Ndue Bacaj – Page 6 – Dielli

ILIRË ISHIM, ARBËR U QUAJTËM, ALBANË NA THËRRASIN, SHQIPTAR PËRGJIGJEMI

April 22, 2022 by s p

“NË NGJASIM TË NJË ESSEJE HISTORIKE”

NGA NDUE BACAJ

Si pak popuj në botë, ne shqiptarët në trojet tona etnike, pavarësisht se ku banojmë, në shtetin “mëmë”, Shqipërinë “Londineze”, në Kosovën e martirizuar dhe sot të lirë e të pavarur, në trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme perëndimore (Ilirida), në trojet etnike shqiptare nën Malin e Zi, Serbi apo në trojet tona etnike të grabitura ndër shekuj e që sot “quhet” Greqia veriore e veriperëndimore, (Çamëria), por edhe kudo që ndodhemi ne shqiptarët në dhena të huaja e ngulmime të ndryshme, bota vazhdon të na thërrasë Alban (Albanez) dhe ne me “Kryeneçësi” vazhdojmë t’i përgjigjemi Shqiptarë. Përjashtim bëjnë vetëm emigrimet e para shekullit 17-të ose asimilimi i para këtij shekulli i pjesëve të bekuara të Ilirisë nga shtete të ndryshme që u krijuan realisht apo “artificialisht”, të cilët vazhdojnë të përgjigjen me emrin e lashtë Arbër. Ku rreth këtij emri sillen shqiptarët e hershëm ku vlen të shënohen ngulmimet në Itali që quhen Arbëresh, në Turqi që thirren Arnaut, në Greqi Arvanitas dhe në Kroaci (Dalmaci) Arbnesh (Arberesh), etj. Ndërsa për shqiptarët në përgjithësi në historinë e gjatë të shekujve gjenë emërtimet e ndryshme që fillojnë me Ilir, Arbër, Albanoi, Alban, “Arnaut” e së “fundi” (para disa shkeujsh e këtej) Shqiptarë. Për të gjitha këto emërtime, që në pamje të parë të duken si mospërputhje me një emër të përbashkët që ne e quajmë shqiptarë, janë dhënë shumë mendime shkencore e amatore, dashamirëse e dashakeqe, por që të gjitha “bashkë” tregojnë pa asnjë mëdyshje se bëhet fjalë për të njëjtin popull që banon e jeton në trojet e veta autoktone prej mijëra e mijëra vitesh. Gjithsesi, rrjedhojat e kohëve, pushtimet e ndryshme, por edhe evolucioni i gjuhës sonë e gjuhëve që ne ishim në kontakt të vazhdueshëm me to, kanë lënë gjurmët e veta, herë me pasoja të pranueshme e herë me pasoja të papranueshme, por që sot realiteti që jetojmë ka filluar t’i dallojë pa mëdyshje se bëhet fjalët për njërin nga popujt më të vjetër e të qytetëruar në krejt Europës, që Zoti e fali në këto troje të bekuara e të keqlakmuar nga popujt “primitive”, që zbritën shekuj më vonë në këto vise që i ngjanin parajsës së vërtetë. Natyrisht “kalvari” i emërtimeve të popujve të ndryshëm në përgjithësi ka qenë më i lehtë se i popullit tonë, por edhe sot ka “diskordancë” në mes asaj që bota i thërret e ata përgjigjen, e për “Çudi” të paktën në Europë janë ata popuj që dikur në lashtësi ishin me shqiptarët degë të të njëjtit trung, për shembull Gjermanët (Arianët) thërriten Tedesk, Dojç e tjerë, ndërsa Hungarezët thirren Maxhar e përgjigjen Hungarezë , greket thirren grek e mundohen te pergjigjen helen e tjerë e tjerë…

Natyrisht siç e thashë më siper, bota e “pabindur”, gjithnjë na thërret Alban e vendin Albania, ndërsa ne privatisht e zyrtarisht me “kryeneçësi” i përgjigjemi vetëm Shqiptarë e Shqipëri. Po si kështu… Natyrisht pa pretenduar të vendos ndonjë “gur” të palëvizshëm do të mundohem të sjell kronologjikisht “historinë” e rrjedhojës së emërtimeve të kombit tonë ndër shekuj, duke plotësuar kështu pak nga shumë shkrime të miat në të cilat edhe unë kam përdorur emërtime të ndryshme në kohëra të ndryshme, për popullin tim të cilit i përkas… Hyrjen do ta bëj me një poezi të Eskilit, Hiketides, (ku mbreti Aragon i drejtohet korit të Danaidëve):

“M’u përgjegj e me guxim më trego:

Se jam Pellazg i pari i kësaj toke

Krijues i Palehtonisë nga toka i lindur…”

Pra këtu bëhet fjalë për Pellazgët, paraardhësit e të parëve tanë Ilirë, që historiani e studiuesi francez Robert D’Anxheli në librin e tij “Enigma” shpjegon shkencërisht lidhjet Pellazgo-Ilire, si dhe “Racën” Pellazge të lindur nga “toka” me “Ymrin” e Zotit, e ku Pellazgë do të thotë i Lindur i bardhë nga ngjyra e jeta…Ndërsa për stërgjyshërit tanë Ilirët, ja çfarë shkruan historiani dhe albanologu Karl Patsch në veprën e tij Ilirët: “Ilirët banonin prej bregut të djathtë të Danubit… deri në Adriatik… dhe shtriheshin nga jugu në krejt pjesën perëndimore të gadishullit Ballkanik, tuj përfshi ishujt e Dalmacisë deri në Tesali, në Epir e në Veriperëndim të Greqisë…”. Ndërsa studiuesi e historiani (nga Boga e Malesise se Madhe) At Marin Sirdani shkruan se Maqedonia ishte pjesë e përbame prej vëllezërish Iliro-Trakë të ndamë në 15 fise të një gjaku e të një gjuhe, banorët ishin një degë e familjes Ilire… Ndërsa autori i disa veprave klasike mbi historinë e Romës së vjetër, Theodor Mommsen, në veprën e tij “Provincat e Perandorisë Romake”, ndër të tjera shruan: “Tokat e Ballkanit dhe të Europës së Mesme që njiheshin në kohën e Romakëve si Iliri, morën këtë emër mbasi ishin të banuara nga raca Ilire, që ishte fort e përhapur në atë kohë. Pasardhësit e kësaj race jetojnë edhe sot në skajin jugor të tokave të gjana që okupojshin në fillim. Ky popull i vogël që sot e quan veten Shqiptarë dhe të huajt e njohin si Albanez ose Arnaut, dhe ka ruajtur deri më sot kombësinë dhe gjuhën e tij të lashtë… Shqiptarët janë pjesë e familjes së popujve Indo-Gjerman dhe megjithëse janë më afër degës greke, ato dallohen prej grekëve aq shumë sa dhe Latinët ose Keltët. Në agimin e epokës historike kombi Ilirjan okuponte brigjet e Adriatikut, prej grykës së lumit Po, përmes Istrias, Dalmacisë dhe Epirit, deri në Arkani dhe Etoli (sot të Greqisë, shënim i autorit). Në drejtimin lindor tokat e Ilirëve shtriheshin mbi Maqedoninë e Epërme, Serbinë e Jugut, Bosnjen dhe pjesën e Hungarisë që është në jug të Danubit. Në lindje Ilirët ishin në kufi me fiset Thrakase dhe në perëndim me Keltët, prej të cilëve Taciti i shquan në mënyrë fare të qartë…”Ndërsa në poemën e lashtë “Iliada” e Homerit, tregohet për dy fise Ilire si aleate në luftën e Trojës e këto fise ishin Paionët dhe Dardanët. Eneu, trimi legjendar që pati dyluftim me Akilin dhe prijës të tjerë Greko-Helenë sipas Iliadës së Homerit, tregoi trimëri të rrallë dhe ishte bir i fisit Dardan (Kosova e sotme). Ku pas shkatërrimit të Trojës, Eneu u kthye në trevën e vet, Dardani… Ndërsa një autor tjetër i lashtësisë Virgjili, në veprën e tij “Eneida” n’a paraqet madhështor momentin që luftëtarët Dardanë po u afroheshin mureve të Trojës, por që rruga e largët dhe vështirësitë e udhëtimit (në dete) arrijnë pak më vonë se duhej e ku Virgjili e paraqet thënien e Eneut me këto vargje:

“O dritë e Dardanisë, ti shpresa

më e madhe e Trojanëve, pse u vonove…?”

Dhe siç shkruan studiuesi malësor Preloc Margilaj te libri i tij “Ilirët flasin Shqip – Shqiptarët flasin Ilirisht”, “O dritë e Dardanisë” – është dritë që ndriçon në histori 30 shekuj. Kjo dritë nuk shuhet kurrë. Kot mundohen këta ardhacakë të stepave të lindur e mësuar me një jetë askete, duke fjetur në shpinë të kalit, në karvane shpella e pyje, duke u ushqyer më shumë me misër të pazier me bimë e me rrënjë…” Ndërsa të parët tanë kishin emrin domethënës që në shqipen e “vjetër” e të Re shpjegohet qartë e saktë se Ilir e kishin se ishin të lirë në trojet e tyre që i kishte falë vetë Zoti, duke i bërë zot të tyre e tokës së tyre. Duke qenë se Ilirët ishin fiset dominante jo vetëm në Ballkan por edhe në një pjesë të madhe të territorit të vetë Europës të organizuar në format “shtetërore” të kohës, ata që banonin në territorin Etnik Ilir, ndonëse të ogranizuar sipas provincash të ndryshme, kishin një emër të dalluehsëm nga fiset e tjera Ilire e këta sic thoshte Sami Frashëri u quanin Arban e ku i shpejgon me bashkimin e dy fjalëve Ilire (shqipe) Ar(ë) dhe Ban, domethënë që bën, punon, lëron arat (tokën), pra bëhet fjalë për një popull punëtor e me ekonomi të zhvilluar për kohën. Këtë emër e përforcon gjeografi Aleksandrin, Claudius Ptolemeus, i cili në shekullin e dytë (pas lindjes së Krishtit) ai e quan “Ilirinë” Albanon, kur ai në atë kohë e shkruan greqisht, pra duke zëvendësuar R me L. Ndërsa për kryeqendër të “Albanonit” ai thotë se ishte “Albanopolis”, e ky qytet sipas Georg Hahnit (albanolog i shquar) ishte në afërsi të Krujës së sotme. Ka shumë autorë të tjerë që emrin e këtij fisi të madh Ilir e quajnë Albanoi dhe e lidhin me emrin e zogut mesdhetar Albatos i cili banon me shumicë në këto pellgje me klimë të mrekullueshme, ka të tjerë që e lidhin me emrin e bimës Albatrosi që rritet me shumicë në bregdetin Adriatik. Por ka autorë që e lidhin emërtimin e kësaj treve të begatshme me drurët dhe bimët e mrekullueshme që pëshkonin tërë vendin e Ilirisë së moçme (Shqipërisë Etnike), ku pyje të mrekullueshme përshkonin zona të tëra, e për këtë autorët thonë se emërtimi vjen nga fjala Latine albero-druri, pema. Por ka edhe studiues të tjerë të cilët mbrojnë teorinë se vendi kryesor i Ilirëve u quajt Albanoi, Albania, Arbëria e tjerë, për arsye se banorët e gadishullit Apenin (Italian) e shihnin se dielli (drita) lindte nga bregdeti lindor Adriatik, ku ishin të vendosur të parët tanë e si të tillë vendin e quanin sipas gjuhës së tyre Alba (agon, lind), ndërsa prapashtesat e tjera i konsiderojnë rrjedhoja të evolimit të gjuhëve të ndryshme që kaluan mbi trevat Ilire, ndërsa tërë vendi u quajt Albania. Ndërsa Preloc Margilaj në librin qe sipercituem “Ilirët flasin Shqip – Shqiptarët flasin Ilirisht”, thotë se në favor të këtij pohimi shërben edhe një fakt historik, se territoret Italiane në pjesën e madhe të tyre kanë qenë të banuara me fise Ilire që janë shpërngulur nga ana lindore e Adriatikut, nga lindja, atje ku lind dielli që sjell agimi, Albën dhe abrogjenët kanë filluar të quajnë Albanë, Albanezët nga Alba…”. Këtë fakt e “mbështet” edhe poeti Romak, Virgjili i cili trimin Dardan te luftës së Trojës, Eneut i kushton poemën epike “Eneida”, ku sipas Virgjilit pas shembjes së Trojës, Eneu shtegtoi në shumë vise Ilire, ku zbriti gjithashtu në Butrint dhe më në fund shkoi në ishullin Italik ku edhe themeloi qytetein Laviniium, kurse i biri i tij Askani ngriti qytetin Albano, ku këto qytete ishin në afërsi të Romës së sotme. Në fillimet e shekullit XI (mbas Krishtit), autorët bizantinë i quajnë shqiptarët me emrat Arbanitai, Albanitai, Albanoi dhe vendin Albanon, ndër autorët kryesorë mund të përmendet e bija e perandorit të Bizantit, Anna Komnena, si dhe perandori Kantakuzen. Por më vonë në shekujt XII e XIII, në dokumentet latine, shqiptarët quhen Arbanensen, e toka e tyre Arbanum e Albania, prej nga rrjedhin emrat e mëvonshëm deri në ditët e sotme, Albanais, Albanese, Albania, Albanien… Ka mendime të ndryshme për hershmërinë e përdorimit të emërtimeve Arbër e Alban, disa autorë thonë se emri Arbër është përdorur më parë, por me kalimin e kohës e sipas gjuhëve të pushtuesit agresor e “miqësor”, ndryshoi germa R në L, duke u bërë nga Arb në Alb e të tjerat janë rrjedhojë e kësaj, ka të tjerë autorë që thonë se Alb e Albanon e Albania e Albanez është më e hershme se Arbër, Arbëri dhe gradualisht si më sipër ka ndodhur zëvendësimi i L me R, pra nga Alb është bërë Arb e rrjedhojat vijnë si më sipër në rastin analog. Natyrisht kjo është një çështje e shkencëtarëve dhe akademikëve që merren me këto fusha, por edhe mendimi im personal është se sipas shumë studimeve e autorëve që janë të shumtë dhe argumenteve paraqesin “Alb është para Arb”, gjithsesi kjo nuk ka shumë rëndësi, pasi rëndësi ka që të gjitha këto emërtime bashkohen në pikën kryesore se populli ynë me prejardhje Ilire është një dhe vetëm një si dhe autokton në trojet e veta… Në historinë e paspushtimit Osman në Shqipëri del emri Arnaut, ku kështu thirrej populli jonë nga pushtuesi Turk, për këtë emërtim të ri i referohem Vojvodës malazez Mark Milani, i cili në librin e tij “Jeta dhe zakonet shqiptare” shkruan: “…Kur pa sulltani se ushtria e tij filloi të dezertonte dhe vetëm Taborri i shqiptarëve vazhdonte të luftonte e të mos jepej, ai pyeti: Po ata pse nuk ikin? E dikush u përgjigj, shkëlqesi ata e kanë për turp të ikin, të kthehen prapa, ndërsa sulltani paska thirrur, Ah qenkan Arnaut”. Emërtimi Arnaut, rrjedh prej gjuhës Persiane, e cila së bashku me gjuhën Arabe dhe atë Turke është pjesë përbërëse e gjuhës letrare Turke, e diçka e ngjashme është emërtimi që shpjegohet ar-kthehu, e na-me, ut-mbrapshtë.”. Por pas këtyre emërtimeve, si ndryshuan kaq “magjishëm” të gjithë këto emrtime (toponime) në emrin që kemi sot Shqiperi e Shqiptarë ??. Në një shkrim të Pashko Vasës, shkruhet se emri shqiptarë është shumë i hershëm e për këtë ai jep si argument se kur mbreti Ilir me famë Pirroja i Epirit po luftonte me Romakët (para rreth 2500 vjetëve) si dhe korri një fitore të bujshme, ushtarët e tij i thanë se ke luftuar si Shqipe mali (shqiponja ishte simbol i flamurit të Provincës Ilire, Epirit, ku drejtonte Pirroja, shënim i autorit), dhe ai iu kthye ushtarëve: “Jeni ju or shqiptarë që më bëtë kështu mu si një shqipe…”. Gjithsesi kjo është një dëshirë e pavërtetuar e Partiotit Pashko Vasa, e dëshira mbetet dëshirë, pasi u deshën mbi 2000 vjetë që të “rizbulohet” ky emër. Robert D’Anxheli, autori i librit “Enigma”, në faqen 290 shkruan: “…Fjala shqiptarë nuk datohet në realitet më përpara vitit 1375 në Shqipëri, por ajo bëhet e njohur dhe e famshme për shkak të qëndresës të një ushtrie të vogël shqiptare (d.m.th. mbartës e shqiponjës, e shqipes) të princit legjendar shqiptar Gjergj Kastrioti, Skënderbeu (1444-1468)… Më 1380 fjala shqiptarë ishte shumë e zakonshme në Shqipëri”. Albanologu i shquar Gustav Majeri shkruan se shqiptar (Shkiptar) do të thotë njeri, që kupton (gjuhën) është më i pranueshëm, e kjo tezë mbështetet mjaft ku fjala shqiptar do të thotë që flet shqip, gjuhën e truallit ku lind e u rrit, gjuhën e nënës së tyre. Ka autorë të tjerë që thonë se emri shqiptar rrjedh nga emërtimi i një familje që paska jetuar në Drisht (Shkodër) dhe në dokumentet e shekullit XIV gjindet mbiemri Shkipëtar (Schapuder, Schepudar), por kjo tezë është e papranueshme që emri i një familje që më vonë i humbi shenja e nishani të jetë bërë shkak për emërtimin e një populli të tërë. Ka edhe një hipotezë tjetër që thuhet se emri vjen nga fjala latine scopulus që do të thotë shkrep, e vend i shkrepave, por në Shqipëri ka shkrepa, por edhe shumë pllaja e fusha që ia ka zili krejt kontinenti, e si rezultat nuk është argument i konsiderueshëm. Ndërsa autori i librit “Antologjia e Historisë”, Mustafa Kruja shkruan: “Për mua s’ka asnjë pikë dyshimi që emri shqiptar është formuar prej rrënjës shqipe dhe mbrapashtesës tar… në kuptimin që flet shqip… ku don me thanë qartë kuptueshëm…” Më poshtë po ky autor vazhdon, “…Por kur vallë ku e si lindi ky emër (shqiptar), si u përhap e hyri në gojën e çdo arbneshi, siç duket me një shpejtësi të jashtëzakonshme e forcë aq të mrekullueshme… Proçesi i këtij ndërrimi emri mund të ketë filluar që në fillim të shekullit 18-të e më parë (1680-1701) (shënim i autorit), shkaku kryesor ka qenë feja. Muslimanizmi hyri vonë në Shqipëri, ishin ende të krishterë 90% në Shqipëri në vitin 1650…Një pjesë e Arbëneshëve te bërë muhamedanë nuk mohuan vetëm fenë, por edhe kombësinë dhe e quajtën veten Turq, në emrin e zotëruesve që u kishin sjellë fenë e re… e në botën e atëhershme ndarja në përgjithësi bëhej sipas fesë e jo kombësisë, kështu edhe populli shqiptar u nda në gjysmën e dytë të shekullit 17-të në dy “rryma” të kundërta, “Turqit” në njërën anë dhe “Arbëneshët” në anën tjetër, se në atë kohë Arbnesh donte me thanë edhe i krishterë… Një hendek i tmerrshëm filloi të hapet midis popullit. Turma ishte e padijshme e shkonte nga ta shpinte zemra e mbushur me mni e interesat vetjake. Por në Shqipëri kishte në atë kohë edhe një klasë të zgjedhur që mendonte e ndjente për popullin e ajo ishte kisha Katolike. Kjo përvnerej ka shihte “dhente” e veta tuj u arratisë ndër sy e tuj u përzie me grigjen armike, por dridhej më tepër tuj pamun hendekun që përditë e ma fort ishte tuj u thellue e zgjanue nëpërmjet dy pjesëve të popullit, tuj i bërë vëllazrit armiq të papajtueshëm. Përmbi këtë gërrone të zezë duhej medoemos të krijohej një urë. Një shkëndijë gjenie e patriotizmi shkrepi në mendjen e në zemrën e një Prelati, ndoshta edhe të një prifti të thjeshtë. Ishte me kërkue gurin filosofal, ç’mund ta ftohë e largojë Arbneshin “Turk”, prej turkut të gjakut, d.m.th., prej turkut të vërtetë e ta afronte kah Arbneshi i krishterë, vëllau i gjakut të tij. Çfarë mund të ishte tjetër përveç gjuhës, gjë më e dukshme e më e kuptueshme për të padijshmin për t’ia treguar se turku ishte i huaj e Arbneshi i veti. Një urdhër një kryefjalë u shpërnda, si nën dhê nëpër të gjitha dioqezat, nëpër gjithë kuvendet, nëpër gjithë famullitë e Arbrit. Kisha katolike u vu më mish e me shpirt me predikue, ndër kisha e ndër familje, ndër mbledhje kuvendesh, dasmash e mortesh, ndër të Krishterë e ndër Musliman. Meshtari i brengosur, i mësuem e i udhëzuem prej të parit të vet do t’u thoshte gjindes: “Arbnesh e “turq” që flasin një gjuhëm që flasin shqip, na jemi vëllazen, kjo gjuhë është trashëgim i gjyshërve e stërgjyshërve tanë “turq” a “arbnesh”, musliman apo t krishterë, ne jemi të gjithë shqiptarë se flasim shqip…”. Kështu po krijohej një emër i ri, emri Shqiptar që i hynte në mendje lehtas Arbneshit e “neoturkut” se ishte emri i gjuhës që flitnin. Për “turkun” Arbnesh emri i vjetër ishte bërë i urryeshëm se i dukej se sundonin të krishterët, por gjuhës së folur nuk i binte mohit. Prandaj pranoi e përvetësoi pa vështirësi emrin Shqiptar dhe u mburr me të gjithmonë e gjithkund, siç e kanë vu re edhe studiues të huaj të Albanologjisë (Shqiptarisë)…”. Gjithsesi bota vazhdon të na thërrasë Alban (Albanez) dhe ne me “kryeneçësi” (me të drejtë) vazhdojmë t’i përgjigjemi Shqiptarë…

111 VITE NGA NGRITJA E FLAMURIT NE DEÇIQ

April 6, 2022 by s p

( 6 prill 1911-6 prill 2022)

NGA NDUE BACAJ

Sukseset e dy javëve të para të kryengritjes kundër turke-osmane (24 mars-06 prill) do të sillnin atë ditë të shenjtë , të enjtën e 6 prillit 1911 kur trimat kryengritës çuan në vend, amanetin e Gjergj Kastriotit dhe fjalën e prijesit atdhetar Dedë Gjon Luli, duke e ngritur flamurin kombetar me shqiponjen dy-krenore në majen Bratiles së Deçiqit, që u LA me gjakun e shtatë deshmorve Kojas : Dokë Preç Kercaj, Tomë Uc Ivanaj, Marash Lucë Gjokaj , Cak Uc Ivanaj, Gjeto Tomë Kolçaj, Kolë Dokë Marashaj, dhe Gjeto Gjekë Ivanaj, të cilet ranë heroikisht njeri pas tjetrit per flamurin kombetar shqiptare, dhe sot ata janë të perjetsuar në një memorial në Kojë . Ndersa Nikë Gjelosh Luli, Gjon Ujkë Miculi dhe Pjeter Zefi janë flamurtaret e paharrur të shqiptarisë.1. Atë ditë (me 6 prill 1911) Lekët e Hotit, Grudes, Trieshit, Kojes, Orahoves, Fundnave, Kastratit, Kelmendit, Shkrelit etjerë, mbas fjales së Dedë Gjon Lulit :”Bini bini sokola, he në krajlni ju shkoft zani”. Rrugën flamurtaret ja hapen vehtes në mes të mitrolozave e mauzerreve të turkut, sikur të ishin badema derdhun mbi nuse e krushq ditën e dasmes, e jo plumba, që shkepusin jetë e shtrijnë burra për tokë.. Në pak orë u gjeten në maje të Deçiqit, dhe shpalosen në ajër të lirë të Malesisë Madhe at Rub të Kuqe me Shqipe të Zezë që tash 450 vjet kishte ndejë palua e diku edhe harrua, ndër skutat ma të fshehta të Shqipnisë robnueme..”.2. Me 6 prill 1911, Malësia e Madhe “Etnike” nxorri nga katakombet turko-osmane në dritën e diellit Europian, Flamurin kombëtar të Gjergj Kastriotit –Skenderbe.. Në këtë ditë të paharruar nga mali i DEÇIQIT u valvitë flamuri jonë Kombetar i larë me lot e gjak per 432 vite rrjesht. Deçiqi është “Oxhaku” nga i cili ka dalë “tymi i bardhë” i ngritjes së flamurit kombetar, por është edhe “Oxhaku” që shperndau shkendijat që fluturuan nga Veriu në Jug, duke ndezur në të gjithë Shqiperinë idealet e flamurit dhe mvehtësisë… Ky “Oxhak” i shqiptarisë nuk u fikë kurr edhe pse mbi të u derdhen pa papushim ; rrebeshe, stuhi, gjakë, lotë e mundime. Tash mbi një shekull në trojet tona bëhet be ; pasha njatë flamur që u ngrit në Deçiq… Kësaj dite fatlume, fetari, atdhetari dhe poeti i ëmbël malsor, dom Aleksander Sirdani i kushtonte vargjet brilante :
“Nalt Flamuri perhillet,
Armikut s’i leshon cak,
Me besë Arbnori lidhet,
Me gjakë mbrojt Atdheun me gjakë,
Ngallnjyese kthen Malesia,
N’Deçiq Flamuri të valojnë,
Plot gjak e jetë i kushtojnë.
……………………………
Kuq e Zi Flamuri perhillet,
N’dor Ded Gjo’Lulit trim,
me Gurakuqin mblidhet,
Shqipnia me një kushtrim “.

Në atë ditë me 6 prill (1911) shqiptari i vertet mbushi mushkeritë me frymen e lirisë, e brohoriti në Zemer të vet :”Rrnoft Shqipnia”.3.
Patrioti i madh pendartë i kombit shqiptar, At Gjergj Fishta ketij Flamuri do t’i kushtonte një poezi me titull: “Hymni i Flamurit Kombëtar”, nga e cila citoj:
“….Mbi njatë Flamur Perendia
Me dorë t’vet Ai e ka shkrue:
“ Per shqiptarë do t’jet Shqipnia
Kush ua prekë, ai kjoftë mallkue !
…………………………………………….
Ma mirë dekë me u shue nën hije
T’Flamurit tonë në fushë t’mejdanit,
Se me rrnue nji jetë robnie
Per nën sukuj t’huejë t’Ballkanit…! 4.

Kjo krye-kryengritje dhe ky Flamur (në trojet tona) identifikohet shpesh me figuren madhore të Malësisë e Shqiptarisë, heroin e popullit Ded Gjon Luli që thoshte : “Flamuri i ka të gjitha, ai ka besen, ka pushken, ai ka brenda gjithë Shqiperinë.. atij i falen, atë e ndjekin mbrapa të gjithë, çka është shqiptarë i vertet..”. Keto ditë heroike të Malësisë Madhe i pershkruan mrekullisht edhe poeti pogradecar, Lasgush Poradeci me vargjet domethënëse :
“Malesia që bënë sulm në zjarr /
Porsi dragojë me fletë/
Siç bënte sulm ngadhnjimtar /
Gjergj Kastrioti vetë…”
Ndërsa gazeta “Liri e Shqipnisë”, që botohej në Sofje nga Kristo Luarasi do të shkruante: “Nji punë e bukur ndër këta burra, që leshi i kresë të çohet përpjet prej gëzimit, që këta fatosa luftojnë me flamur të kuq me shqiponjën e zezë me dy krena, due me thane me flamurin (bajrakun) e Skenderbeut”.5. Këtu nuk po mundem të lë pa kujtuar edhe aktin heroik të grudasit trim-dragua Nikë Pretash Leci – Sinishtaj, per të cilin Risto Siliqi (pjesmarrës në kryengritje me pushkë e pendë) do të shkruante: Fatosi shqiptar, i flakti trim prej Grudet Nikë Pretashi në betejen per marrjen e fortesës të Shipshanikut, kur e pa se turqit ishin të fortë në këtë forsadë e mbasi …shqiptaret topa nuk kishin vetëm luftonin me plumba, i plasi zemra e u nis në pikë të vrapit kalasë perpjetë edhe pse si breshen pikojshin plumbet në të gjitha anet …mberriti tu bedeni , ku me një hov murin e shkaperceu, pos sa e kapi murin e derës të hymjes së kalasë perbrenda e priti batarja e plumbave të nizamit..e ra deshmor në kambët e armiqëve …!
Me hov të luanit, me guxim burrash,
Desht ta rendojnë kalanë me dorë;
Prej njiqind singinash, prej njiqind plumbash
Mbrenda bedenit u ba therorë.! 6.
Ndersa trashigimia gojore thotë se Nikë Pretash Leci është hellur mbi gryken e Topit turk që qellonte malësorët kryengritës…
Per luften e kryengritesve malësor në Deçiq shkruan edhe autori i librit “DUKAGJINI” (Zef Gjeta), nga i cili po citoj: “ Në luften e Deçiqit dhe në ngritjen e Flamurit Kombetar moren pjesë edhe vullnetarë nga Shala e Shoshi . Në luften per ngritjen e Flamurit, midis të tjerëve u vranë edhe Bal Gjoni nga Nicaj-Shalë dhe Bush Delia i Shoshit. Kur u ngritë Flamuri në Deçiq dhe më vonë, populli i Shkodres e Malesisë i kendoi kengen:
Vigmen tue i dhanë Shqipnisë, po anë e mbanë
Bini bre burra bini ksaj Turki
Dirgu moj djelmni, e bjer në tiran
Me nji Gurakuq, me nji Dedë Gjo’Lul
Me nji Mehmet Shpend, me nji Prel Tul
Me ne janë Lekët që u shkrinë per Shqipni “ 7.
Dita e Flamurit tonë kombetar është një ditë e madhe, që deshmojë me zë të lartë, deri në kupë të qiellit, se shqiptaret e themelisht malsorët kanë ruajtur per shekuj fillin (shpesh të holluar) të perkatësisë sonë Europerendimore.. Ngritja e Flamurit në një ditë pranvere e bënë me domethënse ketë eveniment historik, pasi pranvera në kalendarët enciklopedik të popujve “njihet“ si : Pranvera e ringjalljes, pranvera e dashurisë, pranvera e luleve, ndërsa në kalendarin enciklopedit të memories sonë prej 6 prillit 1911 “kujtohet” si pranvera e Flamurit.
Trojet shqiptare për këtë ditë të shenjte historike , kishin “pritur” 432 vite në mes luftrave, lotëve, e gjakut të derdhur nga malësorët e shqiptarët, ë cilët për liri e atdhe e bënin vdekjen si me le. Kësaj epopeja që i shtoi ngjyrën e gjakut flamurit kombëtar, një atdhetar, fetar e muzikant, (At Bernardin Palaj) do ti kushtonte një poemë brilante me titullin d.m.th. “Vorret e Flamurit” , nga e cila citoj: “ Eni moj zana ,pra e shtojzavalle ,

E rreth Flamurit tonë sot këndoni valle ,

Aso vallesh pirrike që kenduat motit

Para Lekës e burrit,Teutes e Kastriotit..”.8.

Ky flamur nga Deçiqi, nisi udhetimin 600 ditore (6 prill 1911 – 28 nentor 1912) deri në Vlorë, i cili si flaka olimpike udhëtoi duke lëshuar dritën e dhanë kushtrimin, se kush është shqiptarë i vertet duhet të rrokë armet e t’i dalë zot atdheut… Nga Malësia filloi udhetimin 523 ditor nga veriu në jug të Shqiperisë edhe memorandumi i Greçes (23 qershor 1911) i cili sherbeu si bazë e programit politik të shpalljes së pavaresise nga Vlora me 28 nentor 1912… Nga Malesia e Madhe moren vrullë dhe udhëtuan nëpër Shqiperi e Europë per ditë e muaj edhe korifejt e shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë , Ismail Qemali , Luigj Gurakuqi , Isa Boletini, Dom Nikollë Kaçorri etjerë , të cilet kishin marrë besimin , bekimin e sigurinë se koka e Shqiperisë (jo vetem nga ana figurative), Malesia e Madhe Etnike me në krye kryetrimin e urtë të atdhetarisë Dedë Gjon Lulin do të ishin në perjetësi në krye të luftës , perpjekjeve dhe kerkesave jetësore e ligjore për një Shqiperi të lirë e të mosvarme…

REFERENCAT:

1.”Hylli i Drites” 1932/11, fq.575 , revista “Leka” 1937/6, fq.249-250, (Flamuri i kuq ne Deçiq), Kol Kamsi “Kronikë e Agimit të Lirisë”,“Leka” 1937/VIII-XII, fq.371-372.
2..At marin Sirdani, Flamuri në Deçiq, revista “Leka”, nr.6 -1937, fq.249.
3.Klajd Kapinova, Në mes Kryqit dhe Atdheut, fq.63.
4.Gjergj Fishta,…nga Mrizi i Zanave, Vallja e Parrizit, Anzat e Parnasit, fq.15-16, perg. Nga Tonin Çobani, Enti botues Lisitan, Lezhë 1994.
5.“Liridashësi” gazeta “Liri e Shqipnisë”, (që botohej në Sofje nga Kristo Luarasi), nr.4, dt.13 prill 1911.

6.Risto Siliqi, “PASQYRA” e Diteve të pergjakshme në të pestin Shekull të Shqipnisë të Ronueme, fq.81-82, Trieste 1912.

7.Zef Gjeta “DUKAGJINI”, fq.412-413.
8. At Bernardin Palaj, Poema“Vorret e Flamurit”.

9.Më shumë për kryengritjen , shih në monografinë time të botuar në vitin 2016 dhe ribotuar me disa shtesa në vitin 2019, me titull: “Kryekryengritja e Malësisë së Madhe kundër perandorisë Turke-Osmane 1911.

DEDË GJON LULI, “FLAMURI” UDHËHEQËS I KRYENGRITJEVE (1911-1912) QË I PARAPRINË SHPALLJES SË PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

November 27, 2021 by s p

Nga Ndue BACAJ/

Dedë Gjon Luli e filloi aktivitetin e tij atdhetar në moshë të re, ku dallohet “të paktën” që në Luften heroike të Vranines. Dedë Gjon Luli do të ishte pushkë e parë edhe në Luftën e Kernices(1862), në Luftën te Mulliri i Vrakes (1871), në tre Luftrat e Shpuzes (1870-1877), në Luftrat per mbrojtjen e Hotit , Grudes , Plaves , Gucisë, Ulqinit e tjer të cilet zhvillohen nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878 -1881). Dedë Gjon Luli ishte komandant i ushtrisë (vullnetare) të Lidhjes shqiptare të Prizrenit per Malesinë e Madhe dhe Zevendëskomandant i ushtrisë të Deges së Lidhjes Prizrenit Shkoder. Por lufta më e madhe e Malesorëve me në krye Dedë Gjon Lulin është ajo e vitit 1911 që njihet si kryengritja antiosmane që çoi në ngritjen e flamurit kombëtar të Gjergj Kastriotit me 6 prill në Bratilë të Deçiqit, pas 432 viteve “mungesë” nën pushtimin turko-osman… Dedë Gjon Luli ishte udhëheqesi i kesaj kryengritje që shpesh identifikohet edhe me emrin tij. Por trimi i urtë baca Dedë ishte pushkë e parë dhe udhëheqës i parë edhe në luftrat per mbrojtjen e trojeve shqiptare nga lakmit e shoveneve serbo-malazez të viteve 1912 -1913-1915. Dedë Gjon Luli ishte jo vetem pushkë e parë e mbrojtjes të trojeve shqiptare ,por edhe “firmë” e parë në memorandumet , kerkesat dhe protestat e 8 majit 1878, 13 qershorit 1878 , 15 qershorit 1878 , 16 qershorit, 2 korrikut, 7 korrikut, 7 tetorit, 22 tetorit e 8 nëntorit të vitit 1878, si dhe ato të 21 shtatorit 1879, të 1 marsit 1880 , 12 marsit, 4 prillit , 2 majit , 18 majit , 16 korrikut, 7 gushtit, 15 shtatorit, 19 shtatorit 1880, 26 prillit 1883, 9 qershorit dhe 26 qershorit 1883, të majit 1903. Dedë Gjon Luli shquhet si organizator dhe protagonist i Kuvendit të Greçes të 23 qershorit 1911 që formuloi e miratoi memorandumin (e Greçes) me trajtat e një një programi politik per pavaresinë e trojeve shqiptare ,per të vijuar me kerkesat e 9 shkurtit 1912. Dedë Gjon Luli njihet edhe si një ndër perkrahesit e zjarrtë dhe nënshkruesit e vendimit prej 7 pikave të dates 5 mars 1899 (të zhvilluar në Shkoder) , në të cilen në emer të të gjithë vilajetit të Shkodres, u shpall besa dhe bashkimi i popullsisë së ketij vilajeti me Kuvendin apo Lidhjen Shqiptare të Pejes (të 26-30 janarit 1899)dhe komitetin e saj të kryesuar nga udhëheqësi trim e patriot Haxhi Zeka. Dedë Gjon Luli në memorandume e protesta dallohet per nënshkrimin domethenes shenjë me kryq, një “simbol” ky jo vetem per besnikrinë në fenë e të pareve, por edhe një simbol që kerkesat dhe protestat beheshin per gjithë Shqiperinë Etnike, nga veriu në Jug , dhe nga Perendimi në lindje. Të gjitha këto protesta shoqëroheshin me argumente liridashëse në mbrojtje të Hotit, Grudës, Kelmendit , Trieshit, Kojës, Tuzit, Plavës, Gucisë, Ulqinit e të tjera troje që Europa kishte vendosur t’ua jepte Malit të Zi, Serbisë etj. Në këto momente tragjike edhe pushtuesi shekullor turk ishte dobësuar e ligështuar aq shumë para Europës, sa ishte i gatshëm të lëshonte pa mëshirë territore shqiptare. Të gjitha këto protesta, shqiptarët në përgjithësi e ata të Malësisë së Madhe në veçanti i shoqëruan me kryengritje e luftëra mbrojtëse.

DEDË GJON LULIT SI UDHËHEQËS I MALËSORËVE KRYENGRITËS

Emri dhe fama e Dedë Gjon Lulit si udhëheqës i malësorëve kryengritës, detyroi jo vetëm pushtuesin turk, por edhe kralnitë e Europës ta njohin e “respektojnë” këtë malësor si tribun popullor të shqiptarëve liridashës. Ndonëse këto shtete të fuqishme të kohës i ofruan Dedës bashkëpunim, shpesh të shoqëruara edhe me florinjë, ky atdhetar i klasit të parë nuk pranoi kurrë të shitet apo shesë idealet e lirisë së atdheut, që ai e quante mbi gjithçka. Vlen të kujtohet se Dedë Gjon Luli kishte qenë ndër të parët atdhetar që mbështeti Kongresin e Manastirit (1908) dhe vendimet e tij për alfabetin shqip që kemi sot. Kur në Shkodër, një grup fanatikesh musliman të nxitur nga hyqameti turk kërkuan të organizojnë një manifestim në perkrahje të shkronjave arabe, ata ndërruan mendje kur moren vesh se malesorët e Malësisë (me në krye Dedë Gjon Lulin ,N.B.) do ti pergjigjen me një manifestim akoma më të madh e më fuqishem në perkrahje të shkronjave latine. Dedë Gjon Luli i fali gjithçka lirisë së atdheut, duke angazhuar në këto luftëra djemtë e tij, por edhe nusen e djalit të tij, Norën e tjer. Luftërat çlirimtare për Dedë Gjon Lulin vazhduan deri më 24 shtator 1915, kur e vranë armiqt e Shqiperisë Etnike. E vranë Dedë Gjon Lulin pasi keta armiq e shihnin si një ndër pengesat kryesore të grabitjes të trojeve shqiptare të Malesisë Madhe e më gjerë… Dedë Gjon Luli kishte ndertuar një bashkepunimin të shkelqyer në mes të atdhetarëve malesoreve e më gjerë pa dallim feje e krahine, dhe kjo e kishte shqetsuar gjithnjë pushtuesit shekullore otoman dhe fqinjet hileqar e shoven malazez. Për Dedë Gjon Lulin është shkruar e folur gjithnjë, per forcën, vullnetin, urtinë dhe atdhedashurinë e palekundur për trojet shqiptare edhe kur ai kishte dialoguar ballperball me shovenë apo perkrahes të tyre: Admiralin anglez Cecil Burey i cili, për të ndalur hovin e Dedë Gjon Lulit me malësorët e tij që mbronin me çdo çmim trojet e tyre shqiptare i kishte thenë Dedes ,kot luftoni më se Hoti e Gruda mbaruan, pasi Europa ia ka dhënë Malit Zi…E kreshniku Dedë pa ju dridhë qerpiku i ishte pergjigjur rrufeshem : “Ti zotni ke tager me shitë kopshtin tand, se atë t’emin as nuk e shes , as nuk e fali..” Admirali duke parë vehten ngusht kishte kërcënuar malësorët se mos ndejshin rahat , fuqitë e mëdha kanë me i zbatua me forcë vendimet e veta.. Pas ketyre fjaleve të admiralit kishte ra një heshtje, që e theu vet Dedë Gjon Luli me fjalet – kushtrim : ”A ka tager e forcë Europa me më ndalue që me derdh gjakun tem”. Krali i Malit Zi një ditë do ti thoshte Dedë Gjon Lulit se malësorët e tu janë vetem një grusht eshtnash perpara taborreve të turqisë. Pranoni ndihmen tonë që të shpetoni. Deda do tja priste, o Kral, shqiptari nuk ka parë tek vehtja kurr eshtnat, por zemren.. Kral Nikolla në Vrellë të Potgoricës kur u takua ball-perball me Dedë Gjon Lulin do ti thoshte: “O Dedë Gjon Luli gryka e pushkes sate është e ngushtë dhe vetem duke pasë në krah Malin e Zi ty të bëhet gryka e pushkes top”. Por Dedë Gjon Luli do ti pergjigjej aty per aty: “Me të vertet o kral gryka e pushkes time është e ngushtë, por duke u ndodhur midis maleve shqiptare ato ma bajnë gryken e ngushtë të pushkes sime më të gjerë e më të fuqishme se gryken e topave të ushtrisë sate.13. Ndersa kur një gazetar i huaj e pyeti Dedë Gjon Lulin ,si është e mundur që një grusht luftëtaresh si ju të ndeshen me porten e lartë? Dedë Gjon Luli do t’i pergjigj rrufeshëm me fjalet: “Shqiptari është ah e nuk është shelg që të perkulet”. Dedë Gjon Luli gjithmon perpara se të nisej në beteja kerkonte që me vehte të kishte një flamur shqiptar. Një ditë shoket e çetes me të cilet ishte nisur në një betejë i thanë :” O baca Dedë kemi nevoja të tjera më të mëdha se flamurin sot në luftë”, baca Dedë pasi u kishte drejtuar shikimin të gjithëve u ishte pergjigj: “Jo bre burra, në krye duhet Flamuri se ai i ka të tana brenda : Besen , trimnin, zakonet, bashkimin, luften dhe fitoren. Ai ka gjakun e të parëve tanë që e skuqi e na prinë”. Por me pakë fjalë e mrekullisht e ka “permbledhur” portretin atdhetarë të Dedë Gjon Lulit , publicisti dhe vullnetari italian Euxhenio Vaina , me daten 7 gusht 1911 (nga Tivari) kur e “quan” Ded Gjon Lulin: “Kalores të pa njollë dhe pa frikë”.

“DEDË GJON LULI NË DITË E SHPALLJES SË PAVARËSISË

Në diten e shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë me 28 nentor 1912 në Vlorë, mungoi Dedë Gjon Luli, mungoi ai që duhet të ishte i pari e në krye të vendit, mungoi ai që mbajti më shumë se një gjysem shekulli të ndezur zjarrin e lirisë në trojet e Malesisë Madhe e më gjërë, mungoi ai që me 1911 shperndau në votrat (gati të fikura ) të Shqiperisë gacat e zjarrit, per të rindezur zjarre të reja lirie e mvehtesie. Mungoi ai që frymzoi e trimëroi Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin e tjerë korifenjë të shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë. Mungoi Dedë Gjon Luli, mungoi ai që vetem ai nuk duhej të mungonte kurrë. Por ndonse Dëdë Gjon Luli mungoi fizikisht, ai me vepren e tij atdhetare ishte atë ditë aty, madje në krye të vendit, se pa Dedë Gjon Lulin dhe luften e tij me trimat Malësor ,ajo ditë nuk do të kishte ardhur kurrë. Dedë Gjon Luli nuk shkoi ne Vlore pasi ishte në moshen e tij 72 vjeçare, por që ja rendonte këtë moshë edhe jeta si “kaçak” duke jetua ma shumë jashtë (malesh e shpellash, ku shtroje kishte token e bymyer me gjak , dhe mbulojë atë copë qiell që na takonte, por që shpesh e mbulonin retë e zeza që shpraznin mbi trojet tona shi, breshen e rrebeshe). Këtë jetë të veshtirë e pershkruan sakt e bukur famulltari i kishës së Brigjes, At Agostini në një relacion që i dergon Argjipeshkëvisë të Shkodres me daten 29 janar 1886 , ku ndër citojmë : “Shumë i ndershmi Dedë Gjon Luli, i pari i arratisun , gjendet në kushte shumë të veshtira jetese, i mungon deri buka shtepinë e tij të djegun sapo e kanë mbuluar në një qoshe. Të ndihmohet se është ma i ndershmi dhe ma i dashtuni në keto male”. Edhe sot gjindet si “shenjë” një shpell e vogel aty ku “ndahet” Hoti me Kastratin me homonimin “Shpella e Dedë Gjon Lulit”, ku ai shpesh ishte strehuar gjatë perndjekjeve nga hyqameti turko-osman. Këto kushte Dedës ja kishin renduar moshën e paksuar fuqinë për të shkuar atë ditë në Vlorë. Por e kishte të pamundur edhe pasi rruga nga do të kalonte ishte plot tym e erë baruti ku perlesheshin dy armiq shekullorr të malësorve e shqiptareve, Shkaju i Malit Zi që kerkonte të pushtonte Shkodren e rrethueme prej tij dhe turkut, që kishte mbetur me një pjesë të ushtrisë së tij si trofe lufte , por që së bashku me shkodranë e shqiptar të tjer po mundoheshin të mbronin vehten e Shkodren. Këto veshtirësi nuk “mbaronin” me kaq , pasi Kral Nikolla i Malit Zi me politiken dhe propoganden e tij hileqare kishte arritur të mashtroi jo pak malesorë, të cileve u kishte thënë më ndihmoni të bojmë turkun që nga Malesia e deri pertej Shkodres , e ju kudo në keto vende që do ti çlironi do të ngritni flamurin tuaj, dhe do të jeni zot të trojeve tuaja dhe ne nuk do tu biem më në qafë, por për këtë duhet ti thejmë qafen turkut, se sa të sundojnë ai kalanë e Shkodrës, ne, as ju nuk jemi të lirë… Fatkeqësisht mjaftë malsorë u genjyen dhe moren pjesë së bashku me ushtrinë malazeze, gjoja në luften kunder turkut, por në fakt me këtë luftë ndihmuan Malin e Zi per të pushtuar Shkodren. Kur malësorët e kuptuan se çfar po benin ishte vonë, pasi deri atëherë, perveçse kishin luftur kundër “vehtes” e trojeve të tyre , duke ndihmuar armikun grabitqar Malin e Zi, kishin rënë duke luftuar edhe dhjetra malësorë, trimeria e të cileve si asnjeherë ndër mote e shekuj kishte shkuar kot… Në ketë gjendje të vajtueshme që kishin rënë një pjesë e Malesisë , Dedë Gjon Luli nuk kishte si ja kthente shpinen trojeve të Malesisë Madhe… Por Dedë Gjon Luli pas shpalljes së pavaresisë do të sfidonte kohet e veshtira dhe moshen mbi 72 vjaçare dhe do të shkonte të takonte shpallesit e pavaresisë me në krye Ismail Qmalin ,me të cilin ishte takuar edhe gjatë kryengritjes antiostomane të Malesisë Madhe në vitin 1911. Dedë Gjon Luli e siguroi Ismail Qemalin se te Malesia e Madhe do të kishte një mbeshtetje besnike dhe te palekundur per qeverinë e Vlores. Pas takimit Ismail Qmali do të deklaronte se: “Dedë Gjon Luli është pushkë e ngrehur per Shqiperinë”.

VRASJA E DEDË GJO LULIT

Me 24 shtator të vitit 1915 në Orosh të Mirdites vritet pabesisht nga falangat serbo-malazeze dhe esadiste, trimi legjendar Dedë Gjon Luli. Vritet nga komandanti serb me emrin Gjura, që gjindej (jo rastesisht) në Mirditë me një kompani ushtaresh serb në vendin e quajtur Sheshaz..Vritet kur baca Dedë kishte shkuar atje per të realizuar një beslidhje të Madhe me parinë e Mirdites e më gjerë, per të kordinuar luftën çlirimtare e mbrojtëse të trojeve shqiptare nga grykesia shekullore e shkjeve të Ballkanit e më gjerë. Lufta e parë Boterore kishte filluar dhe kishte rrezik që të realizonte vendimet famkeqia të traktatit të fshehtë të Londres të 26 prillit 1915 , duke coptuar edhe atë Shqiperi që kishte “tepruar” nga konferenca e Londres 1913. Ndaj Trimi i urtë Dedë Gjon Luli duke qënë zemra ,mendja dhe pushka e parë e Malesisë Madhe dhe shqiptarisë, për më shumë se një gjysem shekulli , kishte perbuzur moshen e thyer dhe rrezikun per jeten, duke u bërë keshtu faqja e bardhë në perjetsi e Hotit ,Malesisë e Shqiptarisë. Pas vrasjes së Dedë Gjon Lulit, falangat serbo-malazeze dhe esadiste trupin e tij të pajetë e kishin mbuluar me landë drusore e gjethe në Malin Shejtë, ku e zbuluan disa barinjë rastesisht pas disa diteve. Me 8 tetor (1915),famulltari i Oroshit të Mirdites e varrosi te kisha e “tij”. Ndersa me 29 maj 1924 eshtrat e Dëdë Gjon Lulit u rivarrosen me një cermoni madheshtore të organizuar nga Etnit Franceskan në Shkoder, ku muaren pjesë mbi tremijë veta, si dhe delegati Apostolik imzot Ernesto Kozi. Në ketë cermoni një ligjeratë brilante mbajti At Anton Harapi ,ligjeratë nga e cila menduam të citojmë: “Sikurse Athina e Roma mbi gjak e eshtna të fatosave ngrehen ndertesen e Lirisë, ashtu per të mëkamunit e Shqipnisë u lyp që gjaku i kreshnikeve të sterpikë krepat e Maleve tona. Mbas 400 vjetësh Dedë Gjon Luli me çeten e vet lufton per të paren herë nën Flamurin e Shqipnisë, per Lirinë kombetare. Ai kje tre here Fatos se i fali Atdheut dy djemtë dhe veten ,tuj u ba shenjë i salvimit të xhonturqëve, të sllavëve dhe esadisteve. Ai së dyti provoi se bashkë me Atdhetarinë në gjoksin e tij, vloi edhe zelli per Fe…Në të vertetohet fjala e popullit se ndihma e Zotit dhe pushka e Hotit e shpejtoi Lirinë Kombetare”.

REFERENCAT:

1.Ndue Bacaj, Kryekryengritja e Malësisë së Madhe kundër perandorisë Turke-osmane 1911, (botim i dytë), fq.88, Fiorentia-Shkodër 2018.

2.Ndue Bacaj, po aty, fq.89-90.

3.At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malësisë ,fq.62, Romë 1991.

4.Hamdi Bushati ,Shkodra dhe Motet ,v.I , fq.413-431 ,Shkodër 1998.

5.Hysni Myzyri , Ded Gjon Luli –patriot dhe luftëtar i shquar i Rilindjes sonë , gaz. “Zeri i popullit” dt. 23.9.1975.

6.Romeo Gurakuqi, Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës 1911, fq.86-88, Phoenix;Shkodër 2002.

7.Akte të Rilindjes Kombetare Shqiptare… Tiranë 1978.

8.Kristaq Prifti , Lidhja Shqiptare e Pejës , fq.221, Tiranë 2002.

9.Shtjefen Gjeçovi ,Fondi “Bernardin Palaj” ,dosja 4/1 dhe 15 AQH, R.Shqiperisë.

10.Edwin Jacques ,Shqiptaret-Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme , fq.352, botim 1995.

11.At Gjon Karma “Kerkime në malet tona [të veriut] ,fq.197.

12.Fritz Radovani “Dedë Gjon Luli” ,fq.27.

13.Pandi Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gazeta “Luftëtari” , dt.25 shtator 1980.

14.Frrok Çupi, ZP, Asht ah nuk asht shelg me u perkul shqiptari ,dt.3 tetor 1979.

15.Stefanaq Pollo “Gjurmë të historisë së Shqiperisë”,fq.282 ,botim i A.K.Sh. ,Tiranë 1990.

16.Pal Doçi , “Dedë Gjon Luli “ ,Tiranë 2003.

17.Ketë ma ka treguar Marash Vatë Shabi në mars të vitit 2010.

18.At Justin Rrota , Ditet e mbrame të Turqisë në Shkoder, ase rrethimi i qytetit 1912-1913 ,botim II ,botime franceskane , Shkoder , 2010 ,fq.28-31.

19.Hortense von Zambaur , Rrethimi i Shkodres 10 tetor 1912 -22 prill 1913, fq. 138, “Camaj-Pipa”, Shkoder 2006.

20.Pandi Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gaz. Luftëtari ,dt.25 shtator 1980.

21.Fritz Radovani ,veper e cituar ,fq.38.

22.At Gjergj Fishta-ligjeratë Për një monument të Dedë Gjo’Lulit, ”Antologji Shqipe”, bleni I ,shtëpia botuese “Kristo Luarasi” botua nga Filip Fishta , Tiranë 1935.

23. Ndue Bacaj, po aty,fq.104.

24.Zekeria Cana ,fjala e tij e mbajtur në shtator 2005 ,kur u inagurua shtepia muze e Dedë Gjon Lulit.

DOM NIKOLLË KAÇORRI, ATDHETARI E MESHTARI QË LUFTOI ME PUSHKË E BEKOI ME KRYQ PËR PAVARËSINË E SHQIPËRISË

November 23, 2021 by s p

http://www.albdreams.net/wp-content/uploads/2012/10/dom-Nikollekacorri.jpg

(Një kujtesë e vogël per një “gurë” të madh themeli në “godinen” e shtetit të pavarur shqiptarë)

NGA NDUE BACAJ

Nuk ka asnjë aresye të mos e themi “troç” se kleri katolik ndër motet e shekujt e Shqiperisë së robërueme , (veçanarisht gjatë atyre të pushtimit turko-osman), ka qenë drita , zemra , shpirti , truri e frymezimi i pasosun i atdhedashurisë dhe vlerave më të mira morale e matriale të shqiptarisë , fatësisht gjithnjë me kahje nga perendimi… Në fletoren “Shqipëria e Re” të dates 10 janar 1933, do të “shkruhej” boterisht se: “…Të tjer klerikë të Shqiperisë mallkonin shqipen dhe Shqiperinë , kleri françeskan derdhte gjakë , djersë dhe inteligjencë , per të zhvilluar gjuhën dhe ndjejat kombetare të lirisë dhe pavaresisë..”.1. Plejada e këtyre klerikeve është e madhe sa vete historia jonë , por unë me rastin e këtij pervjetorit të pavaresisë së Shqiperisë mendova të “veçoj”, atdhetarin e meshtarin Dom Nikollë Kaçorri , firma e të cilit mbi aktin e shpalljes së pavaresisë , është sot e mot një qiri drite i pashuar, në altarin e Shqiperisë Europiane…

DOM NIKOLLË KAÇORRI, “FRUT” I HARMONISË E BASHKËJETESË NDËRFETARE TË SHQIPTARËVE…

Dom Nikolla lindi në vitin 1862 në familjen “Kaçorri” në fshatin Krejë të Lurës dhe ishte “frut i rrallë” i një dashurie të “ndaluar” per “ligjet” e kohes. Ai ishte djali i katolikut Vokërr Kaçori dhe muslimanes Hanë Vladi. Vlen të theksohet se përkundër ligjeve osmane Lura ishte njëra nga trevat sfidante të kesaj “klime” që kultivonte pushtuesi shekullor turko-osman. Në Lurë muslimanet (shekulli XIX N.B.) ishin ende gjysëm të krishterë , e të krishterët gjysëm “musliman”.. Në Lurë njeri vella ishte musliman e tjetri katolik që ishte edhe kryeplak fshati , njeri festonte Krishtlindjen e tjetri Bajramin…2. Në ketë ambient “kontraditor” çifti “KAÇORRI” ndertoi familjen e vet , të mbeshtetur fortë mbi një dashuri të sinqertë të lindur e rritur natyrshem , pasi ata i kishte bashkuar dashuria , që siç perdikojnë hierarkë të lartë të besimit kristian , edhe vetë besimi është dashuri , edhe pse dashuri për Zotin , që është një e vetëm një për të gjithë besimtaret e vertet , qofshin keta kristian apo musliman e tjer.. Natyrisht per ato vite të shekullit XIX-të nuk kishte qënë e lehtë as për këtë çift , i cili per fatin e tyre të keq do të vdisnin të rinjë duke lënë jetim jo vetem Nikollen e vogël , por edhe dy djemët e tjerë më të mëdhenjë (se Nikolla) , Ndrecën e Dedën.. Se si u rriten keta jetim në ato vite të zymta të hyqameit turk këtë e dinë vetem Zoti që i kishte falë… Por natyra ishte krejt tjetër dhe siç shkruan studiuesi Daniel Gazulli ; Nikollë Kaçorri e rriti shtatin në mes pishnajave dhe kaltërisë të liqejve e të qiellit. Atje ai degjoi baladat e para që evokonin liri. I kishte ngelë veçanarisht në mendë një këngë që thoshte :

”Të gjithë gjaqet ju ti falni /

Luften turkut mos ia ndalni..” . 3.

EDUKIMI FETAR :

Vlen të kujtohet se fati i mëtejshem i (fëmisë) Nikollë Vokërr Kaçorri do të merrte “rrugë” në vitin 1872 me viziten baritore të arqipeshkevit të Durresit Patër Rafaelo d’Ambrosio, i cili kishte nën juridiksion edhe Luren , ku bente ”ligjin” Shehu i kesaj krahine , që njihej si një turkoshak i devotshem dhe e kishte marrë nën “kujdesatri” jetimin Nikollë Kaçorri, të cilin e kishte “dekleruar” musliman, dhe thuhet se i kishte “ndryshuar” emrin në “Nimet”.. Gjithsesi me ardhjen e arqipeshkevit D’Ambrosio në Lurë fisi “Kaçorri” u gëzua pa masë , dhe bëri çmos ta takojnë djalin e tyre jetim me arqipeshkevin e Durresit , i cili pasi e takoi e kuptoi se kishte të bënte me një fëmijë me inteligjencë të jashtezakonshme për moshën , ndaj u propozoi të afërmeve të Nikolles ta marrin me vehte per ta shkolluar në Delbinisht… Ky propozim gëzoi jo vetem të afermit e Nikollës, por edhe vet ketë femijë , ndaj propozimi u bë realitet… Nikollë Kaçorri pas seminarit të Delbinishtit , kalon në seminarin papnor të jezuitëve në Shkodres , të cilin e perfundoi me rezultate shumë të mira. Me 1882 perfundon kolegjin urban për retorikë e gramatikë. Nga viti 1882 deri në vitin 1888 studion në Romë . Nga viti 1888 deri ne vitin 1893 studion për teologji , filozofi dhe shkenca politike në Universitetin e “Zeking” të Zyrihut në Zvicer dhe në Austri…

DOM NIKOLLA FETAR E ATDHETAR…

Pas perfundimit të studimeve në dhjetor të vitit 1893 hynë në rrugën e bukur , por të veshtirë të meshtarisë duke filluar në Delbinisht si famulltarë, pra aty ku e kishte lënë vite më parë si shekullar… Në vitin 1894 emrohet famulltar në kishen e Shën Luçisë në Durres. Puna e tij si famulltar në Durrës u vlersua aq shumë sa në vitin 1906 emrohet Protonoter Apostolik , ndersa me 1908 bëhet sekretar i arqipeshkevisë e më pas Ndihmesipeshkev e Ipeshkev i Durresit.. Këto detyra të shenjta fetare Dom Nikolla i kreu me besnikri fetare dhe me devotshmeri atdhetare, për grigjen katolike që atehere njihej si “fara” e pa kuame e Shqiperisë Europerendimore.. Por atdhetarizmi i Dom Nikollë Kaçorrit i kalonte keto “caqe” , pasi ndër vite (së bashku me atdhetarë të tjere klerik apo shekullarë ) kishte qënë palca e qendreses me pushkë e pendë , per liri e pavaresi të trojeve shqiptare të Krujes , Kurbinit , Milotit , Lezhes , Bregut Mates , Mirdites , Lures , Durresit , Malesisë së Madhe (Etnike) , Dukagjinit e deri në Kosovë e më gjërë. Nga ky aktivitet po “rrugëtojmë” vetem në disa “segmente të autostrades” të atdhetarisë të Dom Nikollë Kaçorrit , gjurmet e të cilit nuk i kanë fshirë vitet e dekadat , dhe nuk do ti fshijnë as njëmijë vite e dekada të tjera , qofshin këto edhe të një harrese të qellimshme… Dom Nikollë Kaçorri , me shoket e tij të pandarë të binomit Fe dhe Atdhe ; At Gjergj Fishta , At Pal Dodaj , At Karl Prenushi , At Lorenc Mitroviq , At Mati Prenushi , At Sebastian Hila , At Luigj Bushati , At Bonaventura Gjeçaj , At Luigj Palaj, At Shtjefen Gjeçovi e tjer janë disa nga frymëzuesit e mbeshtetësit e korifejve të atdhetarisë si; Dedë Gjon Luli , Mehmet Shpendi , Luigj Gurakuqi , Isa Boletini , Gjin Pjetri , Abdi Toptani, Marka Gjoni , Llesh Marka Kola , Ndrecë Prenga , Gjeto Coku , e tjer…Qendresa e stuhishme antiturke e zonave (disa nga të cilat i sipercituam) per të ruajtur apo rifituar të drejtat e tyre jetësore e zakonore , (veçanarisht) në fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX , janë kurora e lavdisë dhe heroizmit të trojeve Shqiptare të cilat janë të lidhura pazgjedhesisht në perjetësi edhe me emrin dhe veprën e Dom Nikollë Kaçorrit. Për ta “ilustruar” ketë epope lavdie po kujtojmë vitet heroike 1901-1907 , kur kriste pushka e shëndriste mendja , rrezet e së cilës u dalluan qartë në kongresin e Manastirit 1908 , ku u miratua alfabeti që kemi sot , dhe njekohesisht u ndertua ajo “urë” gjigande komunikimi me Europen e Boten Perendimore , dhe kontributi i Dom Nikollës së bashku me Atë Gjergj Fishten e tjerë i “ngjason”një kolone betoni pa të cilen ura do të kishte qënë gjithnjë në rrezik “shembje”.. Dom Nikolla ka një kontribut të rendesishem jo vetem kur “luftohej” me pendë ,por edhe kur luftohej me pushkë per lirinë e të drejtat e shqiptareve.. Gjatë viteve 1909-1910 Dom Nikollë Kaçorri edhe pse i survejuar në ekstrem nga hyqameti turk , ai nuk do të terheqej nga aktiviteti i tij atdhetar antiosman. Kajmekani i Krujes në veren e vitit 1910 do të urdhëronte arrestimin e disa atdhetarëve shqiptarë , dhe pas këtyre edhe Dom Nikollën , me pretekstin se zaptinjet turq kishin kapur në Shijak hyzmeqarin e tij me tre pushkë e fishekë, si dhe letra korespondence… duke e denuar me katër vite burg , por me nderhyrjen e autoriteteve kishtare të Durresit e më gjerë pas rreth një viti e lirojnë. E lirojnë kur Malesia e Madhe kishte rindezur në votren e saj zjarrin e lirisë e flamurit , kryengritjen antiosmane të vitit 1911. Kryengritje e cila do të shpaloste në driten e diellit flamurin kombetar të Gjergj Kastriotit me 6 prill 1911 ,dhe do të miratonte programin autonomist me trajta mvehtesie , memorandumin e Greçes 10-23 qershor , 4. , në të cilin kishin kontributin e tyre korifenjet e pavaresisë së Shqiperisë Luigj Gurakuqi , Ismail Qemali , Isa Boletini , Dom Nikoll Kaçorri e tjerë. Viti 1912 do ti gjente shqiptarët e Shqiperinë në një udhekryq , që nuk i dihej dalja , pasi perandoria e së keqes kishte filluar te skemoqej në të kater anët e saj , e shqiptaret e shkretë nëse nuk i delnin zotë vehtes rrezikoheshin të mbeteshin nën rrenojat e ngrehinës osmane… Dom Nikolla e kishte kuptuar me kohë ketë , ndaj kishte shtuar aktivitetin e forcuar bashkepunim me Luigj Gurakuqin , Ismail Qemalin e tjerë korifejë të atdhetarisë , por njëkohësisht ishte angazhuar për sensibilizimin e Europës së kohës me në krye perandorinë Austrohungareze , e cila shpesh ndër mote kishte qenë “Engjëlli” mbrojtes i Gegënisë e në veçanti i Grigjës katolike në Shqipëri.. Pikrisht duke patur besim te kjo perandori europiane me insisiativen e Dom Nikollës me 12 nentor (1912 nga Durrësi) ju dergua një memorandum perandorit të Austro-Hungarisë së Franc Jozefit, per të perkrahur pavaresinë e Shqiperisë , ku ndër të tjera “shkruhej” : “..I lutena madhnisë sate që Shqipnija prej katër vilajetesh… të bahet një mbretni në vehte me tre milion shqiptarë sikur të tjera shtete të Ballkanit… Shqiptaret janë kombi më i vjeter… me gjuhë e me zakone fare të veçanta… gjaku i tyre nuk mundet me u pajtue kurresesi me çdo gjak të kombeve që janë rreth… Sado që për një kohë të gjatë shekujsh u rrahën prej tallazeve politike shqiptaret qëndruan në kombësi të vet e në zakone të veta , si një shkemb i fortë në mes të detit.. Këtë e tregojnë edhe thelloritë e mëdhaja që shqiptaret hoqen në roje të qytetrimit e perparimit të vet …Një mbretni shqiptare do të mbante jo vetem peshen e ekulibrit të Ballkanit ,por edhe të gjithë Europes, e sidomos me mujt me u ba sipas deshires tonë ,një mbretni e pa-anë (neutrale) , sikurse Zvicërra…”5. Kur delegacioni shqiptarë shkoi në Vjenë Ismail Qemali u befasua nga Ministria e Jashtme Austriake, që njihte shumë mirë gjendjen e Shqiperisë.. dhe për këtë njohje të realitetit shqiptar meriten kryesore e kishte Dom Nikollë Kaçorri.. Ishte pikrisht Dom Nikolla ai që do të priste në Durres me 22 nëntor 1912 Ismail Qemalin me bashkepuntoret e tij kur do të vinin nga Triestja në Shqiperi për të realizuar misionin e Shenjtë të shpalljes së pavaresisë , të mbeshtetur edhe nga Perandoria Austro-Hungareze… Durresi nga patriotet shqiptarë ishte “projektuar”, si qyteti ku do të shpallej pavarësia e Shqiperisë… Por kjo nuk do të ndodhte pasi do të “puqeshin” interesat e dhespotit grekë të kishes ortodokse Jakovit , dhe filoturqëve shqiptarë me në krye myftiun e Durrësit , të cilët perveç propogandes perçarëse gjetën mbeshtetje te qeveria e Stambollit e cila kishte urdhëruar vezirin e Janines ta pengonte shpalljen e pavaresisë së Shqiperisë në Durres me çdo kusht.. Për këtë turqit do të dergonin forca ushtarake , së bashku me urdherin për zhdukjen fizike të patrioteve shqiptarë që kishin marrur mbi vehte ketë mision.. Në këto kushte delegatet me në krye Ismail Qemalin dhe delegatin e Durresit Dom Nikoll Kaçorrin do të niseshin për në Vlorë , ku ishin njoftuar nga patriotët atje se ishin të mirpritur…Udhetimi siç dihet nuk kishte qënë i lehtë , por delegatet e pavaresisë kishin arritur në Vlorë. Perpara se të kryhej evenimeti historik i shpalljes së pavaresisë (me 28 nentor) ,delegatet kishin marrur “telegrafisht” lajmet e gëzueshme se disa zona të Shqiperisë kishin ngritur flamurin kombetar si simbol të mvehtesisë nga Turqia. E kjo kishte ndodhur në Elbasan me 25 nentor , në Durres (rrethina) me 26 nentor , në Kavajë, Peqin e Lushnje me 27 nentor e tjer..6. Delegatet e pavaresisë dhe pse me mungesen objektive të disa perfaqesuesve të krahinave të ndryshme të Shqiperisë ( si Isa Boletini që arriti me një ditë vonesë etj.) , vendosen që me daten 28 nëntor 1912 nga ballkoni i shtepisë së Xhemil Vlorës , të lajmrojnë “botërisht” se Shqiperia mbas sodit ishte shpallur e lirë dhe e mosvarme…7. Mjerisht kjo ditë historike që kulmoi me shpalljen e pavaresisë me simbol ngritjen e flamurit në Vloren e vogël me rreth 5 mijë banorë , nuk na ofron asnjë fotografi orgjinale , pasi ato nuk u realizuan në atë fillim mbrëmje të ftohtë me pak shi dhe me një erresirë që shtohej… Fotografitë që na serviren sot janë të cermonisë së pervjetorit të parë (28 nentor 1913) të ketij akti , të organizuar nga qeveria… (Këtu bëhët fjalë për fotografitë e pa censuruara e fallsifikuara nga regjimi i dreqneve të kuq..). Në aktin e nënshkruar të shpalljes së pavaresisë firma e Dom Nikollë Kaçorrit është fill mbas asaj të Ismail Qemalit, dhe është ndër firmat më me dritë shqiptarie . Vlen të kujtohet se disa nga nënshkruesit e ketij akti madhor nuk dinin të shkruanin shqip e per rrjelloj e nënshkruajnë turqisht…

Per rolin e rëndesishëm të Dom Nikoll Kaçorrit në diten e shpalljes së pavaresisë bënë fjalë edhe raporti i perfaqesuesit rus Shellkunov i dates 15 dhjetor 1912 , derguar Ministrisë së puneve të Jashtme në Peterburg , i cili ndër të tjera “tregon” se mbas Ismail Qemalit e kishte marrë fjalen Dom Nikollë Kaçorri , i cili kishte lavdruar trimerinë e popullit shqiptarë dhe sakrificat e bëra prej tij per të çliruar atdheun e vet , dhe njekohesisht shprehu bindjen se Shqiperia e re e pavarur do t’i kalonte të gjithë fqinjtë ballkanikë…8.

DOM NIKOLLË KAÇORRI NËNKRYETARI I PARË I QEVERISË PARË SHQIPTARE PAS 433 VITEVE.

Pas aktit madhorë të shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë , kuvendi kombetar vijojë punimet deri me 4 dhjetor (1912), ku perveç disa vendimeve të rendësishme organizative , miratoi edhe qeverinë e kryesuar nga Ismail Qemali , me Nenkryetar të Qeverisë Dom Nikollë Kaçorrin , i cili perveç aktivitetit të tij adhetar njihet si “bekuesi” i pavaresisë , por edhe si Nenkryetari i parë i Qeverisë së parë shqiptare pas 433 viteve roberi turko-osmane. Aktiviteti si Nenkryetar i Qeverisë shqiptare të Dom Nikolles pershkruhet nga puna e perkushtimi prej atdhetari të kulluar , që i kerkonte maksimumin vehtes në rallë të parë e pastaj kabinetit qeveritarë. Dom Nikolla “emertesen” e kishte Nënkryetar qeverie , por në shumicën e kohes ai bënte punën e Kryeministrit , pasi Ismail Qemali duke mbajtur edhe postin e Ministrit të Jashtem ishte vazhdimisht në “udhetim” nëpër kancelaritë europiane për njohjen e pavaresisë së Shqiperisë. Mjerisht në këto kohë Shqipëria ndodhej e pushtuar në rreth dy të tretat e teritorit saj , nga trashigimia osmane (që po jepte shpirt), serbo-malazezet ,bullgaret dhe nga shovenët grekë. Në keto kushte aktiviteti i Dom Nikollë Kaçorrit kishte perveç entuziazmit , edhe shumë zhgënjime. Janë pikrisht zhgënjimet të cila e bënë Dom Nikollen të jap dorheqjen nga posti i Nenkryetarit të qeverisë , ku nëpermjet një letre njoftonte kryeministrin per dorheqjen me 30 mars 1913. Dom Nikollë Kaçorri me intiligjencen e tij kishte arritur të kuptonte se antarë të rëndesishem të qeverise kishin filluar tja kishin me hile Shqiperisë , ndaj dorheqja do ta bënte të lirë në veprimtarinë e tij atdhetare. Në maj të vitit 1913 forcat serbe që kishin pushtuar Durrësin po largoheshin dhe Esat Pashë Toptani kishte iniciuar në Krujë një tubim me perfaqësues të Shqiperisë së mesme e më gjërë (Durrës , Kavajë , Tiranë e deri Kurbin , Lezhë e tjer..). Këtu mori pjesë edhe Dom Nikollë Kaçorri , ndoshta duke “gabuar” për herë të parë , gabim që do ta korigjonte kur me 29 korrik 1913 Shqiperia do të njihej si Principatë autonome nga konferenca e ambasadoreve në Londer. Pas këtij evenimenti turkofilet e kuptuan se Shqiperia nën Stambollin nuk ka të ardhme , dhe kolltuqet do tu shkisnin nën të ndejurat e tyre , ndaj organizuan rebelimin e vitit 1914 , ku në skenë nxorren një injorant me emrin Haxhi Qamili , i cili në “krye” të turmave nisi një luftë nën flamurin e Turqisë me “sloganin”duam baba-dovletin ,sulltanin.9. Gjatë ketij rebelimi u shkrumuan fshatra , qytete e deri (me daten 02 shtator 1914) u dogjë kisha dhe qela ku banonte Dom Nikolla , si dhe u shkatërrua biblioteka me pallatin Arqipeshkëvnor në Delbinisht , duke shprehur kështu urrejtjen pataologjike për gjithshka shqiptare dhe europiane nga rebelët filoturq. Mjerisht qeveria e Vlorës kishte dështuar edhe nga dorheqja plotë hije e kryeministrit Ismail Qemali , ku kjo dorheqje thuhej se kishte ardhur si rezultat i implikimit të tij në tentativen që xhonturqit ndëmoren per të vendosur një princ turk (Ahmet Izet Pashen) në fronin e Shqiperisë. Gjë per të cilen (I.Qemali) u padit nga kushriri i tij Syrja bej Vlora , Myfit Libohova dhe nga konsulli serb në Vlorë , tek Komisioni Nderkombetarë i Kontrollit. Me 7 janar (1914) , oficeri xhonturk me origjinë shqiptare , Beqir Grebeneja , i cili kishte marrë mbi vehte per të realizuar planin e mësipërm , sapo mbrriti në Vlorë u arrestua nga oficeret holandezë të KNK-së , ndersa ushtaret e tjerë që ndodheshin në anije nuk u lejuan të zabarkonin. Në procesin gjyqësorë oficeret turqë dekleruan se kishin ardhur në Shqiperi me miratimin e kryetarit të Qeverisë së perkohshme per të mbeshtetur kandidaturen e Ahmet Izet Pashes në fronin shqiptarë…Në gjyqë u paraqiten 35 telegramet që ju gjeten Beqir Grebenesë të cilat u zbëthyen dhe u vlersuan nga Keshilli Nderkombetarë i Kontrollit , ku sipas permbajtjes së tyre tregonin se Ismail Qemali ishte implikuar plotësisht , pasi do të shkonte per t’u takuar e biseduar diku në Europë me Ahmet Izet Pashen… Por pasi është kuptuar nga Ismail Qemali se Princ Vidi do të vinte patjeter në fronin e Shqiperisë është hequr dorë nga ky takim…10. Gjithsesi ne sot nuk mundemi të paragjykojmë veprimet apo mosveprimet e Ismail Qemalit , por ne po kujtojmë se Dom Nikollë Kaçorri nuk ishte perkulur në rrugen e tij të atdhetarisë.. Me daten 21 shkurt (1914) Dom Nikolla do të ishte një ndër antarët më të rendesishëm të delegacionit shqiptarë që do të shkonin në Gjermani per ti dorzuar kuroren mbreterore Vilhem von Vidit (Wilhelm von Wiedi-t).11.Mjerisht kur mbërriti në Durres me 7 mars 1914 Princ Vidi u perballë me rebelimin e turkofileve ,(per të cilet shkruam më siper) , dhe qeverisja e tij ishte tepër e veshtirë. Këto veshtirësi u shtuan pas vrasjes së arqidukes Franc Ferdinandi me 28 qershor (1914) nga shovenet serbë, ku pas kësaj filloi lufta e parë botërore..dhe në shtator do të merrte fund edhe mbreterimi i Princ Vidit , e bashkë me ketë Shqiperia do të bëhëj një tokë e “nëpërmkëmbur”.. Dom Nikollë Kaçorri duke parë edhe gjendjen e tij të rënduar shendetesore do të largohej për në Vjenë.. Mbas vdekjes së perandorit të Austrohungarisë Franc Jozefit me 21 tetor 1916, 12, vendin e tij e zuri perandori 29 vjeçar Karli i Parë. Elita shqiptare duke njohur kontributin e e perandorisë Austro-Hungareze ndër mote e shekuj për identitetin shqiptarë , perveç ngushellimit për humbjen pergatiti edhe një delegacion prej 34 vetash , per tu takuar me perandorin (Karli I ) , të cilit do ti uronin hipjen në fron… Në mes emrave të njohur të ketij delegacioni shqiptarë që takaun Perandorin e ri Austro-Hungarez me daten 18 prill 1917 figuron edhe emri i Dom Nikollë Kaçorrit , së bashku me emrat impozant të Malesorëve : Vatë Marashi (Shkrel) , Gjelosh Gjoka ( Kastrat) , Hasan Ahmeti (Postribë) , Avdi Kola ( Shalë) , Dedë Coku (nga Kelmendi me banim në Lezhë) , Ndue Gjoni (Orosh)…Në ketë delegacion bënin pjesë edhe Ahmet Zogu (Matë), Hasan Prishtina (Kosovë) , Sami bej Vrioni (Berat) , Emin Vokopola (Lushnje) , Elez Isufi (Peshkopi) , Lef Nosi (Elbasan) ,Kolë Ujka e Musa Juka (Shkoder) e tjer.13.

NË MES HARRESËS E KUJTESËS…

Atdhetarit e meshtarit Dom Nikollë Kaçorri me 29 maj 1917 i mbaron jeta toksore. Shpirti i fluturoi drejt qiellit per tu bërë dritë në perjetsi në kostelacionin e yllësisë së Shqiperisë , ndersa trupin ja ktheu tokës që ja kishte marrë perkohesisht. Dheu i Vjenës ja ruajti me besnikri eshtrat , të cilët pushuan në varrezat atje përreth 84 vite , sigurisht një pritje tepër e gjatë per ketë meshtarë e atdhetarë , pa të cilin çdo jubile i Shqiperisë Europiane , do të ishte jo pa një dritë , por pa një prozhektor , që na ndriçon rrugën shpesh të terratisur edhe prej vetë shqiptareve… Gjithsesi vlenë të kujtohet se gjatë regjimit komunist Dom Nikollë Kaçorri edhe kur “delte” nga harresa e qellimëshme , më shumë perdorej per “inventar historik” se sa si vlerë drite e pashuar atdhetarie… Në vitet postkomuniste të pluralizmit e demokracisë kujtesa për ketë meshtar e atdhetar e mundi disi me veshtirësi harresen e trashiguar…Në keto vite në qytetin e Durresit (në një vend të dukshem të një lulishte afër portit) u ndertua një bust i vlertë… U kerkua plot 20 vite që të gjindej varri në Vjenë të Austrisë , dhe si per “inatë” të “harraqëve” eshtrat e Dom Nikolles u gjeten të mbeshtjellura me flamurin kombetarë shqiptarë… Me 13 shkurt 2011 arkivoli me eshtrat e Dom Nikoll Kaçorrit u vendosen në kishen-katedrale të Shën Luçisë në Durrës , ku u tha mesha solemne nga Kryeipeshkevi (i asaj kohe), i Durrësit e Tiranës imzot Rrok Mirdita (tani i ndjer). Në homelinë e meshës së rivarrimit do të mernin pjesë edhe autoritete shtetërore dhe qeveritare me në krye kryeministrin e Shqiperisë (të asaj kohe), Prof.dr. Sali Berishën.. Në këtë shkrim-portret, nuk po mundem të “rri” pa cituar disa nga fjalët vlerësuese (të 13 shkurtiti 2011)…të Kryeministrit, i cili ndër të tjera do të thoshte: “Jemi në ketë cermoni kishtare per tu përulur me nderim të madh , për të shprehur së bashku me të gjithë shqiptaret , mirënjohjen më të thellë , ndaj një prej burrave më të shquar të historisë sonë kombetare…arkitektit kryesorë të pavaresisë së vendit Dom Nikollë Kaçorri , por edhe njërit nga themeluesit e alfabetit shqiptarë bashkë me Atë Gjergj Fishten e motrat Qirjazi , që i dhanë alfabetit vokacionin shpirteror të kombit shqiptarë… Dom Nikolla është dhe do të mbetet shenjëtori i pavaresisë së kombit shqiptarë”… Ndërsa Kryeipeshkevi Imzot Rrok Mirdita atë ditë (13 shkurtiti 2011), do të kujtonte: “…Dom Nikollë Kaçorri qendron në themelet e Shtetit Shqiptarë , dhe është njëri ndër gurët e mëdhenjë themeltar, të atyre themeleve që për natyren e tyre janë të padukshme por të domosdoshëm , pse mbi to qendron e mbështetet e tërë godina , Shteti i ndërtuar mbi të, prandaj pa këto themele nuk mund të ekzistojë “. Gjithsesi per një personalitet kaq të madh e të rendesishem per pavaresinë e shtetin shqiptarë si Dom Nikollë Kaçorri, çdo vlersim duket i paplotë…

“EPILOG”;

Megjithse këto kohë vlersimi e nderimi na jepin shpresa se kujtesa mundët të fitojnë mbi “harresen”, perseri na duket se është ”dominante harresa”… Këtë e tregon edhe mungesa e një monumenti apo shtatore në Tiranë, ku një vepër e till kushtuar Dom Nikollë Kaçorrit, në mes monumenteve apo shtatoreve të Ismailit , Ahmetit e Hasanit do të ishte shumë -shumë sinjifikative , jo vetem për trashigimin që propogandojmë sot , por edhe për të “nesermën” në BE…

REFERENCAT:

1.Fletorja “Shqipëria e Re” e dates 10 janar 1933.

2.Lovro Mihaçeviq; Nepër Shqiperi 1883-1907 –mbresa udhetimi, fq.31, enti botues “Gjergj Fishta”,2006.

3. Daniel Gazulli, portali “zemrashqiptare.net”2010.

4. Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878 – 1912, Akademia e Shkencave të

Republikës së Shqipërisë, Instituti i Historisë, perg. nga Stefanaq Pollo e Selami Pulaha, fq.222-226, Tiranë 1978.

5.Akte të Rilindjes Kombetare…po aty ,fq.257-258.

6.Stefanaq Pollo, Në gjurmë të Historisë Shqiptare -1- ,fq.315 ,botim Akademise së Shkenecave të…Shqiperisë, Instituti i Historisë.

7.Akte të Rilindjes kombëtare Shqiptare…po aty ,fq.261.

8.Stefanaq Pollo , Në Gjurmë të Historisë Shqiptare…po aty ,fq.318.

9.Sejfi Vllamasi, Balafaqime politike në Shqipëri 1897-1942 , fq.84-88, sh.b. “Marin Barleti”, Tiranë 1995.

10.Hasan Bello, gazeta Standard, ,fq.14, dt.28.05.2011.

11.Gazeta “Taraboshi” , me 7 mars 1914.

12.Shpetim Sala , Një Perandor në Prizren , fq.5.

13.Gazeta “Vëllaznija”, datë 28 prill 1917, janë të cilësuar 34 emrat e delegacionit….

XHUBLETA ILIRO-SHQIPTARE NJË HISTORI 4000 VJEÇARE

November 19, 2021 by s p

NGA NDUE BACAJ

HYRJE ME PAK NOSTALGJI :

Të shkruash e flasësh për xhubletën , për ne malësorët në pamje të parë duket e lehtë, por në fakt nuk është krejt kështu , pasi te kjo veshje unike , e bukur e fisnike e femrave iliro-shqiptare , “bashkëjetojnë”: trashigimia , historia, e pse jo edhe nostalgjia. Xhubleta në “luftë” me “harresen”, ndër shekuj gjeti “çerdhen” e mbijetesës mijëra-vjeçare, në veriun e Shqiperisë në pergjithsi dhe në Malësinë e Madhe në veçanti. Te malësorët u ruajt më gjatë e më mirë se në asnjë trevë tjetër iliro-shqiptare kjo veshje dhe trashigimia e saj, të pakten rreth katërmijë-vjeçare. U ruajt nga stergjyshet , gjyshet e nënat tona nga njeri brez në tjetrin. Xhubleta u ruajt jo vetëm si veshje me vlera të papersëritshme të tradites popullore shumëshekullore , por edhe si veshje në të cilen “shkruhej” histori jete , zhvillimi , civilizimi, bestynish , besimesh etj. Nëse historia e popujve të tjerë të lashtë u trashigua duke u shkruar në “hiroglife” të gdhendura në gurë e mjete të tjera “rrethanore”, te iliro-shqiptarët kjo histori u trashigua edhe e “qendisur” në mesazhet, ngjyrat , simbolet e figurat xhubletës. Siç pranohet nga shumë etnografë , studiues , historianë e arkeolog. të huaj e vendas, xhubleta përfaqëson veshjen më të hershme e më impozante jo vetëm në trojet Iliro-Shqiptare , por më e pakta në të gjithë Ballkanin. Xhubleta ka transmetuar gjithnjë mesazhe të “koduara” të qytetërimit ilir e shqiptar dhe të kulturës sonë popullore. Ne që kemi pasur moshen për të mbajtur mend sado pak që në vitet gjashtëdhjetë të shekullit XX , mund të na kujtohen shumë nuse në fis e katund që u moren, (martuan) me veshjen e xhubletës dhe “paimet” që e shoqeronin atë, që nga duvaku e deri te çorapet… Na kujtohen shumë nga ngjyrat , figurat dhe simbolet që zbukuronin xhubleten. Na kujtohet se edhe xhubleta me bukurinë e saj kishte “kokurencen” nga njera xhubletë në tjetren, persa u perket ngjyrave, figurave, simboleve dhe mesazhet që percillte ajo. Ndersa forma e saj ishte unike , në formë këmbane. Në xhubletën për gra “dominonte” sfondi i zi , ndersa në xhubleten për vajza ai i bardhë (që do të thoshte pasterti e virgjëri). Nënat tona deri në vitet gjashtëdhjetë të shek. XX , (kryesisht në fshatra) xhubleten e kishin veshjen kryesore , ndersa në arkat e tyre prej druri mbi të gjitha ruanin xhubletën me të cilen kishin dalë nuse (xhubleten e nusërisë). Me xhubleten më të bukur gratë shkonin në ditë të shënuara festash, gëzimesh , miqësish , pasishë e mbi të gjitha ku zhvillohej logu… , që ngjason (edhe sot) me paradat apo konkurencen e miseve moderne. Xhubleta i shoqëronte gratë e nënat tona edhe në vorr, apo siç i thonin malësorët hynin në dhe (varroseshin) me xhubletë.

Xhubleten në arkë gratë e nënat tona e ruanin edhe nga brisa (tenja) duke futur në pal të saj fleta duhani… Vlenë të thuhet se xhubleta të (vjetra) të ruajtura (megjithse pak) ka edhe sot në Malësinë e Madhe e më gjërë…

HISTORI NGA XHUBLETA SI VESHJE PELLAZGO-ILIRE-SHQIPTARE…

Si çdo trashigimi e kulturës , jetës, zhvillimit e civilizimit tonë, edhe trashigimia etnografike e xhubletës ka historinë e saj. Trashigimia e xhubletës permban një histori të pasur jo vetëm të etnografisë e civilizimit, por mbi të gjitha ajo trashigon elemnte të pakontestueshëm të autoktonisë iliro-shqiptare në trojet etnike e më gjërë. Duke pasur këtë histori të pasur trashigimie , xhubleta ka terhequr vemendjen e jo pak studiuesve , etnografëve, arkeologëve, historianëve , albanologëve e ilirologëve të huaj e vendas , të cilët kanë shkruar per xhubletën , historinë, bukurinë , figurat , simbolet e mesazhet që trashigon ajo. Disa nga keto shkrime (apo pershkrime) mendova ti citoj si vijon:

Historiani , arkeologu , albanologu dhe Ilirologu i njohur kroat Aleksender Stpçeviç në zbulimet dhe studimet e tij shkencore , për veshjen e lashtë të grave iliro-shqiptare (për xhubleten) ka arritur në “perfundimin” se .. : “Gratë Ilire vishnin gjithashtu një tip fustani që ishte i prerë në brez kështu, që pjesa e sipërme ishte e pelqyer për trupin , ndërsa pjesa e poshtme ishte e rrudhur dhe kishte formen e kumbonës (paraardhësja e xhubletës së sotme,N.B.). Këtë formë rrobash e mbanin hyjneshat lokale (Diana , nimfat…), në monumentet nga epoka romake si dhe gratë valltare , të paraqitura në urnat japode nga Ribiqi (shek.V-IV para Krishtit). Me rroba të tilla është veshur hyjnesha Diana, që është paraqitur në monedhat e mbretit ilir Ballaeus (shek.II para Krishtit). Mendohet se kjo formë e rrobave ilire është ruajtur deri sot te shqiptarët e Shqiperisë së veriut dhe në Kosovë (te pjestarët e fisit të Kelmendit). 1.

Kjo veshje në formë këmbane apo kumbone e qendisur mrekullisht prej qindra figurash e bojnash , është pa dyshim xhubleta e grave iliro-shqiptare (kryesisht malësore) e ruajtur mrekullisht deri në ditë e sotme në Malësnë e Madhe e më gjërë.. Xhubleta mendohet se ka qenë e perhapur edhe te paraardhësit e Ilirëve , Pellazgët.. Ilirët, si një ndër “fiset” më dinjitoze e trashiguan ketë veshje të fisme per shekuj deri në ditët e sotme. Xhubleta u ruajt me “fanatizëm” dhe u pasurua (në ndertimin e saj) me motive nga më magjepset me karakter natyror , hyjnor e deri fisnor.. Ndër fiset ilire të Labeatëve dhe Dardanëve e ka pasur dhe e ka konakun e saj Xhubleta edhe sot…Pra kryesisht në trevat Veriore të Shqiperisë Etnike. Si simbol i kesaj veshje të fisme , me prejardhje (të pakten mbi katërmijë-vjeçare) , nga koha pellazge e deri sot, në Kretë të Greqisë , ruhet një skulpturë që ngjason me xhubletën… Vlenë të cilësohet se veshja e grave me xhubletë “shoqërohej” edhe me veshje të tjera si xhoka, këmisha, postava , çorapet, rubat (shamiat) e kokes të grave që janë trashigimi Ilire… Madje edhe shamiat e bardha që shpesh lidheshin si kapica mbi kokë, janë trashigimi Ilire , që kishin per qellim të ruanin floket nga pluhrat ,por edhe të mos fshihnin hiret e fetyres së grave Ilire.2. Hershmërinë e xhubletës si veshje ndër femrat iliro-shqiptare e vertetojnë edhe vetë figurat dhe simbolet e qendisura në xhubletë. E tregojnë , pasi ato figura e simbole u perkasin edhe bestynive dhe besimeve pagane , të cilat ndër ilirë kanë ekzistuar të pakten qindra vite para besimeve monoteiste , kristiane e tjerë. Ndër më të njohurit janë simbolet që i kushtohen Diellit , Hënës , Yjeve , Gjarprit , Shqiponjës (me dy krena), Dragoit e figura të tjera që trashigojnë simbole jete e historie e deri simboli i Kryqit “thyer” (svastikës ) , që në gjuhen sanskritishte “svast”që do të thotë shëndet , mirësi dhe gëzim. Ndersa J.Dechelette… svastikën e ka karakterizuar si simbol “Dielli në lëvizje”.3. Për xhubletën , veshjen karakteristike tradicionale të grave iliro-shqiptare të veriut shkruan edhe Franc Nopça -studiues dhe albanolog (ish konsulli i pergjithshëm i Austrohungarisë në Shkodër) i cili ka qenë edhe “gjurmues” i apasionuar i etnografisë në trevat veriore të Shqiperisë. Më 1910 Franc Nopça, pati konstatuar se disa forma të veshjes popullore shqiptare vijnë drejtpërdrejt nga veshja që ka qenë në përdorim në këtë hapësirë nga koha parahistorike. Këtu në rend të parë është fjala për tipin e fustanellës së mbledhur në formë të kambanës (ziles), të quajtur xhubletë, e cila është pasqyruar në shumë monumente ilire të kohës antike, dhe e pandryshuar është ruajtur deri në ditët tona në krahinat kodrinore të Shqipërisë Veriore, mandej në zonat e fisit të Kelmendasve në Kosovë dhe tek shqiptarët në Mal të Zi… Xhubleta në pikpamje kostumografike , është shumë interesante , për aresye se perkon kryekëput me veshjet në formë fundi, të njohura nga disa terrakota të zbuluara në Kliçevec të Bosnjes dhe me objekte të tjera të ngjashme të gjetura në Mikenë dhe në Kretë (Greqi). Kjo terrakotë tregon se në të gjitha këto raste , kemi të bëjmë siç e theksojnë Hoernes , Wide , Evans dhe Vasits, me një veshje në formë këmbane , të njohur që nga koha e lashtë , mijëvjeçari i dytë para Krishtit..”.4.

Xhubleta e Malësisë sipas studiuesve të mirfilltë të etnologjisë, paraqet një ndër veshjet më të vjetra të Europës , si mbetje e një qytetrimi të lashtë mesdhetar e ruajtur në shekuj në mënyrë besnike dhe autentike në traditen e veshjes popullore shqiptare.5. Veshje me zanafillë të lashtë është xhubleta e që është mbajtur në Malësinë e Madhe dhe më gjërë… Kështu ka ardhur dhe dalmatika, një këmishë e gjatë që në të njejten formë e prerje është ruajtur edhe ndër shqiptarë.6. Një studiuese, mike e shqiptarëve dhe malësorëve , që ka vizituar trojet tona në fundin e viteve të shek.XIX dhe fillimit e atij të XX do të shkruante per veshjen e malësoreve me xhublet (vajzave dhe grave): Vajzat vishen me një rrobë të trashë , të ngrirë prej leshi të bardhë me shirita horizontal me ngjyrë të zezë. Fundi vjen e bashkohet me pjesen e siperme të rrobës , e cila është e kapur anash… Çorapet e gjata të thurura me figura të bëra me fantazi , kuq e zi , apo baardhë e zi. Gratë e martuara mbajnë veshur një fund në formë këmbane , prej leshi të rëndë e të ngrirë , me shirita në një ngjyrë kërmizi të shuar (të lyera vetë ) apo ngjyrë të purpurt…7. Xhubleten e çikave , ose xhubletën e bardhë, poetja dhe koleksionistja shqiptare Luljeta Dano e cilëson si një veshje e jashtëzakonshme, mrekullisht të bukur, për cilësitë e punimit dhe të qëndisjes, që dallohet nga simbolet e fertilitetit. Është një nga kopjet më të rralla, sepse xhubletat e bardha janë vërtet të rralla. Vajza e vishte deri në momentin që martohej.8. Studuesja Edith Durham në shkrimet e saj vlerson edhe rolin e këtyre grave (“të xhubletës”) malësoreve në jetën e perditshme kur shkruan: “Një grua në Malësi me gjithë punen e rëndë që është detyruar të bëjë nga shumë anë , është më e lirë sesa gratë në Shkodër. Ajo u fletë lirisht burrave, shpesh është e zgjuar dhe e shkathët, mund t’i kerkojnë mendim e ta dëgjojnë … kam parë gjithashtu gra që kanë nderhyrë per të ndaluar një grindje, por kur preket nderi i familjes edhe ato janë të shqetësuara ashtu si dhe burrat që të merret gjaku…”.9.

Vlenë të cilësohet se në Malësi të Madhe ka pasur edhe një “lloje” xhublete , që quhej , xhubleta cubele. Kjo xhubletë ishte më “thjeshtë”, me më pak (ose thuajse aspak) ornamente , zbukurime e “simbole”, si dhe ka qënë më e shkurter se xhubletat tipike të Malësisë e më gjërë, (dikun deri në gju). Xhubleta “cubele” ishte më komode dhe e lehtë për t’u mbajtur gjatë punëve të ndryshme, në shtepi dhe punët e tjera familjare që bënte gruaja malësore. Kjo xhubletë mund të themi se ishte thjeshtë xhubletë pune…

XHUBLETA NË MUZE…

Raca shqiptare , duke qenë kaq e lashtë , ka ruajtur mrekullisht shumë prej trashigimisë së hershme kulturore të saj. Popullsia e malësive shqiptare është perçuesja më besnike e qytetrimit të saj të lashtë , por nuk është një race inferiore. Cilësitë fizike dhe morale e bëjnë atë një prej racave më të bukura dhe më të pastra të Lindjes dhe të Europës.10. Perveç ruajtjes të xhubletave në shtepia gratë fisnike të Malësisë Madhe e më gjërë , ajo është ruajtur në muzetë lokale , që nga muzeu i Shkodrës e deri te muzeu etnografik i Malësisë i ndertuar , themeluar e mbajtur në Lekaj të Tuzit (nën Malin e Zi) nga shqiptari patriot trup-vogël e zemër-madh z.Shtjefen Ivezaj me bashkëshorten e tij Gjysten , (Muze per të cilin ka sakrifikuar shtepin e tij) e tjerë e deri në muzeun kombëtar në Tiranë. Në fondet Etnografike të Institutit të kultures popullore ruhen rreth 40 xhubleta , të futura në koleksionet e muzeut që nga viti 1948 e këtej. Ajo më e hershmja vjen nga Hoti i Malësisë së Madhe ; një vit më vonë është blerë një xhubletë vajzash e pasuruar ndër vite edhe me blerje të tjera xhubletash. Midis tyre përmendet edhe një xhubletë që ka hyrë në koleksionet tona në vitin 1965, që i perkiste Mrikë Ndue Mundies , e datlindjes 1925, nga Nikçi i Kelmendit , e cila e pati veshur këtë xhubletë në vitin 1947 kur u martua në Mal të Jushit.

Xhubletat me prejardhje nga vende jashtë Malësisë së Madhe janë më të pakta në numër e tjer… Xhubleta ose pjesë të kostumit me xhubletë si veshje me trashigimi dhe vlera historike ruhen edhe në muze të ndryshëm jashtë kufijve tanë shtetror.

Xhubleta , ruhen edhe në disa muze,si: në Muzeun Etnografikë të Beogradit , të Sarajevës e të Zagrebit , në Muzeun e Kitses në Austri. Në Muzeun e famshëm të njeriut në Paris , ku ka disa xhubleta , ndër të cilat edhe ndonjë më të hershme se ato të koleksioneve tona , të blerë që në vitet tridhjetë (të shek.XX).11. Në muzeun e Njeriut në Paris , xhubleta është e zbukuruar me disa iva ose rrogzina cohe vjollcë , vishnje ose të kuqe të alternuara me ivat e zeza dhe në pajtim me të shkojnë edhe zbukurimet e përparjes , të këdhokllës e të xhokës (sidomos thekët e supave). Kurse një xhubletë e paraqitur e Max Tilkes mbi kostumet , është ngjyrë portokalli me të bardhë.12. Pra siç shihet Xhubleta ka terhequr edhe vemendjen e disa muzeve të shteteve europiane , të cilat kanë siguruar dhe ekspozuar xhubleta (dhe pjesë të kostumit të saj) , në ambientet e muzeve të tyre.

PAK RRJESHTA NGA MJESHTRIA E PUNIMIT TË XHUBLETËS.

Xhubleta nga etnografët e kostumografët konstatohet se është një nga veshjet më të veçanta , më komplekse dhe më të veshtirat në punim. Në punimin e xhubletes kerkohet profesionalizem prefekt , njohje e traditës historike e pa deformuar , saktësi , durim , fantazi , por edhe novatorizem në kombinimin e të vjetrës së tashiguar me të rejat që impononte koha… Xhubleten e kanë punuar mrekullisht vetëm mjeshtre duararta. Veçantitë e këtij kostumi (xhubletës) kanë terhequr vemendjen me prerjen e jashtëzakonshme të saj, që nuk gjen paralele me asnjë nga tipet e tjera ekzistuese të veshjeve për gratë në Shqipëri, në Ballkan e më gjërë. Ajo perbëhet nga një numër çuditrisht i madh copash e rripash shajaku e cohe dhe nga një sasi e konsierueshme spiku të leshtë. Konkretisht duheshin afersisht 25 deri në 30 copa me forma të ndryshme, por duheshin gjithashtu dhjetra metra spiku të përgatitur në shtëpi me një teknologji mjaft primitive , duheshin po ashtu penjë të fortë leshi për qepjen e saj… Konfeksionimi i saj është padyshim një provë e vertet bravura (zotësie) , sepse duhet njohuri e shkathtësi e veçantë për t’i montuar së bashku gjithë ato copa e copëza , aq më tepër që, duke qenë të trasha, ka veshtirsi të manovrohen për t’u bashkuar njëra me tjetren, sidomos kur ky bashkim nuk bëhet midis gjatësish të barabarta , si ndodh zakonisht. Kështu një rrogzinë , të themi 200 cm , duhet bashkuar me një 180 cm , ose në rastin e xhokes, një copë shajaku , që formonte pjesën e poshtme të saj , duhej mbledhur në formë palash të dendura , punë aspak e thjeshtë kjo. Duhej pra një teknikë shumë e nderlikuar dhe e vështirë për të qepur pjesët e ndryshme të kostumit më xhubletë… Kostumi më xhubletë ka një sistem shumë të veçantë zbukurues , ku perdoren elemente shumë të lashta zbukurimi , si thekët apo mbivendosja e copave , shumë spik , pastaj edhe rruaza, pafta të vogla filigrame , shirita e fije ari etj… Edhe përbrenda pjesëve përbërëse të këtij kostumi; xhubletës , kërdhoklës , përparjes , xhokës etj…- bie në sy një pështatje e kërkuar e motiveve të zbukurimit nga njëra pjesë në tjetrën…13. Gjithashtu në kostumin e xhubletë vihen re disa tipare arkaike. Për shembull , ashtu si në veshjet homerike , xhubleta nuk është një veshje që bie lirshëm në trup , por rri e ngrirë dhe pa shumë perkulje. Pastaj perdorimi i thekëve të gjatë për zbukurim tek supet e xhokës dhe te pjesa e poshtme e përparjes ka gjithashtu karakter arkaik. Edhe kërdhokla duket se është shumë e lashtë. Një dëshmi tjetër kemi tek vargoi i brezit që perdorin gratë malësore, i dëshmuar arkeologjikisht që në prehistori…. Xhubleta është dëshmitare e një qytetrimi të lashtë mesdhetar , që i pati paraprirë qytetrimit ilir, në të cilin , me sa duket , ajo u integrua por nuk u asimilua… E strukur në zona relativisht të izoluara e malore , ajo pëshkoi Mesjetën, duke arritur deri në shekullin tonë, duke na sjellë një mesazh mjaft të qartë nga e kaluara e largët.14. Xhubleta është punuar nga leshi i deleve , nga fijet e tymnit dhe init , të cilat lënuren-tirren në bosht , thuren në formë pelhure në katër liq në avlëmend , shkalen në shkalatore , prehen dhe qepën. Të gjitha këto punë i bënë gruaja malësore. Ky matrial quhet tirk. Xhubleta e punuar nga tirku zbukurohet me fije spiku të zi . Spiku punohet prej leshi të zgjatur (tymnit) . Bashka sëpari lahet , pastaj shprishet me dorë , ndahet tymni , lënuret me gërhanë e tirret i hollë me bosht në furkë. Pastaj dredhet po ashtu në bosht dhe bëhet 16 fish , duke u dredhë të gjitha fijet së bashku, për t’u bërë i gatshëm për qepje me gjylpërë. Dredhja e spikut është bërë në veglen adekuate ku punohet. Ky quhet koshi i spikut dhe ka tetë kalema ku është i mbështjellë peri. Xhubleta përbëhet nga ivat , që nga ana e përfundme kanë tirk , spiku , rruazat , coha e terrtili. Xhubleta përbëhet nga gjithësit 31 pjesë iva dhe spiku. Fundi i xhubletës punohet nga leshi i ngjyrës së bardhë, prej katër liqsh , që quhet me emrin t’pramtë e xhubletës. Iva e xhubletës dekorohet me rruaza të galme … me të gjata e të vogla , në motive floreale, n’lula. Iva e xhubletës me terrtil e rruaza- e perzier. Ka pasur edhe laxhuhere – në formë rruazash.

Kliti i xhubletës është punuar prej tirkut e spikut , ndërkaq krahët dhe kracat e xhubletës janë punuar nga leshi – tirku. Prehni i xhubletë po ashtu. Në fund greshpet , të punuara nga peni i leshit ngjyrë fice (të kaltër). Shogzat në vend rrypi.15. Zakonisht në rreshtin e fundit të këmbanës, të kordonit të bardhë, gjithmonë gjen një rresht të tillë që është o gjarpër, o është shumë i ngjashëm me zinxhirin e ADN-së ose me diçka si fetus, embrion fëmije. Por këto janë çudirat që i përkasin kësaj bote. Gjithashtu është shqiponja me dy kokë, me tipare dragoi dhe shumë herë e gjejmë me flakën që dragoi nxjerr nga goja…

Është kjo larmi punimi e kombinimi ngjyrash e figurash që e ka “nxitur” studiuesin dhe shkrimtarin e njohur hungarez Daniel Kornidez në vitet 1753-1754 të shkruante: “As palloi , e as ylberi nuk kanë aq ngjyra sa xhubleta e grave kelmendase-shqiptare, se kjo veshje ka të gjitha ngjyrat e gëzuara të mëmës natyrë.”.16. Vlenë të thuhet se kostumi i xhubletës kishte edhe “paime” të tjera si ; ruben e leshit (ruben me thekë), këmishen e pelhurës me gryken e saj , kraholin prej cohe , malloten (e galme), grykcen (matrial veleduni-kadife), pshtjellakun, çorapet , këputët , opakët etj. “Ndertimin” ose punimi i xhubletës është mjaft i sofistikuar. Gruaja malësore duhet të ketë një “tabelë logaritmesh” në kokën e saj që ta thurë kokërr për kokërr sythi dhe ta montojë në një mënyrë të tillë që të marrë formën e duhur të kambanës dhe të rrijë në këmbë… Çfarë është më e rëndësishmja… xhubleta bëhej besnikërisht në vijë familjare dhe çdo vajzë mbart statusin familjar, farefisnor etj. Veshja është si veshja e “ushtarakëve”, përfaqëson gradat e jetës civile-familjare. Në shek. XVIII, xhubleta bëhej me shumë ngjyra, por ngjyrat që kanë arritur në ditët e sotme janë me dominacë: të zeza për gratë dhe bardh e zi për vajzat… Xhubleta është e vetmja (veshje) që jep identitetin e kombit Shqiptar, nëpërmjet motiveve, ku emblema më e dukshme për të gjitha është shqiponja. Në misterin e xhubletës janë edhe një seri simbolesh ku paraqesin lidhjet…me besimin te zoti, dashurinë dhe bukurinë e femrës malësore. Gruaja malësore merrte 5-7 xhubleta në pajë.17. Ngjyrat më shumë të zgjedhura që perdoren në xhubletë janë ngjyra e zezë, vjollcë ose blu, e kuqe, jeshile (ose bojëhoxhe)… Xhubleta, e cila peshon rreth 15 kilogramë. Për ta mbyllë këtë “pjesë”, të shkrimit tim publicistik per xhubleten , nuk besoj se mund të gjejë fjalë më brilante e domethenëse se sa ato të studiuesit e publicistit të njohur Fahri Xharra në një shkrim të tij që ka pasur si qellim sensibilizimin për mbrojtjen e xhubletës nga UNESCO, kur ndër të tjera shkruan: “Kostumografia jonë të mahnit me vlerën e materialeve të përdorura si ari, argjendi, mëndafshi apo kadifja vishje që njihej në të gjithë europën si veshje vetëm e aristokratëve por që gjendet në të gjitha objektet tona etnografike. Por më e çuditshme se materialet janë teknikat e punimit që mundësojnë të kemi sot veshje 4000-vjeçare që gjenden jo në formë arkaike, por me një sofistikim të frikshëm në kuptimin estetik, kulturor dhe pasuror, duke sjellë antikitetin si një postmodernizëm të pasuruar me figura simbolike”.18.

MALËSIA E MADHE “ARKA” KU U RUAJT MË BESNIKRISHT TRASHIGIMIA ETNIKE ILIRO-SHQIPTARE E XHUBLETËS.

Për të “treguar” diçka nga kjo trashigimi e xhubletës etnike iliro-shqiptare, që në Malësi në Madhe ruhet më besnikërisht se në asnjë trevë tjetër shqiptarie, (gjë që vertetohet “lehtësisht” edhe sot) , mendova që të citoj njërin nga mbledhësit dhe redaktuesit e Visareve të Kombit, (këngë kreshnikësh dhe legjenda), At Bernardin Palaj-n, (I cili për kontributin e tij në këtë lamë “thirrej” edhe Frati i këngëve). At Bernardin Palaj në një studim të tij me titull Veshja dhe zejtaria ndër male (botim i vitit 1943, në Bota shqiptare dhe me 1944 në “Hylli i Dritës”…), ndër të tjera do të shkruante: “Turisti që kerkon malet, fushat e qytetet e Shqipënisë , sheh se sa ndryshime të mëdha kanë petkat (veshjet) e burrave e të grave në Toskëni e në Gegëni, ndër qytete e ndër katunde…. Në shkosh në festë ndër malet e veriut të Shqipnisë, ke me u çuditë per ndryshimin e madh që ka trajta e petkut sidomos në grani në Malësi të Madhe, në Mirditë, në Zadrimë, në Pukë e në Dukagjin….Në Malësi të Madhe bjen në sy Xhubleta në trajtë kumone (forma më e lashtë Iliro-shqiptare e xhubletës N.B.), ndërsa në Dukagjin trajta e saj është më e permbledhët. Zadrimorja ka ruejtë koretin e vjetër, (një fare kotulle që veshin katundaret),; mirditorja djahengun, (dallamë e leshtë e bardhë e punueme me spik e gajtana që veshin mirditoret), e stravecat (petk i vogël punue me tufa per me shterngue dallmen në ije), ndersa kosovarja paranikët (bohçe që vihet perpara e mund të jetë leshi ose pelhure), e punueme per bukuri… Puna e dorës per gratë e maleve ma me rëndësi është xhubleta…19.

“XHUBLETA DHE RREZIKU SERB I PERVETSIMIT TË TRASHIGIMISË…”.

Prej disa kohesh “thuhet” se Serbia po bënë perpjekje , që xhubleta si trashigimi etnografike, të njihet , regjistrohet e mbrohet nga UNESKO si trashigimi e kulturës autoktone të popullit serb. Siç tregon edhe një eksperiencë e thjeshtë e çdo niveli, jabanxhinjë për t’u integruar e dukur sa më vendali (autokton) janë munduar të imitojnë , kopjojnë e pervetësojnë sa kanë mundur vlera morale , matriale , kulturore e historike të vendalive (autoktonëve) të vendbanimit ku kanë zbritur. Serbët si ardhacakë të vonë në trojet ilire të Ballkanit (pas shek.VII-IX mbas lindjes Krishtit) , të zbritur nga Uralet , perveçse kanë grabitur troje iliro-shqiptare, në të cilat banojnë, vazhdimisht janë munduar të grabisin e pervetsojnë edhe vlerat kulturore -monumentale- civilizuase e njërzore, të historisë, besimit , trashigimisë e autoktonisë iliro-shqiptare. Fatkeqësisht deri tani ja kanë arritur jo pak , por pangopsia e tyre duket se nuk ka fund. E fundit trashigimi kulturore iliro-shqiptare që duket se UNESKO e ka regjistruar si “serbe” është vegla muzikore popullore, lahuta. Të njëjten gjë serbët janë duke u munduar të bëjnë edhe me xhubletën… Është me vlera të thuhet se jabanxhinjët serb kanë jo më shumë se 1100-1300 vite që kanë ardhur në trojet ilire të Ballkanit , ndersa xhubleta pranohet historikisht e shkencërisht se ka të pakten 4000 vite që njihet e trashigohet si veshje autoktone e grave iliro-shqiptare. Një “argument” pa argument që po e perdorin serbët dhe sherbëtorët e tyre, per të pervetsuar autoktoninë e xhubletës , është ajo se gjoja xhubleta ka formen e kumbonës (këmbanës) së kishës, pra është veshje kristiane (siç është popullsia serbe-ortodokse), ndersa shqiptarët janë me shumicë muslimane , dhe xhubleta nuk ka si të jenë e tyre. Ky “argument” bie poshtë me historinë e moshës së xhubletës , që është të pakten 2000 vite më e vjetër se besimi Kristian. Si rezultat i kësaj të vertete historike nuk ka si të kopjojnë xhubleta e kohës pagane , kumbonen e kishësh kristiane , kur kumbona e kishës kristiane ka “lindur” të pakten 2000 vite më vonë se xhubleta iliro-shqiptare. Gjithashtu ndër shqiptarët e veriut duke perfshirë edhe Malësinë e Madhe, xhubleta ka qenë veshje pa dallim si për gratë kristiane (katolike) dhe ato muslimane… Ndërsa këmbana e paisje të tjera të ngjashme të “sherbimeve” të ndryshme për kohët janë prodhuar që kur u zbuluan dhe u perpunuan metalet nga njeriu , atëherë me “besim” pagan.

Sa për xhubleten që ka formen e këmbanës , mendoj se ajo formë ka qënë më e pershtatshme për gratë ilire , si për të qitur në pah belin e bukur dhe formen e trupit , si dhe për të pasur një lëvizje të lirshme e të shpejt të këmbëve. Natyrisht edhe forma e xhubletës e “ndihmon” edhe këmbanen që “vegla” e cila e godet nga brenda këmbanen të kenë më hapsirë e lirshëmëri për të lëvizur , goditur dhe për rrjellojë për të dhënë tinguj më të fuqishem…

EPILOG ME PAK NOSTALGJI…

Femra malësore e veshur me xhubletë dukej më e bukur , më e hishme , më burrërore dhe më e plotë. Femra malësore dhe xhubleta ishin bërë ndër shekuj “sinonim” i njera tjetrës. Është kjo arësyeja që femra shqiptare me xhubletë ishte më e “kerkuara” per tu fotografuar (apo pikturuar). Më duket “unike” një poezi e Zefir Shehut (e gushtit 2009), me titull: Në ëndërr , që ia kushton plot nostalgji dy malësoreve në një foto, të fotografuar në Podgoricë rreth një shekull më parë , poezi të cilen nuk po mundem pa e cituar në këtë “shkrim” publicistik:

NË ËNDËRR !

U bëra në ëndërr prapë djal i ri

E u lëshova për në qytet .

Kur çfar po shoh ? Dy malësore !

Malësore apo zanat vet ?

Desha t’i shikoi nga afër ,

U solla rrotull , por çudi !

Unë sillu rrotull , dhe ato rrotull

Epo një pamje në sytë e mi .

U zgjova vrik nga marazi

E po mendoja : ku i kam parë ?

O mu kujtua fotografia

Rreth njëqind vjet më parë. 20.

REFERENCAT :

1.Aleksander Stipçeviq ,ILIRET , historia , jeta, kulura, simbolet e kultit, fq.91, botime Toena , Tiranë 2002.

2.Aleksander Stipçeviq , po aty ,fq.92.

3.Aleksander Stipçeviq , po aty ,fq.277.

4.Franc Nopça , Albanien.. Glasnik zemaljskog muzeja , 22/1910 ,fq.347-354.

5.Flamur Doli ; Veshja kombëtare shqiptare në studimet e Franc Nopçes , fq.106 , Ekskluzive , nr.24 prill 2002.

6.Mark Tirta , Etimologjia e shqiptarëve , fq.102 , Shpb ”GEER” Tiranë 2003.

7.Edith Durham ; Shqipëria e Epërme , Një udhëtim në Shqipërinë e veriut të vitit 1908 , fq.61-62 , botime IDK.

8.https://www.voal.ch/xhubleta-shqiptare-4000-vjecare-pse-jo-si-trashegimi-boterore-e-mbrojtur-nga-unesco/.

9.Edith Durham ; Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera pë Shqiperinë dhe shqiptarët, fq.125.

10.Luigi M. Ugolini ; Shqipëria e Lashtë,sh,gjurmime arkeologjike , shb “Migjeni” , Tiranë 2009.

11.Prof. dr. Andromaqi Gjergji ; Xhubleta një element i lashtë kulturor, Matriale të sesionit shkencor , Malesia e Madhe një visar shqiptarie , fq.114-115 , Koplik , dt.23-24 shtator 1996 , botim “Logoreci” Tiranë 1997.

12.Prof. dr. Andromaqi Gjergji , po aty fq.116.

13.Prof. dr. Andromaqi Gjergji, po ay fq.115-116.

14.Prof. dr. Andromaqi Gjergji ; po aty fq.117.

15.Prof.dr. Ukë Xhemaj;Vështrim etnologjik i krahinave shqiptare në Mal të Zi , botua , Në një cep të Ilirisë , monografi e shqiptarëve në Mal të Zi ,fq.125, Art Club , Ulqin 2007.

16.Prof. dr. Andromaqi Gjergji, po aty fq.116.

17.Intervistë e poetes dhe koleksionistes Luljeta Dano: marrë nga https://www.voal.ch/xhubleta-shqiptare-4000-vjecare-pse-jo-si-trashegimi-boterore-e-mbrojtur-nga-unesco/.

18.Fahri Xharra: Xhubleta, 4000 vjet histori, nuk ka një të dytë në botë , 24 gusht 2017, https://www.kultplus.com/tag/xhubleta/.

19.At Bernardin Palaj ,OFM ; Bota e Maleve Shqiptare (dokumente historike, zakone, doke dhe tradita, fq.166-167. Botime Franceskane , Shkodër 2018.

20.Sokol P. Lulgjuraj ; Malësia e Madhe ndër shekuj , fq.323 , Podgoricë 2010.

SHENIM: Kjo kumtesë ripublikohet me kerkesen e shumë lexuesve pas publikimeve të sukseshme në : https://balkansnews.net/vshtrim-shkurtr-mbi-xhubleten-iliro-shqiptare-me-moshe-mbi-4000-vjecare/(publikua me 26 shtator 2019), Revista-Fjala.com me 27 shtator 2019, dhe https://www.albdreams.net/xhubleta-iliro-shqiptare-4000-vjecare-ne-ne-majen-e-pendes-sime/ (publikua me 30 shtator 2019.

AUTORI

« Previous Page
1
…
4
5
6
7
8
…
10
Next Page »