Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

110 VJETORI I KUVENDIT TË  JUNIKUT

by

NGA NDUE  BACAJ

HYRJE:

110 Vite më parë, (21-25 maj 1912) në Junik të Gjakovës zhvilloi punimet Kuvendi i Junikut. Ky kuvend “lindi” si rezultat i nevojës historike të daljes zot të trojeve shqiptare, në një kohë që perandoria pushtuese rreth 450 vjeçare turke-osmane kishte marrë tatpjetën , por për interesa të saja ishte e gatshme të mohojnë të drejtën e trojeve shqiptare etnike për t’u bashkuar në një shtet autonom shqiptar. Kryengritjet kundër turke-osmane në këto vite kishin marrë një hov të paparë deri atëherë, nga veriu në jug ,  nga lindja në perendim. Trojet shqiptare të “paktën” nga viti 1908, 1910, 1911, 1912 i ngjanin një votre të madhe “zjarri” që ngrohte zemrat e shpirtin e patriotëve shqiptar, por edhe kërkonte të digjte pushtuesin shekullore turko-osman dhe ata fqinjë shoven, që ndonse kishin grabitur deri atëherë jo pak troje etnike shqiptare, (mjerisht  edhe me bekimin e Europës plakë dhe “heshtjen” e pushtuesit turko-osman), nuk kishin të ngopur. Në këto kushte, ende pa u tharë gjaku i kryengritjes kundër turke-osmane të Malësisë së Madhe e më gjërë të vitit 1911, si dhe dhe pa u tharë mirë boja e kuvendit të Greçëss (10-23 qershor 1911),  që “prodhoi” memorandumin” e autonomisë substanciale me 12 kerkesa, në Junik të Gjakovës do të mblidhej ai kuvend , që në histori njihet (me emrin e vendit ku u zhvillua) Kuvendi i Junikut. Kuvendi i Junikut ishte “pasardhës” i kuvendit të Greçes dhe pararendës i kuvendit të Vlorës të 28 nëntorit 1912 , që shpalli mvehtësinë e Shqipërisë nga perandoria turke-osmane. 

KUVENDI  I JUNIKUT !

Përhapja e kryengritjes bëri të nevojshme bashkërendimin e forcave dhe krijimin e një qendre të vetme drejtuese. Për këtë qellim me  nismën e Hasan Prishtinës, Bajram Currit dhe Isa Boletinit u mblodh me 21 maj 1912 në Junik të Gjakovës një kuvend i posaçëm.  Në Kuvend do të merrnin pjesë 250 delegatë nga Vilajeti i Kosovës, sanxhakët e Dibrës, të Shkodrës dhe të Elbasanit, si dhe disa përfaqësues nga trevat e jugut të Shqipërisë. Disa nga emrat më të spikatur të kuvendit të Junikut ishin perveç Hasan Prishtinës, Bajram Currit dhe Isa Boletinit edhe Mahmut Zajmi, Bajram Daklani, Zefi i Vogël, Pjetër Çeli, Halil Mehmeti, Idriz Jaha, Hasan Ballanca, Salih Hoxhë Hidri etjerë patriot. Qeveria turke-osmane duke parë se kuvendi i thirrur i Junikut do të ishte një organizim e mobilizim i kryengritësve shqiptar, ajo me anën e ministrit të brendëshëm do të deklaronte  në parlament se ” kryengritësit shqiptarë po u krijonin udhëheqësve të tyre mundësinë për të mbajtur lirisht kuvendin në Junik”. Në kuvend moren pjesë edhe krerë turkomanë, që mbronin interesat e xhonturqëve , si dhe përkrahës të partisë turke “Hyrjet Itilaf” (Liri e Marrëveshje) që quheshin Itilafistë… Këta element turkomanë me përpjekjet e Hasan Prishtinës, Bajram Currit dhe Isa Boletinit nuk  do të arrinin të pengonin e ndryshonin punimet e vendimet e  kuvendit të Junikut.  Shumica e pjesëmarrësve të Kuvendit vendosën të vazhdohej kryengritja e armatosur, për këtë  u lidh besa dhe u vendos të ndërmerrej një kryengritje e përgjithshme. Vlenë të cilësohet se pati kundërshtime për programin politik të kryengritjes. Megjithatë, përkrahësit e autonomisë ia parashtruan atë Portës së lartë. Programi në përgjithësi përmbante kerkesa për autonominë e Shqipërisë.1.  

MEMORANDUMI ME 12 KERKESAT , DREJTUAR QEVERISË OSMANE PËR T’I NJOHUR SHQIPËRISË TË DREJTAT E NJË PROVINCE AUTONOME.2.  

1.Të njihet kombësia shqiptare edhe gjuha të jetë shqipja, duke patur atë të drejtë që ka edhe turçja.

2.Katolikëvet dhe ortodoksëvet t’u nderohen të drejtat fetare.

3.T’u epet e zotuar që kurrë të mos veprohet nga qeveria qëndrore edhe nga nënëpunsit me vepra kundra konstitucionit. 

4.Të kenë liri të plotë për të zgjedhurit depytet e tyre,  pas shumicës së vendasve.  

5.Të qeverisunit të jetë pas zakonit dhe dëshirës  të vendit.  

6.Të zgjidhet valiu dhe nënëpunsit e lartë nga më të mirët edhe më shumë nga ata që dine gjuhen edhe zakonet e vendit.  

7.Të dorëzohet (të caktohet) një përfaqësonjës i sulltanit , i cili të jetë guvernator i përgjithshmë  për të kontrolluar të mbushurit të momeve nga nënëpunësit.  

8.Gjuha zyrtarishte të jetë shqipja edhe të perdoret edhe nëpër hyqametet (administratë).  

9.Sherbimin ushtarak ta bëjnë gjithë shqiptarët po në kohë të paqës mos largohen nga kazatë e tyre. 

10.Të ardhurat e Shqipërisë të prishen (shpenzohen) për vendin, perveç të postes, të duhanit, të pirave (pijeve alkolike) edhe ca si këto. Të tepruarit do të prishen për shkollë, udhë të hekurta, udhë qerre e të tjera gjëra të nevojshme.  

11.Këshillat e vilajeteve të rregullojnë buxhetin duke mbajtur  llogari.  

12.Nga të ardhurat  një shumicë të përdoret për të ndërtuar shtëpitë që janë prishur dhe djegur nga lufta. 3.  Është me vlera të cilësohet se edhe një memorandum tjetër, por me gjashtë kërkesa, shkruhet se është miratuar nga Kuvendi i Junikut , por ky memorandum nuk shënon datën  veçse maj 1912.  Memorandumi i është drejtuar qeverisë xhonturke dhe përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Shkup me kërkesen për t’i njohur Shqipërisë të drejtat e provinces autonome. Memorandumi ndonse është me vetëm gjashtë kërkesa është më konçiz , dhe me vlera më të qarta autonomie, ndaj unë mendova që kërkesat e memorandumit t’i citoj si vijon: 

1.T’i jepet Shqipërisë autonomi.

2.Në tërë Shqipërinë të ngrihet flamuri i Shqipërisë. 

3.Gjeneral guvernatori i Shqipërisë të zgjidhet nga stërnipërit  e prensërve (princërve) shqiptarë. 

4.Nëpunësit të cilët nuk janë shqiptarë të nxirren nga buka (nga puna) dhe të këmbehen me shqiptarë.

5.Gjuha zyrtare të jetë shqipja me shkrimin kombiar (kombëtar). 

6.Mbarimi i këtyre kërkimeve të sigurohet prej Fuqive të Mëdha.4. 

Nga kuvendi i Junikut u drejtua edhe thirrja për kryengritje të armatosur, thirrje që u nënshkrua nga Mahmut Zajmi, Bajram Daklani, Zefi i Vogël, Pjetër Çeli, Halil Mehmeti, Idriz Jaha, Hasan Ballanca dhe nga Sali Hoxhë Elbasani (i cili ka qënë edhe pjesmarrës në kuvendin e Greçës 1911 si perfaqësues i Ismail Qemalit). Me vendimet e Junikut do të bashkohej edhe Riza bej Kryeziu, ndërsa misioni “i paqes” i dërguar në Junik nga mytesarifi i Pejës nuk arriti t’i bindte pjesëmarrësit e Kuvendit të hiqnin dorë nga kryengritja e armatosur….

KUVENDI I JUNIKUT DHE PËRHAPJA E KRYENGRITJES KUNDËR TURKE-OSMANE. 

Kuvendi i Junikut me vendimet e tij , si dhe thirrjen për kryengritje të armatosur ndikoi fuqishëm në përhapjen e kryengritjes në trojet shqiptare, ku thirrjes iu përgjigjen mijëra luftëtarë. E ndodhur përballë një kryengritje më të fuqishme dhe më të organizuar , qeveria xhonturke mori masa dhe dërgoi në Kosovë forca të  mëdha ushtarake nën drejtimin e Fadil Pashës. Në fund të muajit maj dhe gjatë qershorit (1912) , kryengritësit të udhëhequr nga Hasan Prishtina , Bajram Curri , Isa Boletini , Idriz Seferi , Islam Spahiu etjerë zhvilluan veprime luftarake në të gjithë Kosovën , në Lumë e në Tetovë.  Luftime të ashpra pati sidomos në Qafën e Prushit (në jugperendim të Gjakovës), ku kryengritësit e komanduar nga Bajram Curri sulmuan dhe shpartalluan forcat turke-osmane që ishin përqendruar aty, si dhe tek Ura e Sinicës (afër Mitrovicës), ku kryengritësit shpartalluan dy batalione ushtarësh . Si rezultat i kësaj lufte të kryengritësve shqiptarë operacioni i ndërmarrë nga forcat e shumta të Fadil Pashës dështoi. Veprime  luftarake zhvilluan gjithashtu kryengritësit e udhëhequr nga Gjeto Coku , Zef Arapi etjerë në zonen e Lezhës, Mirditë, Bregu i Matës dhe ata të zonës Tiranë-Shijak-Krujë të udhëhequr nga Abdi Toptani. Në Shqipërinë e Jugut u formuan çeta të udhëhequra nga Themistokli Gërmenji, Spiro Ballkameni, Sali Butka, Muharrem Rushiti etjerë. Në muajin korrik kryengritja ishte shtrirë pothuajse në të gjitha trevat shqiptare, që nga Mitrovica e deri në Çamëri në jug. Forcat kryengritëse çliruan qytete e krahina të tjera , sidomos në treven e Kosovës. Repartet ushtarake turke-osmane në Shqipëri u paralizuan. Ngjarjet e Shqipërisë e detyruan qeverinë xhonturke të jepte dorheqjen me 17 korrik 1912…. Me 22 korrik u formua qeveria nga kundërshtarët politik të xhonturqëve e kryesuar nga Ahmet Myftar Pasha, që ndërpreu veprimet ushtarake në Shqipëri, dhe vendosi të hynte në bisedime me kryengritësit… Bisedimet u nderprenë pasi perfaqësuesit e qeverisë nuk i pranuan kërkesat për autonomi të paraqitura nga Hasan Prishtina. Në këto kushte kryengritësit vazhduan luftën pë çlirimin e trojeve shqiptare. Vlenë të shënohet se me 12 gusht 1912, kryengritësit çliruan Shkupin. Çlirimi i Shkupit , qëndres të vilajetit të Kosovës përbënte një fitore të rëndësishme dhe pati jehonë në mbarë vendin. Veprime luftarake u zhvilluan edhe në krahina të tjera dhe kryengritësit çliruan Peshkopinë, , Fierin, Përmetin, Leskovikun dhe Erseken… Në fillim të gushtit kur kryengritja kishte arritur kulmin , Mali i Zi bëri disa provokacione të armatosura në fshatrat kufitarë në drejtim të Shkodrës e Pejës…5.  

Megjithse kryengritja e këtyre muajve perfundoi pa i arritur objektivat e caktuara , ajo pergatiti truallin për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë me 28 nëntor 1912. Nëse kryengritjet kundër turke-osmane të filluar nga Malësia e Madhe në 1911 e vijuar pas kuvendit të Junikut, por edhe memorandumet (e Greçës e Junikut) ishin pararëndëse “e platëformës” të programit politik të shpalljes së pavarësisë. Ndaj keto kuvende dhe protagonistët e tyre duhen  perkujtuar,  nderuar e vlerësua në perjëtsi, sepse kështu kujtojmë, nderojmë e vlersojmë historinë tonë, gjakun e sakrificat e të pareve tanë, që dhanë jetën dhe u sakrifikuan për trojet etnike shqiptare edhe pse sot të ndara, por me shpresa se të bashkuar do të jenë “mot”… 

REFERENCAT:

1.Historia e Popullit Shqiptar për shkollat e mesme, fq.130, redaktor përgjegjës Hysni Myzyri, Sh.b.e librit shkollor, Tiranë 1994. 

2.Memorandumi në përmbajtje është i ngjashëm me atë të miratuar në  Greçë (të Malësisë së Madhe) me 23 qershor 1911… Gazeta “Koha” që e boton thotë se e ka marrë nga gazeta “Neue Freie Pressë” e Vjenës…(Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912 (memorandum, vendime, protesta, thirrje) Akademia e Shkencave  e Shqipërisë, Instituti i Historisë, pergatitur nga Stefanaq Pollo dhe Selami Pulaha, Tiranë 1978, fq.234-235.  

3.Kërkesat janë botuar në gazetën “Koha” , Korçë 27 qershor / 10 korrik 1912.- Po aty, Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912.  

4.Memorandumi është botuar në gazetat “Liri e Shqipërisë”, Sofje me 31 maj dhe 2 qershor 1912, gazeta “Dielli” Boston me 13 qershor (1912) , “La Nazione Albaneze “, Pallagorio (Catanzaro) me 31 maj (1912) në Italisht. Gazeta “Liri e Shqipërisë në botimin e dytë thotë se memorandumi është nënshkruar edhe nga Ismail Qemali. Këtë e shkruan edhe gazeta “Dielli” i Bostonit (SHBA) , që thotë se e ka marrë nga gazeta “Times” e Londres… Po aty, Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912, fq.240.  

5.Historia e Popullit Shqiptar, po aty, fq.130-132. 

Malësi e Madhe me 25 maj 2022.

KUR  PERANDORIA TURKE-OSMANE PUSHTONTE KOSTANDINOPOJËN

by

NGA NDUE  BACAJ

HYRJE 

Me 29 maj 1453 , ditën e marte , një lajm i hillur do të trondiste Europën e Botën mbarë. Kostandinopoja , kryeqyteti i perandorisë Romake të Lindjes (Bizantit) , pas rreth njëmbëdhjetë  shekujsh civilizim ishte pushtuar me zjarr  e hekur nga Turko-Osmanët të udhëhequr nga sulltan Mehmet (Fatihu) II-të , apo siç njihet me “nofkek” Mehmet pushtuesi. Me pushtimin e Kostandinopojës Europa kishte humbur “Jeruzalemin” e saj , (fatkeqesisht duket perjetsisht), ndersa Botës i ishte fikur   njera nga dritat e qytetrimit e besimit Kristian , apo qorruar njeri sy… Rënia e Kostandinopojës në duar të pushtuesve turq shkaktoi dhimbje të madhe  veçanarisht te  Shqiptarët (Arbnorët) , të cilët kishin kontributin më të madh në ndertimin e këtij kryeqytetit të perandorisë Romake të Lindjes. Kostandinopoja ishte një nga kryeveprat e “pavdekshme” të Flavio Valerio Kostandinit , i cili udhëhoqi perandorinë Romake nga viti 306 deri në vitin 337 , ku per veprat e tij të trashiguara deri sot në histori , ai njihet me “emrin” Kstandini  i  Madh. Kostandini i Madh ishte Ilir , prej gjaku e mishi , ai ishte nga Nishi (Nasius) i Kosovës (Dardanisë). 

PAK HISTORI PËR KOSTANDINOPOJËN, KRYEQYTET I PERANDORISË ROMAKE TË LINDJES.

Kostandini e kishte zhvendosur selinë e tij të perandorisë në vitin 326 , nga Roma në qytetin që e kishte ndertuar dhe i kishte dhënë emrin e vet Kostandinopojë  (në vitin 330). Historian të ndryshem  thonë se këtë zhvendosje selie Kostandini e bëri (ndoshta) si  simbol i shkëputjes tij  nga e kaluara pagane.  Gjatë organizmit të ri  të perandorisë Iliriku  perbënte një nga provincat e mëdha. Ai ndahej në dy pjesë : Iliriku Përendimor (Illyricum Occidentale ) , që permblidhte vetë Ilirikun  Panoninë  e Norikun , dhe Iliriku Lindor (IIIyricumm Orientale) , ku perfshiheshin Dakia  , Moesia  , Maqedonia dhe Traka . Kostandini  u pagëzua nga historiani  kishtar  , Eusebi , pakë kohë para vdekjes, më 337. Fronin e trashiguan tre të bijët  e tij të paaftë , Kostandini , Kostandi dhe  Kostani . Ky i fundit trashigoi Ilirikun ,Italinë dhe Afrikën.1.  Kostandinopoja ishte ndërtuar  në formen e një trekendëshi  i cili rrethohej në të dyja anët  me ujë , në veri nga Briri i artë , kurse në jug nga deti Marmara. Vetëm nga ana e tretë , në pjesen perendimore  bashkohej me token. Këtu perandori Teodori II  në shek. E pestë  , kishte ndertuar murin e madh  i cili shtrihet nga veriu në jug  në një gjatësi prej  shtatë mijë e pesqindë metrash. Muri perbëhej nga tre pjesë dhe mbrohej nga një hendek i madh . Nuk kishte fortifikime më të fuqishme në periullen e mesjetës.  Muri i parë ishte i dobët dhe rrethonte hendekun.  Muri i dytë ishte njëzetë e pesë metra i lartë dhe nuk kishte kulla mbrojtëse.  Ndërkohë që muri i tretë arrinte një lartësi prej dyzetë metrash dhe ishte i mbrojtur  nga kulla të mëdha të cilat mund të mbanin shumë ushtarë në brendësinë e tyre.  Në keto kushte mesjetare ky mur ishte i pakalueshëm…2. Perandoria Romake në vitin 395  ishte ndarë perfundimisht në dy perandori , e jo thjesht per  arësye organizimi e mirqverimi si një perandori e tërë që e kishte riorganizuar Kostandini i Madh.. Mjerisht pas shumë luftrash doktrinore  teologjike , ideologjike e filozofike , të filluara që në shekullin e IV-të nga klerikë dhe  hierarkë të kishave kristiane , në vitin 1054 kisha Kristiane do t’u ndante perfundimisht  në dy “pjesë” ; në atë kristiane katolike me seli në Romë (kisha perendimore latine) , dhe ajo ortodokse (kisha lindore ) me seli në  Kostandimopojë. Kjo ndarje nuk kishte qenë një ndarje vëllazërore , por një ndarje thellësisht armiqësore , armiqësi e ruajtur edhe në shkujt e ligështisë të dy perandorive Romake , të perendimit dhe asaj të Lindjes (Bizantit). Ligështi që u trashigua jo vetëm në dy perandoritë si e tëra , por edhe nga provincat apo “shtetet” që i perbënin ato. Është pikrisht kjo ndasi e “perkthyer” shpesh në armiqësi , që arriti ta shfrytëzojnë perandoria islamike turko-osmane  që po rritej e fuqizohej dita ditës , pasi ajo kishte në themel unitetin  (edhe pse jo rrallë , ketë e arrinte me ndihmen e shpatës) , ndersa kristianët edhe kur bashkoheshin prej frikes  të islamikëve , atyre sapo u largohej kjo frikë predikonin gjërat që i ndanin e harronin ato që i bashkonin… duke thelluar ndarjen… “Flamurin” e armiqësisë e mbante kisha e lindjes (Ortodokse).

RËNIA E KOSTANDINOPOJËS NË DUAR TË TURQËVE DHE “KONTRIBUTI” I GREKËVE!  

Me rritjen e kërcënimit nga fuqia turke , ambasadorët bizantinë  zunë të dukeshin më shpesh në oborrin papnor. Bisedimet e pasinqerta për një ribashkim të Botës  së krishterë aty nisen e aty mbaronin , duke u luhatur në pershtatje me klimen ushtarake. Me sa duket grekët dinakë donin në fillim ndihmen  ushtarake  , pastaj një këshill e më në fund  po të ishte e pashmangshme , ribashkimin. Latinët e kishin më se të qartë kotësinë e një këshilli , prandaj e premtuan ndihmen  si kusht për ribashkimin. Një historian bizantin dhe mik i perandorit  ka dhënë parimet e këtyre  bisedimeve , i cili del në biseden midis perandorit  dhe trashigimtarit tij  të ri , që më vonë do të njihej si Gjoni II  Paleologu. “Mjeti ynë i fundit kundër turqëve është frika e tyre nga bashkimi ynë me latinët , me kombet luftarake të perendimit , që mund të sjellin shpetimin tonë dhe shkatërrimin e tyre. Sa herë  që të kanoset kërcënimi i heretikëve , atyre bëjua të qartë  rrezikun. Propozo thirrjen e një këshilli , koslutohu per mjetet që duhen ; por gjithmon vono dhe shmangë thirrjen e një kuvendi , i cili nuk mund të na sjellin asnjë perfitim të perkohshëm ose shpirtëror. Latinët janë krenarë , kurse grekët  kokëfortë ; asnjera palë nuk mund të lëshojë ose të terhiqet. Prandaj çdo perpjekje per arritjen e një bashkimi të perkryer nuk do të bejë gjë tjeter , veçse do të konfirmoj perçarjen.”.3. Për këtë arësye perandori hyri në bisedime  për bashkimin me latinët , me synim që ti vinte ledh  agresionit musliman. Por që të ruante identitetin e ortodoksisë , ai kurr nuk e vuri në praktikë ribashkimin. I biri , Gjoni II Paleologu nuk u tregua kaq i matur ose , ndoshta trysnia mbi do të ketë qenë më e madhe. Ai e shqyrtoi seriozisht ftesen e Papës Eugjeni IV  , i cili i kishte mposhtur anti-papët  dhe tani aspironte të ndreqte perçarjen e vjetër. Sulltani nga frika e një ribashkimi , i ofroi Paleologut  garanci sigurimi , madje ecdhe para , nëse ai hillte poshtë orvajtjet e Papës . Perandori i ri si shkak per vonesen , i nxorri papës thesarin e tij të shterruar. Menjëherë papa ia  mbuloi të gjitha shpenzimet me një ndihmë prej 10.000 dukatesh. Më në fund , perandori u dorzua , dhe së bashku me patriarkun  dhe me një shpurë të madhe , lundroi per në Këshillin e Ferrerës në Firence , me 1438. Aty , pas debatesh të pafundme doktrinore , grekët nëshkruan një lëshim të hartuar me fjalë të dykuptimshme  dhe si shperblim për ribashkimin , moren një ndihmë të vogël ushtarake. Megjithatë , kur u kthyen në Kostandinopojë , perfaqësuesit u akuzuan për apostazi , marrëveshja u denoncua publikisht  , kurse këta trafikantë të besimit moren faljen popullore , vetëm duke pranuar me perulësi gabimin e tyre dhe duke mohuar bashkimin. Pas shpartallimit të kryeqëztës në varna (1444)  dhe pergatitjeve të Mehmetit II per rrethimin e Kostandinopojës  , Kostandin  Paleologu i bëri një thirrje të fundit të dëshpëruar Perendimit  per ndihmë të madhe me çdo kusht .  Ndonse pak kohë më parë , me 1450 , një Këshillë  në Kostandinopojë , kishte renditë gabimet e latinëve…4. Që nga vendosja e turqëve mbi Dardanele  , marrja e Kostandinopojës  kishte qënë pjesë e politikës së shtetit aziatik dhe si pasojë ishin zhvilluar disa rrethime  të qytetit , por pa sukses… Pasi Mehmeti II u ngjitë në fronin e sulltanit (1451-1481)… dhe vendosi të merrte Kostandinopojen . Sulltani kerkoi të perdoret çdo mjet i disponueshëm.  Hapi i parë ishte ndertimi i një fortese në pjesën europiane të Bosforit, mbi qytetin e Kostandinopojës (1452).  Në sajë të një fortese tjetër  në skajin aziatik të Bosforit dhe me kontrollin e ngushticës  së Dardaneleve , sulltani e kishte shternguar si në morsë  të fortë kryeqytetin bizantin.  Po ashtu duke krijuar një flotë prej katëqindë anijesh  dhe një ushtri prej njëqind e pesëdhjetë mijë vetash , ndër këta dymbëdhjetë mijë jeniçer , Mehmeti filloi atë që historia e ka quajtur  rrethimi më i madh.  Mbrojtjen e Kostandinopojes do  udhëhiqte  perandori  Kostandini XI Paleologu. Ai kishte hipur në fron si pasardhës i të vëllait në vitin 1449 dhe ishte një nga sundimtarët  më të mirë të një dinastie të dobët e të turpshme.5. Në keto rrethana me 1452 , Kostandini  nënshkroi  bashkimin  , e shpalli atë në Katedralen e Shën  Sofisë  dhe për herë të parë  që nga shek.II  emri i Papës zuri  të shqiptohet  gjatë lutjeve. Megjithatë grekët , hollen poshtë çdo aleancë me latinët.  Admirali i tyre i madh , Notares , kryeminister dhe i dyti pas perandorit  , delaroi se preferonte më mirë të shihte në kostandinopojë  çallmen e turqëve , se sa kapelen e kardinalit…6. Me 22 maj 1453 kishte ndodhur eklipsi i hënës , shenjë të cilin mbrojtësit e qytetit  e kishin interpertuar si të kobshme…7. Thirrja e peraandorit për mbrojtjen e Kostadinopojës , arriti të grumbulloi një ushtri prej pesë mijë vetash , gjë që tregon per zvoglimin e popullsisë së qytetit dhe dobësinë e popullsisë  që akoma banonte  në Kostandinopojë. Disa mijëra  vullnetarë  gjenovez dhe venedikas rroken armët . Si perfundim një ushtri  që numronte jo më  tepër se tetë mijë vetë , vendosi të mbronte  qytetin.  Kostandini nuk ushqeu ndonjë iluzion për situatën . Detyra e tij ishte të vdiste si burrë… Së pari ai e  dinte se kishte grumbulluar një ushtri të vogël , e cila krijonte një pengesë të hollë në muret e qytetit. Së dyti , zbulimi i ri i barutit ishte një armë e mrekullueshme në anën e pushtuesve. Mehmeti zotronte  rreth gjashtëdhjetë topa të madhësive të ndryshme , të cilët mund të duken të vjetruar në ditët tona , por që  qenë  në gjendje të krijonin të çara kaq të mëdha në muret e Kostandinopojës , saqë mbrojtësit nuk arrinin t’i  riparonin ato. Rrethimi kishte vazhduar  pa sukses per disa muaj , deri kur sulltani mendoi se sulmit mbi mure  duhet  t’i  bashkëngjitet një sulm nga deti . Per ketë qellim , flota otomane duhet të arrinte në Bririn e Artë. Por bizantinët e kishin mbyllur  hyrjen e portit të Bririt të Artë nëpermejt një zinxhiri të gjatë që shtrihej nga njeri breg te tjetri. Aksidenti më i madh  i rrethimit qe deportimi i anijeve otomane në port pa këputur zinxhirin. Kjo ndodhi per meritë  të sulltan Mehmetit i cili kishte me vehte inxhinierët më të aftë të botës.  Kishte edhe të krishterë në këtë grup. Por Mehmeti nuk donte të humbiste luftën per shkak të paragjykimeve  të tij fetare. Inxhinierët perpiluan një plan shumë të zgjuar. Ata ndertuan një plan të perkulur prej dërrase  të vajosur. Këtë plan ata e vendosen në cepin që ndante  Bosforin nga Briri i  Artë .  Gjatë natës rreth shtatëdhjetë anije otomane deportuan në ujrat e qytetit. Per të parandaluar kercenimin e ri , grekëve iu desh që një pjesë e trupave të tyre  t’i largonin nga muri toksor per tek ai detar. Pas një bombardimi të gjatë , sulltani urdhëroi një sulm perfundimtar  mbi muret e qytetit . Dita  e vendosur për të sulmuar ishte 29 maji i vitit 1453… Rrallet e gjëra të muslimanëve u hollen mbi muret e qytetit . Në këtë orë tragjike perandori dhe mbrojtësit e tij besnikë  bënë të pamunduren  për të larguar  dobësinë  që karakterizonte perandorinë  bizantine.  Vetë Kostandini  XI  dha shembullin  personal  duke mos u larguar  , por duke qëndruar me ushtarët e tij deri sa u dogj nga hordhia e armiqëve.  Në ketë mënyrë vija e vjetër e perandorëve romak  perendoi.  Më në fund,  muret e qytetit u çanë dhe nderkohë ushtarët oroman u perhapen në të gjitha drejtimet , Mehmeti II  u drejtua me kal  per në Katedralen e Shën  Sofisë per të falnderuar Allahun. Kjo ndertesë  e mrekullueshme , simbol i botës lindjes u shëndërrua në xhami. Per disa ditë në Kostandinopojë  mbretëroi tmerri , pasi banorët dhe të mirat e tyre u perkisnin ushtarëve turq si mall lufte. Kur orgjia mbaroi , doli në pah qyteti i vjetër plot me shtepi , pallate e kisha  bosh. Vetë Mehmeti mendoi se Kostandinopoja pa banorë ishte kotë. Keshtu  ai ripopulloi qytetin . Mehmeti urdhëroi  që të burgosurit mund të paguanin per lirinë  dhe mund të ktheheshin  nëpër shtepitë e tyre. Po ashtu nga vendet përreth  erdhi popullsi e re  dhe u vendosen në Kostandinopojë . Mehmeti ndoqi këtë politikë , pasi ai nuk donte që Kostandinopoja të humbiste vlerat e saj. Popullsia e re e krishter  që  erdhi  mund të zhvillonte veprimtarinë tregtare…. Për të zbutur grekët  , sulltan Mehmeti  shpalli tolerancë fetare . Per më tepër , sulltani krijoi  edhe klerin ortodoks  , zgjodhi një patriark  dhe i dha atij  gati të njejtat të drejta fetare  që ky kishte pasur  gjatë sundimit  bizantin. Po ashtu edhe kisha greke u mbajt  nën mbrojtjen e sulltanit…8. Vetëm  3  ditë pas rënies  së Konstantinopojës ,  Sulltan  Mehmet  Pushtuesi , i kishte blerë  rrobat fetare Genadiusit  duke zhvilluar edhe  procesionin  e Patriarkut  të Kostandinopojës. Sulltan  Mehmet  (Fatihu) Pushtuesi , arriti të bëjë atë aleancë me ortodoksët që është aktuale edhe sot… Mehmet pushtuesi “pajtoi” Islamin me Krishterimin Ortodoks , gjë që thelloi më shumë ndarjen mes krishterimit Katolik dhe krishterimit Ortodoks…  Kostandinopoja u bë kryeqytet turk dhe u quajt me emrin Stambollë. Gjysmë-hëna zevendësoi kryqin , dhe katedralia e Shen Sofisë u kthye në Xhami. Armiqësia e pafund  midis latinëve dhe grekëve mbi çeshtjet teknike të doktrinës , pasqyrohet në pershkrimin  e historianit latin , Bernino , Ai zbuloi  një lidhje domethënëse  midis rënies të Kostandinopojës  atë ditë ogurzezë të majit  dhe faktit se pikrisht  ajo ditë ishte caktuar atë vit per kremtimin e Shpirtit të Shenjtë , i cili vinte nga Ati dhe nga Biri , gjë që mohohej nga grekët.9.  Dita e marte e 29 majit (1453) ,që nga ajo kohë e sot merr perfundimisht  “tagrin” e ditës së tersit… 

 PAS RËNIE TË KOSTANDINOPOJËS… 

Rënia e Kostandinopojës ishte “Turpi i Krishterimit…!” paska thirrur  papa Nikolla V  me të marrë vesh lajmin , duke ulur kryet e duke u shkrehur në lot. Në vepren klasike  të baronit  Ludwig von Pastor , Histori e papëve , 1453 , lexohet  i pershkruar si vit tronditje të madhe per perendimin , posaçërisht per Romën: “Tmerrit  që lajmi hapi në Romë  iu shtua menjëherë  frika e madhe , mbasi lajme të mëtejshme  bënin me dije se të pafetë kishin futur  në dorë anijet papnore  dhe se turqit po  paiseshin me një flotë prej 300 anijesh per t’i gatitur edhe Romës vjetër fatin që kishte pësuar Roma e re. Të gjitha lajmet  perputheshin  me faktin se pershtypja  që bëri mbi papen  dhe mbi kardinalët lajmi i rënies të Kostandinopojës ishte përnjimend dërrmuese.  U ndie në mënyren më të thellë që humbja e bastionit të fundit të krishterimit në lindje ishte një ngjarje  botërore , e cila do sillte  rrjelloja shumë të rënda… me renien e Kostandinopojës… ishte  një ndryshim me shumë peshë -dhe po aq kundërpeshë – në historinë e qytetrimit europian . Një humbje  që kontinenti i vjetër  , megjithë perpjekjet  ushtarake e politike, nuk do ta rikuperonte më… Enea Silvo … ende pa u zgjedhur papë (Papa piu II) , që kur mbante  titullin e peshkopit të Sienës dhe vijonte të jetonte në oborrin  e perandorit  Frederik III  si këshilltar e sekretar i tij . vetë Frederiku III , me të marrë lajmin  e rënies të Kostandinopojës në duart e turqëve  , zuri të qarët  , u terhoq në dhomat e tij  dhe kaloi disa ditë  në zi , duke u lutur e duke shkruar… Për Enea Silvon marrja e Kostandinopojës  nga turqit përbënte një hop “cilësor”. Jo vetëm kishte rënë në duar të armikut  njëri nga “sytë” ose njëra nga “duart” e Krishterimit , në vajtimin e tij  per rënien e Kostandinopojës  ai e quante Kostandinopojen “monument  të lashtë të dijes” , falë të cilës  kishte kaluar në Perendim trashigimia  humaniste e grekëve të vjetër  : nga kjo kishte marrë Europa  tekstet e Platonit , Arstotelit , Demostenit , Ksenofonit , Tukididit , Vasilit të Madh , Dionisit , Origjenit dhe shumë të tjerëve…. Enea Silvo në njëren nga letrat  e tij  të asaj ndërkohë reagonte kështu për rënien e Kostandinopojës në duart e “barbarëve”: “Ja ajo çfar e kisha frikë , njëra nga dy dritat e Krishterimit  u fikë , shohim që selia e perandorisë Lindjes u rrëzua , që gjithë lavdia greke u asgjesua”. Turqit osman  që perfaqësonin  në atë kohë  një qytetrim lloji të ndryshem ndaj atij të Europës , e kishin sulmuar tani Krishterimin  pikrisht në sanktuarin e tij . sikurse Enea Silvo  e kujton në libërthin  kushtuar  marrjes  prej turqëve  të Kostandinopojës : “Në të kaluarën u patëm goditur  në Azi dhe në Afrikë , pra në token e tjeterkujt, ndërsa tani  jemi goditur  dhe mundur  në Europë , pra në vetë atdheun tonë”.10.  

NË VEND TË EPILOGUT: GJERGJ KASTRIOTI–SKENDËBEU DHE RËNIA E KOSTANDINOPOJËS.    

Në kohen kur turko-osmanët , kishin rrethuar Kostandinopojen , Mehmedi II kishte nisur  kundër Arbënorve që udhëhiqeshin me mjaft sukses nga Gjergj Kastrioti Skenderbeu ,  një ushtri prej 14.000 vetash.  Ketë ushtri e komandonte  Ibrahim Beu , që dikur kishte qënë “shok” me Skenderbeun. Mehmeti II e kishte nisur ushtrinë me mendimin se arbënorët do ti zinte në befasi , (pasi tërë vemendja ishte perqendruar në rrethimin e Kostandinopojës). Ushtria do të hynte në Shqiperi nga ana e Tetovës dhe t’u  merrte gjakun Talipit edhe Hamzës. Por Skenderbeu  nuk ishte nga ata burra që zihej lehtë në befasi. Skenderbeu priste në kufi  , se kishte mësuar  që turqit po pergatisnin një ushtri të madhe  , e cila nuk dihej per ku do të nisej. Si u duk më vonë , ushtria e madhe u drejtua kundër Kostandinopojës . Me të mësuar këtë lajm Skenderbeu pa humbur kohë , i doli para ushtrisë të komanduar nga Ibrahim  Beu dhe e goditi befas ushtrinë turke  në fushen e Pollogut  afër Tetovës ku ishte kampuar me 22 prill 1453 , dhe  e shkatërroi , pasi e vrau me dorën e vet komandantin e saj… Afër 3000  të vrarë  mbuluan fushën . Shqiptarët të ngarkuar me plaçka u kthyen në Dibër. 11.  Edhe sipas Barletit  ushtria që komandohej nga Ibrahim Beu u thye keqas në një betejë të pergjakshme.12.  Një muaj e  një javë më pastaj , me 29 maj 1453 ra  Kostandinopoja. Mehmeti II  , i fryrë nga suksesi i madh u deklaroi luftë të gjithë fqinjëve…13.  Pas rënies të Kostandinopojës në duar të turqëve , disa ranë në fatalitet , por Skenderbeu  si njeri i aftë të zbulonte shpresen  në rrethana që duken të pashpresa , u angazhua më fort me grupimet politike europiane , që nuk e konsideruan rënien e Kostandinopojës  si fund të objektivit të kryqëzatës , por si një sfidë të re…14. 

REFERENCAT:

1.Edwin  Jacques , Shqiptarët –historia e popullit shqiptar nga lashtesia deri në ditët e sotme. Fq.153 .

2.Ferdinand  Schevill , Ballkani ,historia dhe qytetërimi , fq.165, sh.p.b.”Eugen” , Tiranë 2002. 

3.Eduard  Gibon , The histori of the decline  and fall of the Roman Empire . Ed . Milman ,6 vëll. New York : Harper and Brothers 1860 , f.306-307. 

4.Edwin Jacques , po aty fq.208-209. 

5.Ferdinand  Schevill , Ballkani , po aty, fq.164-165. 

6.Edwin Jacques , po aty, fq.209. 

7.Virgjil  Kule , Gjergj Kastrioti Skenderbeu –kryqtari i fundit , fq.203 , botim nga Fast Track Albania 2012. 

8.Ferdinand Schevill , po aty , fq.165-167.  

9.Edwin Jacques , vepër e cituar , fq.209.  

10.Aurel  Plasari ,Shqipëria dhe Shqiptarët  në Europën e Piut II ,fq.68-71 ,Tiranë 2014.  

11.Fan S. Noli , Historia e Skenderbeut , fq.76 ,Tiranë 2015.  

12.Virgjil  Kule , po aty ,fq.203.  

13.Fan S. Noli,po aty ,fq.76.  

14.Virgjil  Kule , po aty ,fq.203-204. 

SHQIPËRI 29 MAJ 2022 

142 VJETORI I PROTESTËS TË KOMITET TË SHKODRËS, KUNDËR LËSHIMIT TË HOTIT E GRUDËS MALIT TË ZI

by

NDUE  BACAJ

Në mbeshtetje të protestave, kerkesave, memorandumeve  e peticioneve  të krenëve e popullsisë të  Hotit , Grudes ,Trieshit , Kojës , Kelmendit , Kastratit,  Shkrelit e më gjërë , që  kerkonin të  mbronin trojet  shqiptare të Malesisë  Madhe  nga aneksimi i Malit  Zi , ju ishte bashkuar edhe  Komiteti  i Lidhjes Kombëtare Shqiptare Shkodër (ose dega e Lidhjes së Prizrenit Shkodër).  Ky komitet i cili kishte  si rezidencë  shtepinë e Pjeter Gurakuqit, (babait të Luigj Gurakuqit), herë pas here mbështeste qëndresën e Maleve dhe Bajraqeve  të  Malesisë së  Madhe, si në luftë me pendë dhe në luftë me pushkë. Për një nga këto kohë plotë afsh atdhetarie  bënë fjalë edhe protesta e datës 18 maj 1880 , e cila ka në themel  mbeshtetjen diplomatike , por edhe  qëndresën luftarake,  nëse kjo çeshtje e pa drejtë nuk zgjidhet nga Fuqitë e Europes  plakë, që e kishin ngatërruar me kongresin e Berlinit, në këtë  kohë kur  edhe pushtuesi turko-osman  ishte ligështuar si mos me keq, dhe nuk ishte në gjendje të mbrojë  trojet që mbante të pushtuara  prej shekujsh..

PROTESTA E KOMITETIT TË SHKODRËS , DREJTUAR KOSUJVE TË FRANCËS, AUSTROHUNGARISË, ANGLISË E ITALISË ME REZIDENCË NË SHKODËR.  

SHKODËR, 18 MAJ 1880 :                                                                                                  “…Ne shqiptarët, besojmë plotesisht se marrëveshja  per lëshimin  territorial  (për dhënien e Hotit e Grudës Malit Zi) , e cila shkelë keq të drejtat tona  të shenjta  dhe që është burim për një konflikt të menjëhershem e të pergjakshëm  , të padenjë për kohë edhe më pak të qytetruara, do të jetë bërë në mënyrë të pavullnetshme  nga qeveria osmane  dhe nuk ka qënë kundërshtuar nga  fuqitë ndermjetëse , sepse ka mundësi të kenë qënë keqinformuar  për ndjejat që frymëzojnë  këta popuj, aspiratat e të cilëve  synojnë të ruajnë  integritetin e vendit  dhe karakterin e tyre kombëtar , që tash katër shekuj nuk e kanë ndryshuar kurrë.  Shqipëria, atdheu ynë  i dashur dhe i pafat , i cili ka shkruar faqe të lavdishme  në historinë  e kombeve , nuk do as të shitet e as të shkëmbehet, dhe as nuk do të durojë kurrë  një pushtim të huaj dhe aq më tepër atë sllav, sepse ndryshojmë shumë prej sllavëve  per nga kombësia , gjuha , karakteri , zakonet , veshjet dhe traditat.  Ne nuk dëshirojmë  tjetër veçse të jemi shqiptar, nuk duam veçse tërsinë e vendit tonë , të atdheut tonë , që sikundër për ne  është i dashur  për të gjithë popujt  e qytetruar të botës , të cilëve u lutemi  , duke i  bërë thirrje drejtësisë tyre , dhe duke kërkuar të kuptojnë  fatin e rëndë  që na kërcënon , të mos lejojnë të bëhet  mbi kurrizin tonë një poshtersi kaq  e madhe. Ky  ka qënë dhe është qellimi ynë i shenjtë. Ndjeja , frika se mos po humbet kombësia, që kur u mor  vesh  lajmi i zi  i lëshimit të trojeve të Hotit e Grudes, i gjithë populli i  Shqipërisë  ,me një unanimitet si kurrë ndonjeherë ,vendosën më mirë të pranojnë vdekjen, për të cilen janë përgaditur , sesa t’i  lëshojnë edhe një pellembë tokë qeverisë malazeze. Ky vendim u zbatua në fakt, sepse 10 mijë  luftëtarë  u bashkuan si një trup i  vetëm  dhe u gjetën në krye  të  një jave të rrjeshtuar ndër kufijtë , për të ndaluar vershimin që armiku  u perpoq të bënte me forcën e armëve , dhe me një numër të madh ushtarësh , të cilët akoma po kërcenojnë tek portat tona. Ne , është mirë ta përsërisim atë që ka qënë  thënë në manifestin e parë të bërë nga  krerët e Hotit e të Grudes (me 21 shtator 1879 N.B.) ; nuk kemi ndërmend tjetër veçse  t’i  përmbahemi , rreptësisht  traktatit të Berlinit   dhe të qendrojmë  vetëm në mbrojtje , sepse siç nuk duam të pushtohemi prej të tjerve, nuk duam të bëhemi pushtues. Por siç po ndodh kundër çdo qellimi të mirë  tonit  , kjo gjendje e paqëndrueshme  dhe e pavendosur e punëve  nuk mund të zgjasë më shumë, qoftë sepse Shqipëria , duke  pasur parasysh  gjendjen kritike ekonomike në të cilën rënkon nuk është në gjendje të mbajë  për shumë kohë një ushtri, qoftë sepse  per shkak të qëndrimit kërcënues  që vazhdon të mbajë kundër nesh Mali i Zi , kombi nuk mund  të përmbahet  më pa e bërë të sigurt tersinë e vet kombëtare ; kështu që për çdo ngjarje  ose për një përleshje të përgjakshme, përgjegjësia le të bjerë mbi qeverinë  malazeze , që është shkaktarja  e drejtë-perdrejtë e kësaj pune, mbasi kerkon t’i  leshohet një territor  që nuk është i saj  dhe që nuk i perket  sipas të drejtës  së kombësisë. Duke  parashtruar sa u tha më lartë , u lutemi nxehtësisht , zoterinjëve konsuj  (të Francës , Austrohungarisë , Anglisë e Italisë N.B.) që kanë qënderim këtu (në Shkodër) të marrin shënim për vendosmerinë tonë  dhe t’ua  njoftojnë  sa më parë  fuqive që ata kaq denjesisht  perfaqesojnë . Ne shpresojmë  në mënyrë të patundur  se ato do ta marrin parasysh si duhet, dhe për të sqaruar mbi gjendjen e vertet të çeshtjes , jo vetem do të  pengojnë  derdhjen e gjakut shqiptare , që  do ti therrasë  hakmarrjes  qiellit dhe të gjithë  botës , por do të marrin masa që edhe Shqipërisë  të mos i mohohet dhe  t’i  njihen ato të drejta  që për të gjithë popujt e tjerë  kanë qënë të  respektuara  në menyren dhe formen më të mirë.  Me kaq , të nënshkruarit , antarë  të Komitetit Shqiptar  kanë nderin të tregohen me nderim të thellë..:

Daut Shukri efendiu , Selim  Reçaj Efendiu , Sulejman beu , Haxhi Haki , Ahmet agë Çoba , E’them  agë Kazazi , Hasan beu , Brahim efendiu , Haxhi Hysejn Drishti , Muhamet Bektashi , Ahmet Haxhi , Ademi , Sali agë Doçi , Nikoll Gjush Serreqi ,  Simon Simoni , Mark Naraçi , Gjon Muzhani  ,Filip Suma dhe Andon Shiroka .  Në mbrojtje të  Hotit dhe Grudës , pranë degës të lidhjes Prizrenit Shkodër ishte formuar  shtabi ushtarak  të cilin e kryesonte koloneli i karierës Hodo  Sokoli … ndërsa nga Malesia  bënin pjesë  nga Hoti , Dedë Gjon  Luli (që ishte edhe zevendëskomandanti  i  ushtrisë vullnetare) dhe Ismail Marku , nga Gruda Smajl  Martini  e Baca Kurti , nga Kelmendi  Nikë Lekë Pepa dhe Ujk  Gila , kurse nga Kastrati  Shaban Elezi dhe  Gjon Deda…

Siç  shihet  të gjithë   antarët e Komitetit   të lidhjes Shqiptare (Shkodër) ishin në  unanimitet të plotë per tu dalur zot trojeve shqiptare , si ata të besimit musliman, dhe ata të besimit katolik , gjë e cila  shfuqizon ndonjë tendencë  që kerkonte  t’a  paraqesë  Lidhjen e Prizrenit apo, Degen e saj në Shkodër (me emrin Komitet…)  si organizëm të krijuar nga perandoria  turke-osmane për qellimet e saja, kur në fakte ishte krijuar nga shqiptarët patriot pa dallime  krahine , feje dhe ideje , por  me një qellim të shenjtë , mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare  nga  “klyshët” e Rusisë në  Ballkan (serbo-malazezët).. Edhe pse shqiptarët në ato kohë kishin pak miq e shumë armiq me luftën e tyre me pendë e pushkë bënë të mundur të mos ndodhte krejt ashtu siç  ishte planifikuar zi e ma zi për shumë  troje  shqiptare  që edhe sot një pjesë e këtyre trojeve vuajnë padrejtësinë e atyre kohëve të Europës plakë, që kishte forcën por jo të drejten…  

REFERENCAT : 1.Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare  1878 – 1912 , faqe 100-101 , perg.nga Stefanaq Pollo dhe Selami Pulaha, botim i Akademise se Shkencave…Instituti i Historise (1978 ).

2.Mr.Gjergj Nikprelaj, Dedë Gjo’Luli, mbrojtës i trojeve shqiptare, në një cep të Ilirisë, fq.85, perg. për botim dhe redaktua nga Anton Kolë Berishaj, Art Club, Ulqin 2007.

3.Xhafer  Belegu “Lidhja e Prizrenit” fq.89-91, Tiranë 1939.

NJË KUJTESË E VOGËL PËR DITLINDJEN MË TË MADHE TË SHQIPTARËVE…      

by

617 VJETORI I LINDJES TË GJERGJ KASTRIOTIT SKENDËRBE (1405-06 MAJ-2022).

NGA NDUE  BACAJ 

HYRJE:  

Të shkruash e flasësh për Gjergj Kastriotin Skenderbe nuk është e lehtë, e veçanarisht në një ditë si kjo e 6 majit, që është ditlindja e 617-të e tij. Nuk është e lehtë pasi  nuk ke të bësh vetëm me një figurë historike, por ke të bësh me vet historinë  e shekullit XV . Histori e cila  pa Gjergj  Kastriotin jo vetem nuk do të kishte kuptim , por nuk do të ishte ajo që është sot në qytetrim, besim e zhvillim në Shqiperi, por edhe  në Europë… Gjergj Kastrioti ështe identiteti europerendimor , është  krenaria dhe lavdia  e pa mort e Arberisë së moçme dhe Shqiptarisë së sotme. Gjergj Kastrioti është kryeheroi ynë dy dimesionalësh ; Toksore dhe Hyjnore.  Është Ai pa të cilin ne Shqiptaret do ti ngjanim një ishulli pa identitet , apo më sakte një “çibani kanceroz” në trupin e Europes… Gjergj Kastrioti dhe vepra e tij është perjetsuar në mijëra  e mijëra faqe librash e dokumentesh, në mijera gojdhenash e legjendash, ai është “shëndërruar” në një  MIT , që krahasohet me një meteor që sa më shumë largohet nga toka , aq më shumë bënë dritë e aq më largë shihen rrezet e tija… Për ne shqiptaret , ky është një fat e privilegj i madh  që nuk e kanë pasur shumë popuj e vende të tjera.  Vepra dhe figura e Gjergj Kastriotit është pasaporta  europerendimore që nuk mund ta “grisin e shkarravisin” kurrë as  mijera vite apo shekuj, e jo më shekullaret e mëkatarët e çdo kohe të kësaj Bote. Ne Shqiptarët pas vdekjes së Gjergj Kastriotit u goditem per shekuj nga fortuna e stuhi  shekullore  të cilat lanë pas mjegull e erresirë, ku po të mos kishim në horizont  “meteorin” dritpashuar Gjergj Kastriotin Skenderbe, identiteti jonë Europerendimor do të ishte një ëndërr që nuk do të bëhej kurr zhgjëndërr…

“PAK” NGA JETËSHKRIMI I GJERGJ KASTRIOTIT NË DITLINDJEN E  617 TË TIJ.  

Sipas shumë historianëve e studiuesve  Gjergji  Kastrioti Skenderbeu ka lindur  me 6 maj të vitit 1405, 1 , në derën shquar të Kastriotëve , me prindër ; babë princin e njohur arbënor Gjon Kastrioti , dhe me nënë Vojsaven (disa studiues i thonë edhe Vojza…), e bija e kryezotit të Pollogut  të Tetovës. Kjo krahinë arbënore ishte pjesë e principatës të Balshajve dhe hynte nën influencen e Kastriotëve. Sipas dëshmisë të Gjon Muzakës nëna e Vojsaves ishte nga dera e Muzakajve. Gjergj Kastrioti kishte edhe tre vëllezer të tjer; Stanishin , Reposhin dhe Kostandinin, si dhe pesë motra ; Marijen , Vlajken , , Angjelinen ,Jellen (Lenen) dhe Mamicen…2. Ndër malet tona , per nji burrë kreshnik e div thonë se le drague, kur  lindë “me këmishë”, domethënë i  mbeshtjellun me nji pelhurë të hollë , me fletë nën sjetulla duke i dhanë nji fuqi të mbinatyrshme. Kështu mbas gojdhënash lindi edhe Gjergj  Kastrioti-Skenderbegu. 3.  Ndërsa  Marin Barleti shkruante se  pak ditë para se të lindë Gjergji, nëna e tij që ishte shtatzanë, Vojza (dikun Vojsava), kishte parë në ënderr  se u rrezua një yll prej qiellet , e duke  u ulur kadal u drejtua nga ajo e cila bani me u zmbrapë  për me i lëshue vend , e ylli  u shëndrrue në nji foshnje  përbukuri. Aasaj atëherë i ishte dhanë  me u afrua me e marrë grykë e me e puthë , por i doli gjumi e u kujtua se kishte kënë andërr. Vertet nuk kaloi shumë kohë mbas asaj andrre  e i fali Zoti ynë  nji djal fort të hieshëm , veshë me një këmishë të hollë , e në krahë të djathtë  kishte të “shkrueme”  nji shpatë , ndërsa  në sjetulla  dy lagje fletë  e në ballë kunoren…4. Gjergj Kastrioti do të rritej nën kujdesin e nënës tij Vojzes  dhe babait tij Gjonit , si dhe të vëllezërve e motrave të tij më të mëdhenjë. Gjergji si djali më i vogël i kësaj familje mund të ishte edhe më i “perkdheluri e priviligjuari” , por ato  kohë lufte e heroizmi kundër një pushtuesi mizor siç ishin turko-osmanët nuk ja lejonin ketë perkdhelje e privilegj as Gjergjit të vogël. Babai i Gjergjit , Gjon  Kastrioti (si dhe princër të tjerë arbënor) ishte në një luftë të pabarabartë kundër pushtuesve turq-osman. Duke qënë një luftë e pabarabartë pushtuesit arriten të mposhtnin edhe  fisin famemadh të Kastrioteve me në krye Gjon Kastriotin. Turqit siç e kishin zakon kur e mundnin një kundershtar per ta bërë “zap”, perveç të zezave të tjera i merrnin peng edhe djemët.  Kështu kishin bërë edhe me Gjon Kastriotin të cilit i kishin marrë peng katër djemtë e tij , i  fundit kishte qënë Gjergji.. Shtetaret turq me politiken e tyre  të shkollimit , edukimit luftarak dhe joshjes me hierarkinë ushtarake kishin menduar se Gjergj Gjon Kastriotin , këtë zog arbëri  e kishin tranformuar në një zog turku të betuar.. Por  kishin gabuar dhe këtë e vertetoj beteja “fatlume” e 3 nentorit të vitit 1443, betejë që u zhvillua në trojet shqiptare të Nishit të Kosoves, ku nisi udhën Gjergj Kastrioti (me 300 ushtarë shqiptarë) drejt Krujes së bekuar, dhe  me 28 nentor 1443 do të  valviste të lirë flamurin kombëtarë arbënor-shqiptar. Me këtë flamur  Gjergj  Kastrioti bashkoi fiset arbënore , me Beslidhjen e Lezhës (2 mars 1444), dhe kështu të bashkuar  u treguan të pamposhtur perballë perandorisë turko-osmane , asaj perandorie  para së ciles dridhej vetë Europa e kohes. Europës këto  të dridhura ja kishte larguar vetëm arbënori i lavdishem Gjergj Kastrioti –Skenderbe , i cili për  rreth  njëçerek shekulli,  në 22 beteja kishte qënë tmerri i pafund i ushtrisë osmane dhe vet sulltanve…Gjergj Kastrioti përveçse një komandont i zoti kishte qënë edhe një diplomat e poliglot i shquar. Ai zotëronte pëveç gjuhës së nënës (shqipen) edhe turqishtën gjuhën greke, italike dhe sllave.5.  Qëndresa dhe fama arbënore e Skenderbeut  kishte qënë aq e madhe (shpesh edhe me trajta hyjnore) , sa për rreth 10 vite pas vdekjes (1468) të Skenderbeut arbënorët qëndruan të pamposhtur përballë sulmeve të ushtrisë turke-osmane. Madje ushtarët dhe oficeret turq kur pushtuan Lezhën (me 1478) thuhet se hapen varrin e Skenderbeut dhe eshtrat e tij i merrnin si hajmali. Ndersa sipas një gojdhënë që ka ardhur deri në ditet tona thuhet se kur e hapen varrin , turqit e kishin gjetur zemren e Skenderbeut duke rrahur dhe gufuar gjakë të nxehtë. Ketë zemer e kishin futur në nje kuti të praruar dhe ja kishin derguar Sulltanit i cili e ruante me roje në një nga sallonet më të bukura të pallatit tij. Sulltani në një të premte në krye të çdo viti  hapte kutin dhe me një heshtë e therte  zemren e Skenderbeut ,e cila gufonte gjithnjë gjak të nxehtë… Ketë sulltani e bënte se besonte  se me ba me harrua pa ja ngul heshten atë ditë Skenderbeu ngjallej , e ateherë mjerë turqit…6. Natyrisht gojdhëna është gojdhënë. Por vepra dhe lavdia e Gjergj Kastriotit Skenderbe është e memorzuar perjetsisht në trashigimin heroike e historike të Shqiptareve , por edhe në rreth 1000 vellime të botuara në 72 vende të botes dhe në mbi 22 gjuhë  kryesore të botës…7. Disa nga këto vepra  të shkruara, (të cilat janë referncat më serioze e më të sakte edhe sot, për ata që dëshirojnë të shkruaj“diçka”serioze për Skenderbeun) , janë ato të Marin Barletit , Dhimiter Frangut , “Anonimit” Tivarasit, Frang  Bardhit, Rinaldit , Prifti Biemni, Torsunit e Ashik Pashazade (kronikanë të oborrit Osman, ndonse shkruajnë me urrejtje…), Donado Da Lezze, Zhak dë Lavardin etj. etj… Për të vijuar me korespondencën e Skenderbeut me Papët Bashkohor: Eugjeni IV, Nikolla V, Kaliksti III, Piu II, Pali II, si dhe Republikat apo mbretëritë e kohës si ato të Venedikut, Siçilisë , Napolit, Xhenoas, Firencës (ku nga frika e turqëve ndonjera ja kishte edhe me hile Skenderbeut..) etj.. Ndonjëra prej tyre Gjergj Kastriotin e quante jo vetëm aleat potencial, por edhe “Babë”, pa llogaritur levdatat e dekoratat e  Selisë së Shenjtë , ku nën drejtimin e Papa Kaliksti III  e shpallte Gjergj Kastriotin “Atlet të Krishtit”… Jehona e veprës së Gjergj Kastriotit vazhdoi jo vetem si një kujtim i lavdishem i një epoke të kaluar , por mbi të gjitha si një frymzim në mbrojtje të Europes e qytetrimit të saj  shekull pas shekulli… Albanologu dhe historian i shquar kroat, Milan Shuflaj  do të shkruante për Skenderbeun: “Qysh në gjallje Gjergj Kastriotin Europa  Përendimore  e stolisi me legjenda. Bestynia për fuqinë e tij demoniake  tek armiqtë turq sprapsi menjëherë besimin në kismet.  Imagjinata e popujve ballkanikë të shtypur nga të pabesët filloi të krijonte  nga ai heroin e këngëve  të tyre dhe të tregimeve të ënderruara… Nën Skenderbeun bërthama të shumta shtetërore u shkrinë në një shtet të vertet. Pas rënies së Konstandinopojes , Serbisë dhe Bosnjës , ky qe shteti i fundit më i madh i krishter i Ballkanit…8.

Në VEND TË EPILOGUT: GJERGJ KASTRIOTI DHE QYTETRIMI EUROPIAN..!

Nëse  në shekullin e XV , (në vitet 1443-1468) , në trojet e Arberisë nuk  do të  ‘‘shfaqej“  Gjergj Kastrioti  Skenderbe , me shpaten e tij ‘‘hyjnore“  dhe me trajtat e një “Mesie“ , kur Europa vuante prej ligështie, sot të pakten gjysma e popullsisë së kesaj Europe (femrat) nuk do të “lundronin” në  hapsirat, dëshirat, të drejtat dhe qjefet e jetës , që u garanton  qytetrimi perendimor –kristian, me koken lart, “duke numruar  yjet e qiellit”, por do të rrinin me kokën poshtë “duke numëruar gurët e sokakut”, të mbuluara  fizikisht dhe shpirtërisht , të mbyllura në mes katër mureve me pa të drejtë të perjetëshme që trupi i tyre të shohe rrezet e diellit ,  dhe në pritje të  degjimit të ‘‘trokllimës“ të ndonjë “kali“ apo diçkaje  tjeter , që i  lajmronte se një burrë, që do të ishte zoti i saj, po vinte ta kërkonte për grua (apo më sakt për skllave) të parë , të dytë , të tretë… apo të shtatë. Por ja që Zoti  e kishte ba emër të lind ky ‘‘Mesi“ ndër arbënor për të shpëtuar qytetërimin kristian në Europën e shek.XV nga pushtuesit turko-osman…9. Europa edhe sot ndaj shqiptarëve, pasardhës të Gjergj Kastriotit Skenderbe ka shumë borxhe. Mirë dje nuk i lau pasi siç thoshte Gjergj Fishta “shekujt” e kishin ba “kurva” motit, po sot që Europa e re (BE-ja) pretendon se është bërë e “ndershme”… a do t’na i lajnë ?..

REFERENCAT:

*Portreti, https://www.kultplus.com/trashegimia/ky-eshte-portreti-rralle-gjergj-kastriotit-skenderbeu-foto/

1.Shumica e studiuesve e historianë serioz  si ditlindje të Gjergj Kastriotit kanë konfirmuar datën 6 maj e jo 23 prillin që e “lidhin” me një datë të Shën Gjergjit. Kjo datë i ka përkitë kalendarit Julian, të cilin e ka korigjuar Papa Gregori i XIII-të, i cili me urdhëresën e tij:”Inter gravissimas” me 24 shkurt 1582, e reformoj Kalendarin Juliaan,177 vite pas lindjes të Gjergj Kastriotit. Ndryshimi në atë kohë ishte prej 10-të ditësh, ndërsa sot ndryshimi ndërmjet Kalendarit Gregorian dhe Julian është rritur në 13-të ditë, pra data 23 prill sipas kalendarit Gregorian që perdorë sot bota e civilizuar, duke shtuar 13 ditë shkon te 6 maji, madje disa zona Shën Gjergjin e festojnë jo me 23 prill, por me 6 maj. 

2.Fan  Noli , Historia e Skenderbeut ,fq.19 ,Tiranë 2015.

3.At Marin Sirdani , Skanderbegu  mbas gojëdhanash , fq.21 ,botime franceskane , Shkodër 2008

4.At Marin Sirdani ,po aty , fq.21-22.

5.Marin Barleti; Historia e Skenderbeut, fq.57, Tiranë 1967.

6.At Marin Sirdani ,po aty ,fq.97.). 

7.Gennaro Francione ,po aty ,fq.194.

8.Milan  Suflaj ,Histori e shqiptarëve të Veriut… fq.36-37 ,Prishtinë 2009.

9.Ndue  Bacaj, Kumtesa me titull”Gjergj Kastrioti “Mesia” që mbrojti qytetrimin Kristian në Europë e shek.XV”. Mbajtur në Tuz në vitin 2005, në Akademinë  solemne të organizuar nga SHKA “GRUDA”me rastin e 600 vjetorit të Lindjes të Gjergj Kastriotit Skenderbe.

NË VËMENDJE, 20 VJETORI I MUZEUT ETNOGRAFIK I MALËSISË (2002-01 MAJ-2022)  

by

NGA  NDUE  BACAJ  

MUZEU ETNOGRAFIK I MALËSISË, OSE “MALËSIA” E DËSHMIVE 3000 VJEÇARE TË  RRËNJËVE ILIRO-SHQIPTARE.

HYRJE:

Me daten 01 maj 2002 në trojet etnike shqiptare të Malesisë së Madhe (Lekaj Tuz, Mali i Zi), fotografi profesionist Shtjefen Ivezaj me ndihmen e bashkeshortes së tij, Gjyste Ivezaj do t’a kthenin shtëpinë e tyre në muze, në atë kohë shumëkush shprehu habi për këtë saktrificë, shumkush i uroi dhe ndihmoi, por kishte edhe nga ata që këtë punë e sakrificë e quanin një ëndërr që do të shuhej shpejt e deri një ide të “çmendur” të ketij burri, atëherë rreth 65 vjeçar. Mirpo idetë e medha të shoqëruara me punë të mëdha atdhetarie duket se i ndihmon edhe vetë Zoti…

MUZEU ME RISI HISTRORIKE SIKUR TË ISHTE 3000 VJEÇ…

Muzeu Etnografik sot është pasurua mjatueshëm për të qënë një vepër monument autoktonie që pershkruan e mbartë jo vetem një rrugë historike, por me eksponatet arkeologjike dhe etnografike nderton një “autostradë” autentike; të drejtë, pa rrugica e pa kthesa, që të çon vetem në zemren e Europes antike e moderne. Mrekullia e ketij muzeu tashmë i ka kaluar kufijet lokal e ata kombëtare ai nuk është më vetem pronë e Malesisë së Madhe (të dy anëve të kufirit politik), dhe e patrioteve fisnik që e krijuan Shtjefen Ivezaj me bashkeshorten tij Gjyste Ivezaj, por është pronë e pa kontestueshme e historisë të autoktonisë rreth tremijë-vjeçare të ketyre trojeve Pellazgo-Iliro-Arbënore-Shqiptare…. At Shtjefen Gjeçovi rreth një shekull më parë do të shkruante : “…Visari i jonë, historia jonë gjinden të mbulueme nën DHE, se mbi ketë visar mbeshtetet jeta e kombit. Një komb që s’ka histori të veten konsiderohet i vdekur. Që ketej shtrohet detyra e zbulimit e të studimit të kesaj historie nga vetë shqiptaret… Sa rrënime faltoresh të vjetra janë dermuar prej të huejve, sa vorre, suka e qytete janë çilë e shkatërruar, që sot s’u duket ma fije, sa tumula 3000-4000 vjeçare janë rrafshue, sa rrasa, shtylla, kapitoj etjer, që kanë ndejë në gjum të ambel…e sot si gjenë ma aty…Të njitena kah Shkodra, kah Kopliku e Vuksanlekajt….e do të shohim prej gropash sa visare janë nxjerrë e bajtë prej të huejt..”.1. Studiues francez që ka qenë edhe konsull në Shkoder –(Hyacinthe Hecquard) në studimet e tij theksonte se : “…Kur turqit pushtuan Shqiperinë e Eperme në fushë gjendeshin Fshatra, Kisha, dhe Keshtjella …të cilave u ka mbetur vetem nami …”.2. Ndersa Shtjefen Ivezaj me eksponatet e muzeut i ka kthyer edhe nishanin historisë së autoktonisë të këtyre trojeve Iliro-Shqiptare.  Eksponatet e muzeut na zgjojnë kujtesen edhe per madhështinë e qytetrimeve që kanë “lulëzuar” në qytete , qyteza apo qytetet -kshtjella të Diokles, Medunit, Tivarit, Budves, Ulqinit, Vranines, Klementianes, Dinoshes, Qytezes Hotit, Marshenjit, Ballezes, Potgorës, Shkodres, Drishtit etjer.. Per keto qytetrime, ndertime e zhvillime të hershme e të mrekullueshme që kishte arritur të ndertoi iliro-shqiptari, por të rrënuara më vonë ndër shekuj , profesori dhe studiuesi Giuseppe Gelcich (Xhuzepe Xhelçik), në vitin 1898 do të shkruante : “ I zgjuar nga natyra dhe i paisur me një shije të jashtzakonshme, Shqiptari i kishte stolisur qytetet e veta me monumente artistike shumë të çmuara, të cilat u zevendësuan pa shenjë e pa dukë nga kulla ciklopike zetjane dhe nga ledhet mbrojtëse venedikase . Shto edhe goditjen e pa mëshirë që i shkaktuan shpatat dhe zjarret perpirëse, që i shpartalluan ato qytete fatëkeqija. Kështu heshtën përgjithmonë sa e sa punishte, që e kishin bërë zakon të dergonin në vendet e Ballkanit, në të dyja brigjet e Adriatikut e deri në Maqedoninë e largët punime fort të hijshme në argjend, në fildish, në koral, në sedef, si dhe lesh e armë të atilla që konkuronin edhe ato të Damaskut ; krahas ketyre prodhonin edhe orendi prej bakri shumë të sterholluara nga çdo anë . Qendismat me fije ari, me të cilat deri në atë kohë pelqenin të stoliseshin të mëdhenjët e vendit dhe gratë më të bukura të Ballkanit, e kishin prejardhjen kurdoherë nga Shqiperia.”.3. Nderkohë trojet tona kanë qenë të banuara mijera vite më perpara, që në kohrat primitive, ku me ketë rast po “dallojmë” trojet e Grudes, nga Dinosha në Selishtë, në Kelmend e më gjërë ku gjinden shpella që dëshmojnë se janë perdorur per banim qysh në parahistorinë e mugët.4.

EKSPONATET  E  MUZEUT…
Eksponatet arkeologjike, por edhe etnografike të ketij muzeu nuk janë të veçuara nga krahina e qytetrime të “tjera” Iliro-Shqiptare, ato kanë të njëjten kulturë e të njëjtin zhvillim . Këtë e tregojnë eksponatet e gjetura të kohëve  të hershem,  të mesem e  të vonë, figurat prej balte , enët një dhe dy vegjake (vorba apo qypa) prej balte dhe prej qeramike, pa pikturim dhe me pikturim të shek.VII-VIII mbas Krishtit, fibulat e bronzit, varset e bronzit , unazat, vathët, bylyzykët, terrakotat, sëpatat, figurat (prej balte) antropomorfe, shpatat, thikat e bronzit eksponate të ndryshme hekuri, bakri, bronzi e tjer..Të gjitha këto eksponate janë të njëjta me ato të gjetura në trojet e tjera etnike Iliro-Shqiptare, duke përfshirë edhe ato troje që sot janë jashtë kufijëve politik të Shqipërisë e Kosovës.

“INVENTARI” ARKEOLOGJIK E ETNOGRAFIK I MUZEUT

Ekspnatet arkeologjike të gjetura nëpër trojet e Malesisë e Shqipërisë (të ekspozuara në muze) tregojnë edhe “kulturë” të njëllojtë me ato të Europes si ; Sakica e hekurit, Fibula e bronzit, unazat, lloje vathësh etjerë, që janë të ekspozuara edhe në muzeun Britanik, në muzeun e Athines dhe në muzeun Gjerman etjerë, ku zbukurimet mbajnë skema peshkimi, gjahu, zogjesh, figura njerzish, luftëtarësh dhe vizatime gjeometrike..5.  Eksponatet arkeologjike dhe etnografike Iliro-Shqiptare kanë qënë të vlersuara prej kohësh edhe nderkombetarisht. Për këtë po “kthehemi” në vitin 1925, kur në ekspoziten misionare të Vatikanit në Romë, Shqiperia bënte një figurë të mirë, me praninë e veshjeve të saj karakteristike (kombetare të veriut N.B.), të armëve të lashta, dhe të objekteve të tjera të bukura të karakterit etnografik. Në vitrinë ishte ekspozuar e vlersuar edhe matriali arkeologjik. Delegati i Gjermanisë në ekspoziten e Romës duke parë ketë koleksion tha : “Me keto vjetersina Gjermania mund të paguaj një kest të madh të borxheve të luftës ( luftës parë botrore). Megjithatë Shtjefen Gjeçovi mbeti i varfer..6.  (Siç ka mbetur edhe Shtjefen Ivezaj i muzeut etnografik të Malesisë.). Vlenë të shenohet se më perpara, në vitin 1905 Shtjefen Gjeçovi i kishte treguar arkeologut gjerman dr. Paal Traeger disa objekte të gjetura në një varr në Kodër-Bogëz (Laç-Kurbin), në mes të cilave edhe një unazë të vjeter me mbishkrim, ku Gjeçovi i kerkoi ta ndihmoi per ta identifikuar, arkeologu gjerman nuk i tregoi gjë, por ja vlersoi 7 napolana flori, Gjeçovi me një perbuzje ju pergjigj: “ Me mi dhanë 400 napolona nuk e shes, por veç deshta me ditë kohen dhe çmimin e vjetrsisë..”.7. E cilesova ketë “episod” se dhe krijuesi e themeluesi i muzeut etnografik të Malesisë z.Shtjefen Ivezaj ka pasur oferta për ti shitur eksponatet e muzeut, por ai nuk ka pranuar kurr t’i shesë këto vlera kulturore-historike të Malësisë e Shqiptarisë.. Eksponatet e muzeut janë të vjetra sa historia e tyre, por ka edhe të “prodhuara” në periudha më të vonshme, por edhe keto eksponate ruajnë me besnikri trashigiminë historike dhe kulturore, që të parët tanë autokton i trashiguan këto vlera jetësore e zhvillimore nga njeri brez në tjetrin, duke ruajtur edhe emertimet gjuhësore Iliro-Shqiptare… Duke vrojtuar me kujdes shumë eksponate të ketij muzeu, të shkon mendja te fiset ilire, Labeatet e Diokleatet që popullonin trojet e Malesisë Madhe Etnike e më gjërë, të cilët kishin mësuar që nga fundi i mijëvjeçarit dytë para Krishtit, se si të nxirrnin hekurin nga minerali ..që deri në shekullin e IX (para Krishtit) ky metal i rrallë perdorej kryesisht per zbukurime.. Ndërsa pas këtij shekulli filloi të bëhëj metal i zakonshem për vegla pune, orendi shtëpiake dhe armë..8.
DISA NGA ALMISET APO ORENDITË SHTËPIAKE NË MUZE:

Në Muzeun Etnografik të Malësisë janë të sistemuara eksponate të ndryshme prej balte, druri, qeramike, hekuri, bakri apo remi siç i kanë thënë malësorët … Aty ka të ekspozuara edhe prerje te hershme monedhash, por edhe copa tjegullash apo tullash Ilirike e Italike… Muzeu është i pasuruar me enët dhe almiset shtepiake si ; sofren, sininë, tepsinë, magjen, qethin, lugët, lugjet, lugicën, fulteren, kusiat, soxhakun, kakinin, vargonjtë, mashën, sahanin , bulieren, tejen, duaqit , kotrovën, qypin, babunen, vegshin, vozgën, damixhanin, enët një e dyvegjake, kryporen, tpinin, sheken, mokren, xhezen, filxhanat, kupen, thiken, grihen, limen, gershanët, gjylpanën, postin, trupicën, stolin , shilten etjerë. Për bulierën me të cilën transportohej e ruhej uji, që malësorët e vlersonin si simbol të jetës duke thënë, “Uji është jeta, ku ka ujë ka jetë etjerë..”. Por me këtë enë uji shpesh kanë lidhje edhe pak “sherre”, e shumë dashuri në mes vajzave e djemve, pikrisht kësaj i “kendon” edhe i madhi i letrave shqipe Martin Camaj me vargjet :
“ Zade moj Zade, si nuk pëlcas,
sa uji bjen në bulier,
çoje ruben e nepëm ujë me tas,
Zade moj vashë
Buza mua shqim ma terë .”
Ndersa vlen të kujtohet se sofra është pararendësja e tavolines së sotme, që është perdorur nga të parët tanë si orendi shtëpiake shumë e rendësishme, rreth të ciles uleshin burrat , paria, gratë, femijet, por edhe miqtë e të ftuarit e tjerë . Sofrat kishin edhe misione e emertime të ndryshme si: “Sofra e bajrakut (flamurit), sofra e fejesës, sofra e dasmes, sofra e udhës së mbarë bijës, sofra e mirseardhjes nuses, sofra e drekëve, sofra e pajtimit, sofra e puntorisë, sofra per mikun, sofra e përgimit, sofra e ndrikullave, sofra per nunin, sofra e probatinisë, gostia e thiut.”. 9.  Burrat rreth sofres uleshin këmbëkryq, ndersa gartë rrinin ndër stola. Pranë sofres duhet ndejur brijaza, duke ndejë nga sofra vetëm njerin gju, per të mos marrë vend shumë. Per të treguar sa miq pat shtëpia, perdorej njesia e matjes – sofër, të cilës i qasen 11 vetë për të ngrënë në të…10.  Risia sinjifikative e kësaj orendia shtepiake Iliro-Shqiptare është se u ka qëndruar shekujve dhe është “simboli” i formës saj të rrumbullaket.. Edhe sot kur zhvillohen bisedime që kerkojnë “vlersim të barabart” partnerësh dhe homologësh perdoret ” e bija” e sofres, tavolina e rrumbullakët…
Në muze qendron hieshëm edhe djepi ku u perkunden me kenget e zemres së nënës për atdhedashuri, kreshniket e ketyre trojeve e maleve që nuk e lanë kurr Shqiperinë-nanë pa djal në votër.. Kengët e Djepit (ninullat) që kendonin nënat shqiptare janë të shumta, e me karakter, trimërie, fisnikërie , bukurie, dashnie, besnikërie e mbi të gjitha atdhetarie… Djepi me foshnjen në të është njohur edhe si “mjet” i vlefshëm , që “ndalonte” pushkën e pajtonte gjaqe në mes shtëpiave e familjeve. Per këtë fetari , atdhetari dhe filozofi i njohur at Anton Harapi do të shkruante: “ …Kur ishin punët e pezmatueme… e s’punonte hatri as fjala e kujtë  , na gjithmonë  kemi marrë nji foshnje në djep, kemi zgjidhë burrat ma  të mirët , kur kemi mujtë kemi marrë me veti edhe klerikë, edhe i kemi shkue  të zot  të shtepisë  n’derë të oborrit , per me na falë e dhanë besë  për hatër të Zotit e të asaj foshnje . Aty  në derë  pa hij mbrendë  kemi permbysë djepin me gjithë foshnje, e kemi pritë të dalë i zoti i shtëpisë me na  ndeshë e me na sjellë mbarë atë djep; pastaj na  ka shti mbrendë dhe na  ka dhanë besë si e lypte nevoja. Por kur i zoti i shtepisë nuk ka dalë me i ndeshë njerzit  që i kanë në derë , e as se ka prekë djepin , atëherë  asht marrë vesht  se nuk don me dhanë  besë , e na pa i hij  mbrendë aspak , jemi nisë e shkua ndër shtëpijat tona. Zotni me i çue kujë djepin  në derë asht ma e mbramja e ma e fuqishmja  mënyrë per me ndërmjetsue…”.11.  Në ketë muze të bien në sy edhe “almiset” me të cilat punonin gratë e shtëpisë së malësorit shqiptar si shtroje, mbloje e veshje prej leshi si vekët, gerhanët, furka me bosht e tjer. Shpesh herë kur lindëte vajzë thoshin ka “lindur” furkë, ndersa kur lindëte djal thuhej ka lindur “pushkë”… Për furken ka edhe një histori të “vogël” që mendova ta citoj: “ Nën emën furkë permblidhen, të thuash, të gjitha rangët e detyrat e grues në familje…. Furka asht almistra që e perdorin granija per me tjerrë me të…. Perdorimi i furkes kapet deri në ma të hershmet mote të historisë…”.12.  Në muze i është bërë vend edhe gurit gjakut e tjer (si mjekim popullor). Por në muze shihet edhe një derë e vjeter me moshë mbi 170 vjeçare, e cila i perket shtepisë të Smajl Martinit të Grudes dhe bijës tij Tringës e cila hapi edhe shkollë në Grudë duke sakrifikuar pasurin e saj..
EKSPONATET E MUZEUT TRASHIGOJNË EDHE GJUHËN ILIRO-SHQIPTARE

Eksponatet arkeologjike të muzeut  ruajnë një histori të “heshtur” të punës e jetës së këtyre trojeve,  kryesisht me karakter  bujqesor… Në muze kemi almise që përgatiste vetë bujku dhe ishin të  “konsumueshme” si parmenda, shtjeza , trina , grada , koshi , koshiqi , kosherja e bletve ,  krozha , rrota e qerres, kulari , zgjedha , qaforja , hosteni , kamxhiku etj. Por mbi të gjitha  në muze janë të ekspozuara almise apo vegla bujqësore të cilat trashigojnë edhe emra në gjuhen Iliro-shqiptare , disa nga të cilat perdoren edhe sot si : Kazma , Shati , Kmesa , Kiza , Kosa , Kosorja , Sëpata , Latusha , Lopata , Drapëri , Parmenda  e  Plori me paime të tjera për pënden e qeve e për kalin… Por keto vegla bujqesore  na kujtojnë edhe bimët  që kultivonin të parët tanë dhe ruajnë edhe sot  emra të trashiguar nga ilirishtja  si; Gruri, Elbi ,Thekra, Tershana , Meli ,Qiqra , Fasulja  , Batha , Lakra, Pjepni , Preshi etj. .Nga ilirishtja trashëgojmë edhe emrat e disa pemve frutore si Kumbull , Qershi , Pjeshkë , Fik, pjergull..etj. Gjithashtu  nga ilirishtja e kanë prejardhjen fjalët  kalli , kallëz, plis, bluaj , hedh ,mbjell , shijë , byk, kashtë etj. 13.  Duke parë ketë tashigimi të këtyre fjalëve dhe emrave iliro-shqiptare që kanë “rrugëtuar” prej qindra e mijera vitesh të pa trandura nga stuhitë e mungëtirat e shekujve na duket se tingëllojnë aktuale edhe fjalet : ” Shqiptar vëlla duaje gjuhën tande me një dashni të përflakëshme , jeto për të e vdis per të… e mos t’na dhimbset jeta per dashni të gjuhes…sa të kesh gjuhen ke me kenë edhe ti vetë..”14.  Me këto të dhëna arkeologjike perputhen edhe vargjet e Klaudianit, poetit që i perket fundit shekullit IV dhe fillimit te shek.V. kur ai shkruante :
“Ai (bujku ilir) i pertrinë me grihen e tij kosat e nxira nga ndryshku,
i bën te shkelqejne shetrit e demtuar nga mosperdorimi, …..
dhe e mrekullon parmenda, të cilen rishats në dorë e mori,

plisa dheu dhe aromë mbjellje nxjerr.
E ndersa pret pyje e shkurre, këtë tokë të re, e kthen në ara e vreshta…”.15.

Duke parë me imtesi edhe disa paisje e mjete që u kanë sherbyer para-ardhësve tanë si bujqë, nuk duhet të harrojmë se Iliret pershkruhen si mjeshtra të kultivimit të vreshtave dhe krijues të llojeve të zgjedhura. Iliret kanë punuar si mjeshtra deri në GALI (Franca e sotme)… Në shekullin e parë mbas Krishtit lavdrohej për prodhim vere një lloj rrushi ilir me emrin “BALISKU”. Madje Plini i vjetri i krahasonte cilesitë e rrushit “Balisku” me coccolobis-in në Spanjë. Në viset Ilire prodhohej me shumicë elbi, nga i cili nxirrej një pije me emrin SABAJEN, pije e cila ka qenë e perhapur dhe është perdorur deri në mesjetë.16.

ARMËT E MUZEUT 
Në muze shikon disa nga armët që mbajur malësori shqiptar ndër mote e shekuj, si taganin, kurtjelen, shpaten, harbinë, huten, peticen, mauzerren, livoren, gjerdanin e fishekeve, veglat e pastrimit e vojimit të armëve e tjer. Armët kanë qenë të shumëllojshme, ato kanë ardhur tuj u permirsue. Studiuesi dhe etnografi At Kolë Berishaj i ka rënditë këto armë edhe sipas një dëshmie të marrur nga një plak 115 vjeçar nga Arza e Traboinit (Ucë Tomë Gjelaj) . Ai armët e zjarrit i “rëndiste” : -Huta e zakonshme apo huta kacaturrë, – Kapsulaça, – Huta Martine , – Kapaklija, – Berdanka , -Ostrogusha , -Novica…… Pos këtyne ka pasë edhe armë të tjera që malësorët shqiptarë i “thirrnin” me emrat : -Xheverdare , – Karajfile , – Ltine, – Breshane , – Novicë, – Dodume… Armët shqiptari i ka mbajtë për mbrojtjen e vet, për mbrojtjen e vendit, si dhe për stoli e për plotësimin e trupit vet. Në mentalitetin e vet, burri shqiptar është kenë i hjeshëm me shkua me armë, sidomos kur janë mbledhë në log të kuvendit. Kudo e kurdo me pa shkue pa armë i asht dukt vetja si i çuditshem, si i ngathun e si me pasë diçka mangut. Shqiptari pra s’ka mujtë me ndejë pa armë. Armët të shumtën e herës i ka marrë në luftë, por kur s’ka mujtë ndryshej ka shitë kaun e kularit dhe e ka ble pushkën e pa të nuk ka ndejë. Pushkën e ka mbajtë “nuse”: të pastër, të dlirtë si pasqyrë.  Për armë edhe janë betue (kanë ba be). Kur burri shqiptar ka thënë : “Pasha armët”, shqiptari as të ka rrejtë as të ka hangër fjalët. Për armët edhe janë lavdue…17.  Ndërsa një studiues huej i fundit të shekullit XIX për “dashurinë” e shqiptarëve për armët do të shkruante : “Dorezat e revoleve që shqiptari mban në brez , janë të gjitha të gdhendura dhe të zbukuruara, por po i pelqeu më shumë pushka, ajo është e gjatë, e hollë dhe njësoj e gdhendur dhe e zbukuruar, shpesh me gurë të çmuar, me një gdhendje të artë për gjatë tytës.18. 
Siç tregon historia jonë, armët kanë qenë “shokët besnik” të pandarë të malësorve e shqiptarëve ndër mote e shekuj, shpesh edhe në kushte mbijetese. Duke parë se shqiptari dhe arma e tij kanë qenë gati “sinonim” i njeri tjetrit më shkon mendja te vargjet lapidare të homerit shqiptare (At Gjergj Fishtes):
“…Kemi këndue po armët besnike
Që flakërue kanë në dorë t’Shqiptarve
Kah kanë dekë për besë jetike
Kah kanë dekë kta, per DHE t’parëve..”19.

Mrekullisht e pershkruajnë jetën dhe perpjekjet e të pareve tanë vargjet “bashkohese” me trojen shqiptare të shekullit XIX, Vraninen… me titull :”Shqiptari” nga të cilat “zgjodha” tre vargje të citoj:
“…Çfarë ka ma të shtrenjtë e ban fli per çdo gur Shqipnie !
Asht permendore , madheshtor në vorfenin e vet,
po e preke ku i dhemb, në komb e në nder, të pret e të vret !.20.                           

VESHJET E GRAVE E BURRAVE NË MUZE 
Në ambientet e muzeut janë të ekspozuar veshjet kryesore të malësorve e malësorëve me në krye xhubleten… Ka mbetur unik krahasimi qe i bënë xhubletes studiuesi hungarez Daniel Kornidez në vitet 1753-1754 kur shkruante: “As palloi, e as ylberi nuk kanë aq ngjyra sa xhubleta e grave kelmendase .”21.  Xhubleta…në muze…na kujton se  kjo ishte veshje unike , e bukur e fisnike e femrave iliro-shqiptare . Në xhubletë edhe sot  “bashkëjetojnë”: trashëgimia , historia, e pse jo edhe nostalgjia. Xhubleta në “luftë” me “harresen”, ndër shekuj gjeti “çerdhen” e mbijetesës mijëra-vjeçare, në veriun e Shqiperisë në pergjithsi dhe në Malësinë e Madhe në veçanti. Te malësorët u ruajt më gjatë e më mirë se në asnjë trevë tjetër iliro-shqiptare kjo veshje, dhe trashëgimia e saj të pakten  rreth katërmijë-vjeçare. U ruajt nga stergjyshet , gjyshet e nënat tona nga njeri brez në tjetrin. Xhubleta u ruajt jo vetëm si veshje me vlera të papërsëritshme të traditës popullore shumëshekullore  , por edhe si veshje në të cilën “shkruhej” histori jete , zhvillimi , civilizimi, bestytnish , besimesh etj. Nëse historia e popujve të tjerë  të lashtë u trashëgua duke u shkruar në “hiroglife” të  gdhëndura në gurë e mjete të tjera “rrethanore”, te   iliro-shqiptarët kjo histori u trashëgua edhe e “qendisur” në mesazhet . ngjyrat , simbolet e  figurat e xhubletës. Xhubleta ka qënë edhe objekt i shumë studiuesve dhe albanologeve, që nga Hoernes, Wide, Evans, Vasitis, Nopça etjerë, por ne po shkepusim pak rrjeshta nga ajo çfar shkruan ilirologu i njohur kroat Aleksender Stpçeviç.. : “Gratë Ilire visheshin me…xhubleten..që mbajnë hyjneshat lokale dhe gratë valltare … Hyjnesha Diana vishej me ketë veshje në formë kembane të qendisur mrekullisht prej qindra figurash e bojnash. E kjo veshje grashë (xhubleta) është ruajtur mrekullisht te shqiptaret e Shqiperisë së Veriut…”.22.  Perveç xhubletes në muze janë të ekspozuara edhe veshje të tjera si xhoka , postava , rubat (shamiat) e kokes të grave që janë trashigimi Ilire, madje edhe shamiat e bardha që shpesh lidheshin si kapica mbi kokë, janë trashigimi Ilire, që kishin per qellim të ruanin floket nga pluhrat, por edhe të mos fshihnin hiret e fëtyrës së grave Ilire…23.  Gjithashtu në muze gjinden edhe “paime nusesh” si duvaku, masha me vargjë , çorape, gubere, pshtjellakë , opakë me vaq , perqagëzat (nxirreshin prej lëkurës dhive e perdridhen sikur të ishin pej prej boshtit) , këputët , krozha e nuses, si dhe arka ku futeshin teshat e nuses . Arka me teshat e nuses sterpikeshin me ujë të bekuem. Kur arken e nuses e çonin në shtepinë e djalit (që martohej) e prisnin me këngë e gëzim, si :
“Po shëndritë rruga mbarë,
po na vjen arka me pajë,
eja nuse ardhsh e bardhë,
ardhsh me baft e me nafakë,
na e paç jetën e gjatë,
ty të gëzoftë djali n’konak !.”.24. 
Gjithashtu në muze janë të ekspozuara stoli si ; varse, vargj, vathë , unaza e ornamente të tjera zbukurimi per gratë.
Në muze një vend të rendesishem zënë vjeshjet e burrave që etnografi malësor At Kolë Berishaj i “shenon” me fjalët, petkat që ka bajtë burri, duke i renditur : -Gjurdi, – Gubere, – Xhabadan, – Mitan, – Jelek, -Kmishë , – Sahat e qastek, – Brez, – Xhakçir (tirqit), – Këputë, – Opakë ( me vaq, me saftjan, me krygjëza e gogisht), – Qeleshe (kapicë plisit), – Shalli (shtatë pash), – Padifoga me duhan, – Të dhezmet (gur, unur e kaf) , – Kamishi (çibuku , sipësinë)…”.25. 
Nga veshjet e burrave menduam të “veçojmë” disa nga keto si ; kmishën e burrave me origjinë ilire të qepur me dorë nga gratë, per të cilen një famulltar –etnograf e historian ,(Lovro Mihaçeviq), ka mbledhur një këngë vaji të gruas për burrin, që i kishte qepur e qendisur një kemishë, por që nuk kishte arritur ta gëzojë, ku në mes të tjerave i thoshte :
Njikët këmishë ti me m’ia çue
Edhe thuej ti Gjonit tem,
Ruaje mirë o more trim,
Me flokë t’kresë e kam qendisë,
Me lotë t’mi e kam ujtisë,
Me lotë t’syve e kam shpërla,
Në zjarm t’zemres e kam tha”.26.

Në shenimet e një udhëtari e studiuesi (të huej) në Ballkan e në Shqiperinë e fundit të shekullit XIX (nën pushtimin osman) do të gjejmë të shkruar: “Populli që të bie më shumë në sy janë Shqiptarët. Burrat janë shtatlartë dhe zeshkan, me tipare të pashme dhe të rregullta…Shqiptari më la pershtypjen e një sqimtari . Ai dëshiron që xhamadani i tij të jenë i qendisur me serm e flori..”.27.  Me vlera të rendësishme autoktonie është trashigimia dhe hershemria e kapicës apo qeleshes së bardhë të burrave, e cila sipas studiuesve e historianeve është trashigimi autentike e asaj që mbanin para-ardhesit tanë Ilirët.28. 
VEGLAT MUZIKORE..:
Një vend të rendesishem në Muze zënë veglat muzikore si lahuta, fyelli, zymarja,  çiftelia etjerë, me të cilat të parët tonë i kenduan bukurisë, trimerisë e trojeve shqiptare. Këto vegla muzikore popullore shoqëruan, “prodhuan”, zbukuruan, hijeshuan dhe i rriten vlerat folklorit autentik malësor e shqiptar, per të cilin at Gjergj Fishta do të thoshte : “Folklori asht pasqyra e kthejlltë e psihes së kombit, asht rrasa e mermerit me të cillen historija zgavron t’endunit e të shndritunit e popujve, asht cehja e pashterrshme e gjuhsisë e letersisë kombtare. Folklorin do ta shqyrtosh po deshe me shkrua historinë e kombit…29. 
Per veglat muzikore të të parëve tanë Ilir, shkruan edhe gjeografi e historian i njohur Straboni (i cila ka jetuar rreth vitit 63 para krishtit deri në vitin 20 mbas Krishtit). Nga i cili citojmë : “(Ilirët)- Dardanët ….muziken nuk e lënë menjëanë, po perkundrazi perdorin gjithmon fyej e vegla me kordha..”30.  Ndersa një studiues dhe etnograf shqiptar e përshkruan mrekullisht rendesinë e këtyre instrumenteve folklorike kur shkruan : “..Malësori kur merzitet kap Lahutën, fyellin, zymaren etjerë dhe i bie duke e percjell me kangë të permallshme. Këndon diten në maje të ndonjë krepi, ose në hije të ahit. I bahet se dielli ka ngel kah e ndie, se zogjët janë grumbullua rreth tij si të marrun mendësh, se krojet e gurrat kanë ndalue e nuk qesin ujë per mos me ba zhurmë… se shkembinjtë kanë ngreh kryet prej habijet, ndersa hëna dhe yjet e natës i duket se e degjojnë me kënaqesi..”.31.  Lahuta veçmas si vegël muzikore popullore e tradites , ka qenë “shoqëruese” e malësorve në raste gëzime edhe në raste luftrash .  Një gjë të tillë e cilëson edhe  Kral  Nikolla  (i Malit te Zi)   në poemen e tij “Kryengritja e  Malsorvet “ (Malisorski  Ustanak) të vitit 1911 , nga e cila citoj:

“…Kelmendasit …luftojnë rreptë … ,

Gjysa e këtij bajraku kanë  lahutat mbas shpine ,

Për me këndue gjatë luftimit ,

Lumnit e veta të fitimit …”. 32.

EKSPONATET , HISTORI AUTOKTONIE 
Eksponatet dhe inventari arkeologjik i muzeut janë nga më të thjeshtat e deri ato të zbukuruara me figura e skalitje të ndryshme dhe me simbolika vendase që nga ajo parakristiane e Diellit e deri ato Krisatine etjerë… Muzeu me gjithë këto eksponate arkeologjike dhe etnografike që mbanë brenda me një histori autoktonie Iliro-Shqiptare rreth tremijë-vjeçare…të cilat të duket se të thonë:
“…Fis ma t’vjeter kund nuk ka ,
se asht ky fis n’za i Shqiptarit,
në mes t’cilit punët e mëdha ,
për Europë xunë t’enden sparit …”33.

Inventari i shumtë i eksponateve arkeologjike dhe etnografike të muzeut që e shohim na shpalos jo vetem historinë iliro-shqiptare në pergjithsi, por mbi të gjitha, historinë e qytetrimit dhe zhvillimit të dy fiseve të njohura Ilire të ketyre trojeve ; Labeateve dhe Diokleateve (që “ndaheshin” dhe bashkoheshin “këtu”..), të dinastisë shqiptare të Balshajve etjerë deri në ditët e sotme.
Ndërsa ne banorët e këtyre trevave shqiptare, ( sot disa edhe “malazeze” ), me ndergjegje apo pa ndergjegje jemi trashigimtaret direkt të ketyre fiseve Iliro-shqiptare, gjë të cilën e tregojnë jo vetëm shumë zakone, doke e tradita jetësore të “perbashkëta”, por edhe eksponatet arkeologjike dhe etnografike të ketij muzeu.. Prej shekujsh në hisen e truallit tonë kanë mbirë edhe farëra të huaja që na kishin sjellë ndër shekuj erërat e lindjes.. Ku shpesh nga keto farëra të huaja mbinë dhe u rriten bimë të harlisura (edhe me “hormonet” stimuluese të Europes plakë), sa që kerkuan të na marrin edhe hisen e diellit, tokes dhe qiellit, që na kishte falur vetë krijuesi të parëve që me krijimin e jetës mbi këto troje… Muzeu me inventarin e tij arkeologjik dhe etnografik të mbledhur dhe sistemuar nga etnografi erudit Shtjefen Ivezaj është një dëshmi monumentale e vijushmerisë historike Iliro-shqiptare me kahje vetëm europiane-përendimore…

PAK FJALË NË VEND TË NJË EPILOGU

Muzeu  etnografik i Malësisë (edhe pse vetem në disa metra katrore, në katër dhoma e një koridor), me inventarin e tij arkeologjik dhe etnografik ruan në vetvehte rrënjë Iliro-Shqiptare të pa “thara” kurrë, edhe pse mbi trojet tona etnike vërshuan më shumë acare, rrëbeshe e stuhi se ditë të mira me diell… Ndaj themi se muzeu etnografik i Malësisë është Malësia e dëshmive 3000 vjeçare të rrënjëve Iliro-Shqiptare, si dhe krenaria jonë…, krenari e cila më ngjason me vargjet  brilante të gjermanit Dr. Gerhard Geseman me titull: “Krenari Shqiptaresh”, nga e cila zgjodha të citoj:

“… E ruajta, e mbrojta, u gjakosa për këtë tokë,
ndër motet ma të veshtira pushken pata shok.
Në lahuten time do ta gjesh historinë,
të lashtë sa rruzulli për mua, për Shqipërinë!
Më ka lindë shqiptarja e ashpër e fortë,
midis dhenëve dhe krismave, mbi shkambin e ftohtë,
Më ka mbeshtjellun me shallin e leshtë e të ngrohtë,
pshtjellakun ma të mirë, që s’asht pa në botë!
Lidhur më ka me sixhim, loze manaferre.
Nuk më ka perkedhelur, por ushqye me tamel dele !
Dhe për këtë jam betue :
Askujt udhen për vendin e të parëve nuk kam me ja lëshue !.34.  

Patrioti me trup të vogël por me zemër të madhe shqiptarie z.Shtjefen Ivezaj me ngritjen, pasurimin e mirmbajten e Muzeut Etnografik të Malësisë i ka ngritur një monument të pakontestueshëm historisë të autoktonisë e këtyre trojeve etnike shqiptare. Këtë muze unë pa frikë me rastin e 20 vjetorit të tij mendova ta quaj  Malësia e dëshmive 3000 vjeçare e rrënjëve Iliro-Shqiptare…

REFERENCAT:

1.At Shtjefen Gjeçovi, Një Argëtim Arkeologjik, botuar në vitin 1920, Ruzhdi Mata; Shtjefen Gjeçovi, Jeta dhe Vepra, fq.67, Tiranë 1982.

2.Hyacinthe Hecquard (Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose Gegërisë, fq.196, Plejad 2008.

3.Giuseppe Gelcich, Zeta dhe Dinastia e Balshajve, fq.366, sh.b.“55”, Tiranë 2009.

4.Franc Nopça, UDHETIME NËPËR BALLKAN, fq.16.sh.b. Plejad, Tiranë 2007.
5.Luiggi M.Ugolini, SHQIPERIA E LASHTE , gjurmime arkeologjike, fq.34, 86-87. Sh.b. “Migjeni”, Tiranë 2009.

6.Luiggi M.Ugolini, po aty, fq.70.

7.Ruzhdi Mata,po aty, Shtjefen Gjeçovi, Jeta dhe Veprat, fq.71, Tiranë 1982.

8.Skender Anamali., Arkeologjia dhe Bujqesia. fq.13-14, shtypshkronja “Mihal Duri”, Tiranë 1980.

9.At Kolë Berishaj, Përreth sofrave, vepra-I-, fq.18-45, Misioni Françeskan Tuz, Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2013.

10.At Kolë P. Berishaj, Sofrat në Malësinë e Madhe, fq.7, Ferizaj 1990.
11.At Anton Harapi , Andrra e Pretashit  ,fq.154 , botime Franceskane , Shkoder 2008.

12.At Gjergj Fishta, Furka, rev. Grueja Shqyptare, nr.3, viti 1921.
13.Skender Anamali., Arkeologjia dhe Bujqesia..fq.105-110.

14.At  Shtjefën Gjeçovi Agimi i gjytetnisë, -1910, fq.114-115, botime  Françskane, Shkodër 2018.

15.Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, perg. Nga Selim Islami (red.pergjegjës), Frano Prendi, Hasan Ceka, Skender Anamali,  fq.360, botime Toena, Tiranë 2002.

16.Skender Anamali, po aty, fq.26-27.
17.At Kolë P. Berishaj, Etnografi -3-, fq.46-48, Enti botues poligrafik “At Gjergj Fishta”, Tiranë 2003.

18.John Foster Fraser, ”Shqiperia e Poshtme”, fq.11, botimi shqip : Zenit Editions 2009.

19.At Gjergj Fishta ; Vallja e Parrizit, Mrizi i Zanave,Anzat e Parnasit, fq.9, enti botues Lisitan, Lezhë 1994.
20. Sulejman Krasniqi, ”Oso Kuka”..,fq.247-248. sh.botuese “Naim Frashri”,Tiranë 1990.
21.Prof. dr. Andromaqi Gjergji ; Xhubleta një element i lashtë kulturor, Matriale të sesionit shkencor, Malesia e Madhe një visar shqiptarie , fq.116, Koplik, dt.23-24 shtator 1996, botim “Logoreci” Tiranë 1997.
22.Aleksander Stipçeviq, ILIRET, historia, jeta, kultura, simbolet e kombit fq.91, botime Toena, Tiranë 2002.

23.Aleksander Stipçeviq, po aty, fq.92.

24.Lovro Mihaçeviq, Nëpër Shqiperi 1883-1907, mbresa udhtime e etnografi, fq.119, Enti botues “Gjergj Fishta”, 2006.

25.At Kolë P. Berishaj, Etnografi -3-, fq.56-59, Enti botues poligrafik “At Gjergj Fishta”, Tiranë 2003.

26.Lovro Mihaçeviq, Nepr Shqiperi-1883-1907,fq.130.

27.John Foster Fraser, po aty, fq.8.
28.Aleksander Stipçeviq, po aty, fq.89.

29.At Gj.Fishta, Hyrja te “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhur nga Shtjefen Gjeçovi.

30.Iliret dhe Iliria te Autoret Antik, fq.155.

31.At Gjon Karma, Folklorë, Përmbledhje  vrojtimesh përmbi zakonet  edhe Giuhen popullore të botueme në rivisten “Leka”ndër 11 vjetët e para, Kerkime ndër malet e Veriut, fq.261, riprodhim i përpiktë i orgjinalit, shtypur në shtypshkronjën “Shkodra”, Shkodër 2002.

32.Botim special i rev. “Leka”me me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqiperisë , 1937 , fq.29(631).

33.At Gjergj Fishta, Lahuta e Malesisë, fq.105, Romë 1991.

34.Sulejman Krasniqi, Oso Kuka, fq.140, sh.botuese “Naim Frashri”,Tiranë 1990.  

VOO: Për muzeun Etnografik të Malësisë dhe risitë e tij të autoktonisë në vitin 2021 kam botuar monografinë me titull: Muzeu Etnografik i Malësisë, vepër monumentale autoktonie e Shtjefen Ivezaj-t. Sponsorizimin e botimit të kësaj  monografi e ka bërë Shoqata Atdhetare ”Malësia e Madhe”-Michigan, SHBA, të cilën gjëjë rastin ta falnderoj edhe njëherë publikisht.