do t’i afroheshe edhe më shumë (duke i mbajtur mbyllur vrimat e hundës) nëse do vëzhgoje më në thellësi të qimeve të mustaqeve që gjëmbonin mbi buzën e sipërme, do shikoni copa më të mëdha që i kishin shpëtuar fshirjes me dorë, dhe ishin stakuar atje me muaj të tërë, si për shembul një fletëz djathi i krimbosur ose kornfleks i mykur apo edhe bishtëz i lyrosur i sardeleve të kanoçeve. 

Për këtë shkak zoti Qole nuk mbetej kurrë barkthatë. Nxirrte gjuhën dhe duke e lëvizur rretheqark cepave të buzës eksploronte xhunglën e leshit, ku arrinte të gjente një dromcë të shijshme aty këtu për tu mbllaçitur. Me këto dua të them se zoti Qole ishte i zgjyrosur dhe i kutërbosur. Ai ishte edhe njeri i pështirosur siç do ta shihni edhe vetë në vijim.

ZONJA QOLE

Zonja Qole nuk dallohej shumë nga zoti Qole. Vetëm se nuk kishte fytyrë leshatore. Dhe kjo ishte për të ardhur keq, se leshi i fytyrës të paktën do t’ia mbulonte disi shëmtinë e frikshme.             

Hidhi një sy vetë. Ke parë ndonjëherë grua me fytyrë më shëmtaraqe se kjo? Nuk ma merr mendja.

Por për habi, zonja Qole nuk ishte lindur e shëmtuar. Ajo kishte qenë shumë simpatike në vajzëri. Shëmtia rritej vit pas viti bashkë me kalimin e viteve. Pse ndodh kjo? Jua them unë.

Sepse njeriut i shihen mendimet e shëmtuara në fytyrë. Dhe kur njeriu ka mendime të ndyra për çdo ditë, çdo javë dhe çdo vit, fytyra i shëmtohet e shëmtërohet derisa nuk të bëhet ta shohësh me sy.

Njeriu me mendime të mira nuk është asnjëherë i shëmtuar. Mund ta kesh hundën e stërgjatë apo gojën e shtrembër, qafën me pala ose dhëmbët të stërdalë, por kur ke mendime pozitive ato tipare shpërndahen si rreze dielli dhe kurdoherë dukesh për mrekulli.

Asgjë e mirë nuk rrezatohej prej fytyrës së zonjës Qole. 

Në dorën e djathtë mbante një bastun. Njerëzve iu thoshte se kishte xhongla në tabanin e këmbës së majtë dhe të ecurit i shkaktote dhembje të mëdha.  Por arsyeja e vërtetë qe se bastunin e përdorte për tua vërvitur qenve dhe maceve si dhe fëmijve të mitur.

Pastaj ç’mund të thuash për syrin e xhamit. Zonja Qole kishte një sy xhami që ishte drejtuar në anën e kundërt.

SYRI PREJ XHAMI

Me një sy xhami bëhen rengje të llojllojshme sepse atë e nxjerr nga foleja dhe e fut prapë sa herë të teket. Mund të vësh bast ç’të duash se zonja Qole i dinte të gjitha hiletë.

Një mëngjes ajo e hoqi syrin e xhamit dhe e hodhi në krikllën e birrës së zotit Qole kur ai nuk e kishte mendjen. Zoti Qole rrinte ulur duke pirë birrën ngadalë. Shkuma formonte një unazë të bardhë të qimet rreth gojës. Ai e fshiu shkumën e bardhë me mëngë dhe pastaj mëngën e fshiu te pantallonat.  

“Seç po komploton,” i tha zonja Qole, me shpinën e kthyer nga i shoqi që të mos e shihte që e kishte hequr syrin. “Sa herëqë rri kështu si i bukosur, je duke sajuar ndonjë plan a komplot.”

Zonja Qole kishte të drejtë. Zoti Qole ishte zhytur në një skemë komploti. Po vriste mendjen për një ndonjë rreng tëpaparë për t’ia punuar bashkëshortes atë ditë.

“Hapi sytë mirë,” tha zonja Qole, “se kur e shoh se je duke stisur komplote, unë nuk t’i shqit sytë njëlloj si shqarrthi.”

“Oh qepe gojën, plakë e keqe,” tha zoti Qole. Ai vazhdoi të pinte birrën dhe mendja e tij djallëzore vazhdonte të thurrte plane për një reng të ri që do ta lemeriste plakën.

Teksa zoti Qole po gëlltiste pikën e fundit të birrës, befas i vajti shikimi te syri i xhamit që e po zhbirilonte nga fundi i krikëllës. U hodh përpjetë.

“Të thashë se ta kam ngulur syrin!” krakarriti zonja Qole. “Unë kam sy kudo, prandaj ruaju!”

BRETKOSA

Për ta shpaguar për rrengun me syrin e xhamit, zoti Qole vendosi të vinte një bretkosë në shtratin e zonjës Qole. Zuri njëgoxha zhabë tek gjoli dhe e solli fshehurazi në një kuti. 

Atë natë, kur zonja Qole shkoi në banjo, përpara se të futej në shtrat, zoti Qole e vuri brektosën midis faqeve të çarçafëve. Pastaj vajti dhe u fut në shtratin e tij dhe priti të niste gajasja. 

Zonja Qole hyri në dhomën e gjumit dhe u fut në shtrat e shuajti dritën. Ndenji shtrirë në errësirë duke kruajtur barkun. Asaj ashtu i hante barku. Të gjitha plakarruqeve si ajo ju bëhet barku si miza-miza.

Papritmas ndjeu diçka të ftohtë dhe jargavitëse t’i lëvizte nëpër këmbë. Dhe ulëriti.

“Ç‘dreqin ke?” pyeti zoti Qole.

“Ndihmë!” piskati zonja Qole, duke u hedhur përpjetë. “Më është futur një gjë në shtrat.”

“Me siguri do jetë ajo Vrundulla që ma zunë sytë në dysheme,” tha zoti Qole.

“Çfarë?” ulëriti zonja Qole.

‘E godita por nuk e zura dot,” tha zoti Qole. I ka dhëmbët si dara!”

“Ndihmë!” gërthiti zonja Qole.  “Më shpëto! Po më sillet nëpër këmbë!”

“Do të t’i haj gishtërinjtë!” tha zoti Qole.

Zonja Qole u mehit. 

Zoti Qole u ngrit nga shtrati dhe gjeti një bidon me ujë të ftohtë. Ia hodhi në fytyrë zonjës Qole që të vinte në vete. Bretkosa kërceu nga çarçafët që t’i afrohej ujit. Dhe hidhej lart e poshtë në jastëk. Bretkosat e duan shumë ujin. Dhe kjo po bënte goxha qejf.

Kur erdhi në vete zonja Qole, bretkosa i kërceu në fytyrë. Askush nuk do të donte ta përjetonte këtë veçanërisht kur je shtrirë në shtrat në orët e natës. Ajo ulëriu përsëri.

“Për një mend, qenka Vrundulla. Do të ta kafshoj hundën.”

Zonja Qole u ngrit vërtik dhe iu zbriti shkallëve fluturimthi dhe gjithë atë natë ndenji në minder. Ndërsa bretkosën e zuri gjumi në jastëkun e saj.

VERIFIKIMI

by

Tregim nga NAUM PRIFTI/

Aziz Xhediku po fërkonte kopsat e xhaketës me sidol, kur një i panjohur hyri në zyrën e tij. Pa lëvizur nga vendi dhe pa ndërprerë lustrimin, Azizi i ngriti sytë nga dera me një shprehje pyetëse. “Drejtori i Hetuesisë, Iljaz Kapllani,” u prezantua vetë personi. Azizi u ngrit në këmbë dhe gërvëllima e këmbëve të karriges e mbyti pak mbiemrin e vizitorit. Funkionarë të drejtësisë nuk kishin shkelur kurrë më parë në zyrën e të plotfuqishmit të Kurorës. Veshi menjëherë xhaketën në të cilën kopsat rrëzëllyen për një moment sikur të ishin aktivizuar nga drita që mezi hynte nga dritarja dhe mori qëndrim gatitu. Në kokën e madhe të Azizit tipari më dominues ishte hunda mishtore dhe e gjerë, e cila i jepte poseduesit pamje prej tuafi, ndërsa sytë ishin dy rruzulla të vegjël e dinakë. Në të dy anët e xhaketës i dilnin duar me nyje të argasurura nga punë të rënda. Zyra e tij qe aq e zhveshur sa s’hynte kurrkund fjala mobilim. Në hapësirën mes mureve të zhveshura dukej se rrinin në siklet një tryezë me dy karrige të shtrembëra dhe një telefon i zi kubik.

I plotfuqishmi i ofroi cigare të lira nga ato që pinte vetë. Iljazi nuk pranoi që të mos krijonte as lidhjen më të vogël shoqërore. Ai hapi çantën prej lëkure, nxorri një letër të shkruar me dorë dhe e lëshoi ngadalë mbi tyrezë.

-Shoku Aziz, – i tha me ton zyrtar, – Mininstrit të Brendshëm i ka ardhur një letër, ku ju akuzoheni se keni rrahur një qytetar në zyrë. – Fshatar! – e saktësoi shpejt Azizi.

-Qytetar! – ngulmoi Iljaz Kapllani. – Të gjithë nënshtetasit, sipas ligjit janë qytetarë të republikës,- ia sqaroi termin Drejtori.

-Po e ka meritue! Boll mirë ia kam ba, – deklaroi Azizi prerazi.

“Sa i trashë! Në vend ta mohojë a të gjejë një lloj justifikimi, po e konfirmon hapur,” tha me vete Iljazi. Ai shkoi te dritarja dhe i bëri dikujt shenjë me kokë. Pas pak në zyrë hyri Liman Kozhani.

-Ç’kërkon këtu? – iu hakërrua i Plotfuqishmi. – Të thirri kush?

Me vetullat e rrëzuara, Limani kërkoi me sy ndihmën e njeriut të ardhur nga kryeqyteti. Kur ai i dha shenjë të ulej në karrigen e lirë pranë tij perballë Azizit, figura e Limanit u tkurr edhe më shumë.

-Këtu, në këtë zyrë të goditi shoku Aziz? – e pyeti hetuesi.

I plotfuqishmi shfryu nëpër flegrat e hundës vrumdulla inatçore ajri por nuk e ndërpreu vijën e pyetjes.

-Këtu…- belbëzoi fshatari pa guxuar t’i ngrinte sytë.

-Nuk i paska ba fajde,..- shpërtheu Azizi duke tundur kokën gjithë mllef.- Pa le edhe je anku?

Hetuesi i skandalizuar nga deklarata sa arrogante aq edhe pohuese e të Plotfuqishmit, iu drejtua palës tjetër për ta përfunduar shpejt ballafaqimin shpejt.

-A nuk e kuptoni gabimin tuaj? Nuk keni të drejtë të jepni ndëshkime fizike dhe zyrat tona janë vende pune, dhe jo ndëshkimesh. Orientimet e partisë dhe rregulloret e brendshme i përcaktojnë qartë kompetencat dhe detyrat e punonjësve të policisë dhe të rendit.

Të plotfuqishmin s’po e mbante vendi. Mezi duroi që vizitori nga Tirana t’i mbaronte ato fraza të gjata e të ngatërruara.

-Pyete, pyete pse e zdrugata, – ngulmoi Azizi duke zbritur në terrenin praktik dhe bënte hapa drejt Limanit.

-Për çfarëdo fajesh të kryera ligjji parasheh dënime dhe nene e dispozita të përcaktuara të cilat i japin vetëm gjykatat popullore.

-Ky pat thënë…

-Ju lutem – e ndërpreu hetuesi.- Personi gëzon të drejtën e fjalës, të mendimit, të shtypit, të cilat janë të sanksionuara në Kushtetutë. Kuptojeni këtë gjë.

-Edhe po e la “kushtetuta” s’e la unë, -gjëmoi Azizi.- Të çaprashisë asi gjanësash, reaksionare…

-Çfarëdo që të ketë thënë, s’keni të drejtë ta ndëshkoni pa gjykatën tone popullore.

-S’paskam të drejtë? – protestoi Azizi i habitur dhe i fyer. – Të thotë ky surrat-thiu se Enver Hoxha ia mori fshatarit tokën, bagëtinë, kullotat dhe e la cullak… 

Hetuesit sa nuk i kërcyen sytë jashtë zgavrave tek dëgjoi blasfemi aq të rënda për udhëheqësin nga një fshatar.

-Si? Si? Përsërite edhe njëherë, – e luti nga që s’po u zinte besë veshëve.

I plotfuqishmi ripohoi deliktin e rëndë e të pafalshëm, duke shtuar se informata ishte e saktë, mbasi kishte ardhur nga dy burime të ndryshme.

Sikur karrigia të ishte pajisur me katapultë, hetuesi nuk do të kishte brofur në krahun tjetër të zyrës. Shpifje e përbindshme, e thënë me qëllim të mbillte pakënaqësi te fshatarët. Një lapangjoz guxonte të përfliste udhëheqësin e lavdishëm dhe sistemin kooperativist. Sytë e tij po nxirrnin shkëndija përvëluese mbi fshatarin e paralizuar në një pozë apostolike nga që aty dëgjoi për herë të parë pse ishte rrahur.

Ky, hë?- deshi të sigurohej Iljazi.

-Po, nji ky! – ia vërtetoi Azizi duke zgjatur gishtin e trashë drejt kokës së Limanit.

-Ti more qelbanik, – brafulloi Drejtori i Hetuesisë – more zgjebarak teveqel, lapurak, lapangjoz, llosh, të marrësh nëpër gojë atë që s’i vjen as te thembra e këmbës? Po kush te nxorri në dritë, ty more idiot, kush ta solli lirinë, pushtetin popullor, kush po e ndërton socializmin? – Cerkat e pështymës i fluturonin si saçme nga goja. Dhe që t’ia ngulte më mirë qortimet në tru, nisi t’i binte me grusht nga ana që kishte me afër.

Azizi po e sodiste skenën duke admiruar shpejtësinë e grushtave ndërsa fshatari po tkurrej gjithmonë e më shumë aq sa u ul përtokë buzë e ngjunjë dhe që t’i shpëtonte rrebeshit të goditjeve u sul nga dera, të cilën e kapërceu me një shkelm që mori në prapanicë. 

-Ta kishe vrare mutin, – shkumëzoi Iljazi, aq i nxehur sa nuk e përmbajti fjalorin. Duart vazhdoni t’i dridheshin nga nervozizmi që e kishte pushtuar. –Ky meriton prangat! – shtoi duke u kthyer nga i Plotfuqishmi. –Sajo një relacion t’ia përcjellim prokurorisë për ndjekje penale, -urdhëroi Hetuesi.

Azizi nuk lëvzi nga vendi.

-Dëgjove? – i shfryri Iljazi.

-Lëre dreqin se ka një tufë fëmijë…., – ia ktheu Azizi. – E kam edhe pak ilaka nga ana e gruas.

Drejtori i Hetuesisë ngulmoi se Liman Kozhani gjithsesi duhej gjykuar e dënuar që të bëhej shembull për të tjerët.

-Se mos vetëm ai…- u shfajësua Iljazi pa të keq. Flasin lart e poshtë të gjithë këtu veç në rrethe më të ngushta se ky tutkun.

-Duhen proceduar, – ngulmoi përsëri Iljazi.

-Në gjyq? Kurrsesi! – kundërshtoi Azizi. –Të tilla akuza bajnë ma shumë dam se dobi.

Udhëzimet e bredshme lëshuar nga KQ, porositnin gjyqtarë e prokurorë që emri i Enver Hoxhës të mos përgojohej nëpër gjyqe. Hetuesit ju desh të pranonte se i plotfuqishmi kishte veprurar drejt që e kishte mbyllur atë incident delikat me një rrahje edukuese.

Azizi pasi vari një revole të paraluftës në brez, e shtrëngoi fort rripin e mesit, dhe po bëhej gati të dilte nga zyra.

-A shkojmë nga shtëpia tani, or mik? – e ftoi natyrshëm si ta kishte të njohur prej vitesh. –Këtu e mbaruam punën për sot. E kemi një farë hoteli në qendër, po dyshekët kutërbojnë erë nafte nga shoferët e kaminonëve dhe natën çimkat nuk të lënë rehat.

-Do kthehem në qytet, – u mëdysh Iljazi.

-E pse me kaq ngut? – kundërshtoi Azizi. – E kam rojtur një ftujak të mirë për mysafirët. Sa të pimë nga nji kafe e nga nji duhan, Resmija e ka therun dhe e ka pjekun. Tani që verifikimi kishte mbaruar, Drejtori i Hetuesisë nuk kishte pse të mos e pranonte ftesën. E rrëmbeu ankesën e shkruar me dorë nga tryeza e të Plotfuqishmit dhe e mbështolli grusht përpara se ta hidhte në plehra. Kushedi kur do arrijnë ta kuptojnë këta fshatarë drejtësinë tone, mendoi me vete duke dalë nga zyra e të Plotfuqishmit të Kurorës.     

GJIGANDËT E SHKENCËS – LEONARDO DA VINCI

by

nga Kathleen Krull/

Përkthyer nga Naum Prifti/

Në shënimet e tij Leonardo zbulon se qëllimi i tij qe studimi direkt i natyrës. “Asgjë nuk mund të gjendet në natyrë që nuk është pjesë e shkencës,” shkruante ai. “Shkenca është kapiteni, ndërsa praktika janë ushtarët.”

EUROPA në Mesjetë, së pari dhe mbi të gjitha nuk kishte libra të shtypura, por vetëm dorëshkrime në latinisht, të kopjuar mundimshëm me dorë për të pasurit. Fshatarët as që kishin parë libra me sy. Dhe shumë njerëz nuk dinin të lexonin, as të shkruanin.

Sa për higjenën, nuk kishte kanalizime as tualete. Pak kush e dinte çfarë qe sapuni, ose veshjet e brendshme. Të varfërit hanin me duar, sepse lugët dhe pirunët i përdornin vetëm të pasurit. Shumë të rritur nuk kishin veçse pak dhëmbë në gojë. Thuajse gjysmët e fëmijëve vdisnin pa mbushur vitin. Gratë mesatarisht jetonin deri në moshën njëzetekatër vjeçare dhe shumë prej tyre vdisnin gjatë lindjeve të fëmijëve.

Nëpër fshatra njerëzit e varfër rronin në një mjerim të vërtetë, sepse familje prej dhjetë a njëzet personash flinin nëpër kasolle me lagështi dhe përdhe si bagëtia. Minjtë ishin të pranishëm. Pas të korrave të këqija uria bënte kërdinë dhe ata vdisnin nga urija. Nëpër qytete rrugët shërbenin si nevojtore dhe ndyrësirat rrinin aty deri sa t’i shpëlante shiu. Një here në disa dekada binte një epidemi misterioze që quhej vdekja e zezë, sepse ajo shfaqej me disa fllucka të zeza në lëkurë. Epidemia e vitit 1348 që përfshiu dhe fshiu një në çdo tre veta në Europë u shpjegua nga shumë mjekë si një eveniment i rrallë i vendosjes së tre planetëve në qiell.

Mjekët nuk bënin praktikë të mirë dhe përparimet në mjekësi qenë të ngadalshme. Kishte mjekë që kishin mbaruar studimet në universitete me famë, por librat që ata lexonin ishin shkruar më se një mijë vjet më parë.  Dhe nëse një gjymtyrë duhej prerë, i derdhej vaj i nxehtë në plagë që të pengohej gjakderdhja. Disa doktorë kishin fare pak ose aspak shkollë. Berberët bënin edhe kirurgji. Një fjashko, qelqe me urine, qe simboli i çdo mjeku. Ata harxhonin shumë kohë duke bërë ekzaminime aty. Doktorët dinin si të trajtonin kockat e thyera, por të sëmurëve që u rridhte gjak nga hundët u jepnin plehë derrash. Dhjetë hardhuca të gjelbra në vaj ulliri besohej se shëronin çdo plagë të hapur. Një ilaç tjetër bëhej nga krimbat e larë me verë dhe me shurrë gomari. Një tjetër quhej briri i unicornit, ose njëbrirëshi. Cerma apo enjtja e gjymtyrëve trajtohej duke i vënë pacientit një unazë safiri në gisht. Pijavicat aplikoheshin kur planetët qenë në një vijë të drejtë. Zakonisht ajo bëhej duke prerë lëkurën, që të rridhte gjaku i keq por duke bërë kujdes të mos pritej ndonjë arterie. Jeta e njeriut qe e shkurtër dhe me rreziqe.Vdekjet aksidentale qenë të shumta dhe vrasjet dy herë më të larta. Shumë sundimtarë qenë tiranë dhe luftërat qenë të zakonshme.Gratë shiheshin si pjesë e djallit. Dhe nëse silleshin jashtë normave trajtoheshin si shtriga dhe digjeshin në turrën e druve. 

Kisha e fuqishme Katolike qe pishtari i dritës në Europë gjatë Mesjetës, por besimtarët trajtoheshin egërsisht. Në Greqinë e lashtë, në Romë, në Kinë dhe në vendet arabe shkencëtarët kishin bërë shumë zbulime për astronominë, mjekësinë, matematikën dhe të tjera. Të shkolluarit islamikë përkthyen veprat e grekëve të lashtë gjuhën arabe, duke i rigjallëruar ato. Ndërsa në Europë shumë nga ato humbën për një kohë të gjatë, për disa shekuj.

Shkenca në Mesjetë përfshinte astronominë dhe matematikën, por populli besonte në magjitë. Prandaj studiohej edhe pseudoshkenca, studimi i engjëjve, lidhja midis karakterit të një personi dhe ndikimi i planetëve në sjelljen e njerëzve.Studimi i alkimisë se si shndërrohen metalet në ar mori përhapje të gjerë. Njerzit e mësuar argumentonin se nuk ishin engjëjt ata që ndikonin apo mbanin planetët në lëvizje. Ata njehsonin vetëm shtatë planete dhe besonin se Toka nuk qe ishull. Për ta, Toka zinte qendrën e universit me trupat e tjerë astronomikë si dielli. 

Një valë e madhe mendimi po përplasej në Europë, me këmbime dhe debate për koncepte themelore. Rezultati qe mirëbesimi në arritjet njerëzore si në shkencat humane që përqendrohen tek mundsimi i jetës mbi tokë. Kjo shpuri në shpërthimin e informacionit të ideve të reja. E gjitha kjo koincidonte me rizbulimet e njohurive të vjetra që kishin humbur prej kohe.

Në krye të kësaj vale qe Leonardo Da Vinci. Ai lindi në kohën e duhur, në vendin e duhur, më 1452 në Itali. Pikërisht atëherë kur u shfaq zyrtarisht Rilindja, në arkitekturë, letërsi dhe shkencë. Dhe shpirti rilindas më i gjallë se kudo qe në Florencë, Itali. Ndërsa Leonardi rritej, ai shihte rreth tij si askush tjetër kishte parë përpara tij. “Ka kaq shumë gjëra të panjohura,” shkruante një ditë. Por ai donte dhe qe i vendosur të gjente përgjigje për vete. Metoda e tij qe të fillonte të pyeste për çdo gjç. Metoda e tij qe ahkencore.

DIZAJNI I LEONARDOS PER NJE QYTET PA MURTAJE

Ai njihej rretheqark Firences si një yll i ri artistik i studios Verrochio, një njeri veçanërisht tërheqës që ishte i mirë për çdo gjë. Qe i këndshëm dhe inteligjent, i aftë të diskutonte për çdo temë. Ai kishte zë të mirë për të kënduar dhe konsiderohej si një nga vjershëtarët më të mirë të kohës së tij, një lloj artist i zhanrit rap i Rilindjes. Ai qe i mirë edhe si sportist, i njohur për forcën e tij fizike dhe si kalorës i mirë. Por Leonardo kishte edhe kusuret e tij. Për dikë që nuk kishte mjete të tjera jetese, ai qe i pakujdesshëm për punë biznesi. Kur më së fundi mori lejen të punonte, disa herë ia doli mbanë, disa herë jo. Për porosinë e parë më 1481, për të pikturuar në një kishë, ai bëri vetëm një skicë para se ta braktiste punën.

Leonardo po ashtu takohej shpesh me Fazio Cardan, profesor i Mjekësisë dhe Matematikës, dhe me familjen e tij. Cardan kishte botuar një libër të famshëm për optikën, shkruar në shekullin e trembëdhjetë nga një Peshkop anglez. Gjatë bisedave me Cardan, Leonardoja mësoi si punonte syri. Syri quhej dritarja e shpirtit, një koncept që Leonardoja e shpuri më tej duke e identifikuar si qendrën vitale për të kuptuar botën e pafundme të natyrës. Ndërsa të tjerët në atë kohë besonin se lentet qenë pjesa më e rëndësishme e syrit, Leonardoja qe më shumë i interesuar për retinën dhe se si krijoheshin atje figurat kur binte drita mbi të.

Ka të ngjarë që duke u ndodhur në vendin e duhur dhe në kohën e duhur ai pati sukses të hynte në shërbim të Ludovico Sforza. Duka e çmonte dukshëm Leonardon, që i shërbeu atij vite me radhë si inxhinier ushtarak dhe po ashtu si arkitekt. Projektet e tij qenë të mdryshme. Këtu bënte piktura, skulptura, një projekt parku, ose armë të reja, një ditë zbaviste oborrin me muzikë`, ditën tjetër prodhonte vaj ulliri.

Gjatë viteve të para të tij në Milano ra një epidemi e madhe e quajtur Vdekja e Zezë. Ajo u përhap me shpejtësi dhe shkaktoi vdekjen e mijëra milanezëve. Kufoma të ngrëna nga minjtë dergjeshin rrugëve duke pritur varrimin. Ka të ngjarë që gjatë asaj kohe Leonardoja shpiku parfumin e trëndafilit për të mbuluar erën e vdekjes së kudondodhur. Leonardoja për fat nuk u sëmur. Shumë njerëz ia hidhnin fajin fatit të keq, të paracaktuar nga yjet dhe Zoti si ndëshkim për dobësitë e tyre. Ndërsa shumë kristianë akuzonin çifutët që e kishin përhapur me dashje sëmundjen, e cila u bë shkak që shumë prej tyre të persekutoheshin shpesh.

Gjithkush e dinte se sëmundja qe ngjitëse, por askush nuk e dinte si mund ta ndalonte atë. Edhe pse nuk i dinin shkaqet, kafshimet nga minjtë e infektuar ose pickimet e pleshtave, Leonardoja me të drejtë mendonte se kushtet jo të mira të jetës kishin lidhje me sëmundjen. Përgjigjeja e tij për përhapjen e sëmundjes qe ambicioze. Ai përpiloi një plan për riorganizmin e gjithë Milanos. Ai donte ta bënte qytetin më të pastër dhe më të shëndetshëm. Rrugët e Milanos qenë të ngushta, të pista dhe të mbipopulluara të ndërprera nga kanale prej nga delnin natën bretkosa, që bartnin edhe mbeturina të jashtëqitjeve nga njerëzit. Uji i pijshëm qe i kontaminuar. Dhe kur njerëzit bënin banjë, ata e merrnin ujët nga banjat publike.

Për Leonardon sëmundja shkaktoi dy vite ankthi, humbje shokësh dhe drama të përditshme. Ai e kalonte kohën duke projektuar në letër versionin e një qyteti ideal – i pastër dhe efficient, ai mund të shtrihej horizontalisht dhe vertikalisht në dy nivele ku të pasurit mund të jetonin sipër, në hapësira të mëdha me parqe. Rrugët duheshin më të gjera, që të lejonin ajrin e freskët dhe dritën. Leonardo qe njeri i kohës që besonte se të pasurit qenë më të mirë se të varfërit. Pjesa e poshtme qe më e errët dhe me dyqane që reflektonin statusin e shoqërisë, domethënë të zanatçinjve. Plani i tij parashihte pajisje hidraulike, drenazhimin, mjetet e transportit të kafshëve dhe njerëzve si edhe hedhjen e mbeturinave. Ai kishte dizajnuar mjete për pastrimin e rrugëve dhe për oxhaqet. Për të mënjanuar njerëzit që të mos përdornin qoshet e errta si nevojtore, ai planifikonte tualete me ajrosje nga çatia. Ai shkroi rregulla për ruajtjen e shëndetit. Haj vetëm kur ke uri dhe përtype ushqimin mirë. Ndryshe nga italianët e shekullit të pesëmbëdhjetë, Leonardoja qe vegjetarian. Ai i kishte mëri njerëzit që vrisnin zogj për sport dhe mendonte se njerëzit që hanë mish qenë varrshëtitës. Për Leonardon, në të ardhmen njerëzit nuk do të vrisnin më kafshë vetëm për t’i ngrënë. Në një kohë kur të tjerët lakmonin për të ngrënë, ai sugjeronte të hanin supë minestronesh dhe qiqra, sallatë, fruta, verë dhe bukë.