Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

BASHKIMI EUROPIAN DHE GJUHA SHQIPE JASHTE POLITIKAVE KOMUNITARE

by

BASHKIMI EUROPIAN NUK MUND TË JETË TËRËSISHT E PLOTËRISHT ORGANIZATË PANEUROPIANE DHE KOMUNITET VLERASH DUKE E LËNË JASHTË POLITIKAVE TË TIJ GJUHËN SHQIPE/
Nga Ramiz LUSHAJ/
1.Shqipja, një nga gjuhët ma të moçme të botës, deri më sot, fundmaj 2014, po mbetet e vetmja nga Trungu i Gjuhëve Indo-Europiane, (pa CIS), që nuk është gjuhë zyrtare e Bashkimit Europian.
Ky status i munguar nuk iu mundësua Shqipes as në zgjerimet e mëdha të BE në vitet 1995, 2004, 2007, dhe as në afatet me pritje-përcjellje të gjata e të thata të Shqipërisë Londineze në kit’ dekaden e dytë të shek. XXI.
Ndryshe ngjet me organizatën tjetër politiko-ushtarake euroatlantike, NATO-n, e cila ndonëse ka dy gjuhë zyrtare si Anglishten e Frengjishten por në 65 vite të saj i ka të përfaqësuara në gjirin e vet të gjitha gjuhët indo-europiane.
2.Nga Trungu i Gjuhëve Indo-Europiane tre familje kryesore të saj romane, gjermanik e sllave kanë mbi 90 për qind degëzime e shtrirje gjeografike në vendet e Bashkimit Europian si dhe i flasin mbi 90 për qind e popullsisë së saj.
Nga familja e gjuhëve romane (anglisht, frengjisht, italisht, spanjisht, portugalisht, rumanisht) në BE kanë hyrë Mbretëria e Bashkuar (1951), Franca (1951), Belgjika (1951), Luksemburgu (1951), Italia (1951), Republika e Irlandës (1973), Spanja (1986), Portugalia (1986), Malta (2004), Rumania (2007).
Nga familja e gjuhëve gjermanike (gjermanisht, hollandisht, danisht, suedisht) në BE kanë hyrë Gjermania Perëndimore (1951) e, Gjermania Lindore, përndryshe si Republika Federale e Gjermanisë (1990), Belgjika (1951), Luksemburgu (1951), Hollanda (1951), Belgjika (1951), Austria (1995), Danimarka (1973), Austria (1995), Suedia (1995), Finlanda (1995).
Nga familja e gjuhëve sllave ( sllovenisht, polonisht, çekisht, bullgarisht, sllovakisht, kroatisht) në BE kanë hyrë Republika Çeke (2004), Sllovenia (2004), Polonia (2004), Bullgaria (2007), Sllovakia (2004), Bullgaria (2007), Kroacia (2013).
Nga Trungu i Gjuhëve Indo-Europiane kanë hyrë edhe familja e gjuhëve balltike (letonishtja, lituanishtja) si dhe familja e gjuhëve kelte (irlanishtja) si: Lituania (2004) e Lituania (2004), Republika e Irlandës (e antarësuar më 1973 dhe irlandishtja si gjuhë zyrtare më 2007), Mbretëria e Bashkuar ( Irlanda e Veriut, Skocia e Uellsi), ku gjuhët skoceze e uellsiane kanë status të veçantë në BE. Si degë më vete është edhe Greqishtja, gjuhë zyrtare në Greqi (1981) dhe në Qipro (2004) e cila ka gjuhë zyrtare edhe Turqishten.
3.Bashkimi Europian edhe në koft se e shef Shqipen si kriter politik të “vetin” duhet të marrin në konsideratë me përparësi edhe anën tjetër të medaljes, pasi Shqipja është pjesë e identitetit e komunitetit të vlerave të tij.
Së pari: Gjuha Shqipe, e prejardhur nga ajo pellazgo-ilire, është nga gjuhët më të vjetra të Europës, biles para shumë gjuhëve zyrtare të Bashkimit Europian, që hodhën rrenjë e lëshuan degë dhe morën hapësira gjeo-politike europiane pas lindjes së Krishtit, si disa nga gjuhët sllave, uralike e altaike, etj.
Së dyti: Shqipja zenë vendin e 79-të në botë, ndër 300 gjuhët e sotme që fliten nga mbi 1 milionë banorë. Në këtë tregues vetëm 12 gjuhë zyrtare të Bashkimit Europian janë para saj, si ajo Angleze, Frenge, Spanjolle, Gjermane, Italiane, Polake, Rumune, Hollandeze, Greke, Hungareze, Çeke e Suedeze.
Së treti: Gjuha Shqipe është gjuhë zyrtare e vetme në Republikën e Shqipërisë, gjuhë zyrtare ( e para për nga popullsia) në Republikën e Kosovës, gjuhë zyrtare e dytë në Republikën e Maqedonisë. Nisur nga ky tregues shtrirje të saj në disa shtete, Gjuha Shqipe, po të krahasohet me gjuhët zyrtare në BE, zenë vend pas gjermanishtes, anglishtes, frengjishtes.
Së katërti: Trungu i Gjuhëve Indo-Europiane, (bashkë me familjen Indo-Iraniane, etj. dhe degë të veçanta si Armenishtja, Anatolianishtja – Hittët, etj.) ka 449 gjuhë, ku Gjuha Shqipe renditet e 46-ta, çka do të thotë se për nga shtrirja territoriale e numri i shqipfolësve të saj, merr një rëndësi të vecantë.
Së pesti: Italia, si vend antar themelues i BE-së, këto kohët e fundit, e ka njohur Arbërishten e ngulimeve shqiptare në disa zona të saj, si një nga gjuhët e minoriteteve në listen e Bashkimit Europian. Greqia, si vend antar i BE-së dhe fqinjë i Shqipërisë, pamvarësisht se BE i ka apeluar disa herë, nuk po e ndjek shembullin e Italisë, që ta rendisë Arvanishten në listen e gjuhëve të minoriteteve të Bashkimit Europian, pamvarësisht faktit se Krahina e Çamërisë Shqiptare ka Shqipen gjuhë të tokës e të tamblit të vet amtar. Shembulli i Italisë duhet ndjekur me antarësimin e Shqipërisë në BE në kit’ qershor 2014.
Së gjashti: Shqipja po bahet gjuhë panballkanike, pasi me nënshkrimin e Kartës Europiane për Gjuhët e Regjioneve e Minoriteteve, po përdoret edhe në treva etnike shqiptare. Republika e Serbisë (15 shkurt 2006) e njeh Shqipen në Luginën e Preshevës (në tre komunat shqiptare si Preshevë, Bujanov e Medvegjë), etj.; Republika e Malit të Zi (15 shkurt 2006) njeh Shqipen në disa komuna si në Ulqin, etj.; Rumania (24 tetor 2007) e njeh Shqipen si gjuhë në përdorim për diasporen shqiptare në këtë vend.
Tashti ka ardhë koha që Shqipja të jetë edhe një gjuhë paneuropiane, një gjuhë zyrtare e Bashkimit Europian.
4.Në Bashkimin Europian, ka disa shtete antare të tij që nuk i kanë gjuhët zyrtare nga Trungu i Gjuhëve Indo-Europiane, si Hungaria në Europën Qëndrore, Finlanda në ishullin Skandinav e Estonia në hapësirat Balltike, pasi këto të tria hyjnë në gjuhët Fino-Ugrike, ashtu sikurse shteti ishullor i Maltës në Mesdhe, me gjuhën malteze, hynë në gjuhët semetike.
Pas këtyre shembujve mund të pyesim: ende do të mbetet jashtë Bashkimit Europian Gjuha Shqipe, rrënjase e Europës kontinentale e ishullore?!
Disa shtete europiane përsa iu përket gjuhëve të regjioneve e minoriteteve të tyre kanë më përparësi në Bashkimin Europian si gjuha Armene në 4 shtete si Bullgari, Qipro, Hungari e Poloni; gjuha Serbe në Austri, Hungari, Gjermani, Rumani e Slloveni; gjuha Kroate në Austri, Republikën Çeke, Hungari, Itali, Sllovaki e Slloveni; gjuha Boshnjake në Austri, Gjermani e Slloveni; etj.
Kur e trajtojmë ballas, hapur e ngultas çështjen e Gjuhës Shqipe në listën e gjuhëve zyrtare apo edhe të regjioneve e minoriteteve të Bashkimit Europian, kam parasysh se nuk po flas për ngulimet ilire në kohën e Aleksandit të Madh, në pllajën e Hundëzës në 2300-2700 m. lartësi mbidetare në Nuristanin e Pakistanit me mbi 50 mijë banorë, aty ku takohen Afganistani, Pakistani, Kina e Taxhikistani, të cilët ende flasin dialektin e tyre Burrushesku (Gjuha e Burrave), me rrënjë e gjurmë të Shqipes.
Gjithësesi e realisht kam parasysh faktin se po flasim për një vend europian si Shqipëria, për një gjuhë të veçantë në Europë e me peshë territoriale e popullsie në Ballkan, që ka fqinjë tokësorë Greqinë e fqinjë detar Italinë antare të Bashkimit Europian, që meriton vëmendje e përparësi, duke e antarësuar vendin tim, Shqipërinë, në BE sa më shpejt të jetë e mundur.
Çështja shtrohet thjeshtë: Shqipja e Shqiptarëve në Ballkan kur do të zerë vendin e merituar në gjuhët zyrtare të Bashkimit Europian, që materialet dokumentare të BE-së të kenë fatin historik të përkthehen edhe në Gjuhën Shqipe, që Shqipëria të jetë antare e BE-së.
5.Ndërsa ngre çështjen e përdorimit zyrtar të Shqipes në BE kam parasysh edhe faktin tjetër, se Bullgaria ballkanike një vend i porsa pranuar asokohe në BE (2007) e ngriti problem edhe në përdorimin e një germe (shqiptimin e saj) të fjalës “Euro” për t’u shqiptuar sipas gjuhës bullgare “Evro” në të gjitha përkthimet, në të gjitha gjuhët zyrtare të BE-së. Bullgaria arriti deri aty e atje sat ë kërcenoj edhe me Veton e saj. Ndaj u gjet një kompromis: në dokumentet zyrtare të BE-së, të përkthyera në gjuhën bullgare, të mos shkruhet fjala e plotë “Euro” as në variantin roman e as në variantin bullgar “Evro”, por thjeshtë vetëm kodi i saj bankar ndërkombëtar “Eur”, çka, kjo, i mundësoi edhe Malit të Zi të nënshkruante MSA me BE më 15 tetor 2008, etj.
Kur diplomacia e politika e BE ndërhyn e zgjidhë problematika edhe për një gërmë alfabeti gjuhësor, atëherë a mund të bëjnë më shumë e më shpejt edhe për t’i dhënë Gjuhës Shqipe vendin e merituar e të munguar në BE, duke e pranuar Republikën e Shqipërisë, me proçedura të përshpejtuara, jo vetëm si vend kandidat, por edhe antar të tij?!
Prandaj, jo vetëm statusi i pritshëm si vend kandidat në BE në qershor 2014 , por edhe antarësimi sa më i shpejtë i Shqipërisë në BE, nuk është as privilegj dhe as sakrificë, por detyrë e paplotësuar e kohës nisur nga realiteti historik, sepse realiteti i ri gjeo-strategjik, politik e kulturor i Europës e Botës e kërkon edhe Shqipen në Bashkimin Europian. Edhe Bashkimi Europian është organizatë politike, ekonomike e tregtare dhe komunitet vlerash, por e ka lënë jashtë politikave të tij Gjuhën Shqipe, ndonëse e ka të Trungut të vet Indo-Europian, të hapësires gjeo-politike kontinetale të tij.
Tiranë, 25 maj 2014

DIELLI I NJË LIBRI PËR MALZIUN,VENDLINDJEN E KADRI MORINËS

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
1.
Astenjiherë nuk kisha ndie se në Shqipërinë me 300 ditë me diell në vit kishte një festë pagane të tillë si “Darka e Diellit”në trollin bregdrinas të Malziut, krahas të tillave të atyshme si Dita e Verës (14 mars), Shëngjergji (6 maj), Runa (1 korrik), Mjedisi i Dimnit, etj. Edhe kjo i kishte ritualet e veta. Shtrohej plot begati “Sofra e Diellit”. Poshtë saj vnojshnin duj’ gruni a misri e tekefundja disa grushte me kallinj apo kokrra të tyne, të cilat pas darke i qitshin përjashta në arë. Të nesërmen plugonte mbjellja e misrit, si përmbyllëse e kësaj festë të rrallë. 83 vjeçari Fejzi Dobrushi i Shëmrisë në një rrëfim të tij (v. 1982) ia daton edhe kohën “kur dielli kthen prej vere”(fq. 259). Pra, ia shenjon festimet diku kah mesi i muajit maj.
Sivjet, kjo “festë e Diellit” po përkon mrekullisht me promovimin e veprës shkencore elitare “Malziu bubrrime historike-etnologjike-folklorike-gjuhësore” të prof. asoc. dr. Shefqet Hoxha, Mësues i Popullit. Në kit’ “Sofër të Diellit”, në trollin e vet, kjo vepër po rrezaton fort e mirë. Duket se një dashuri me përmasat e Diellit, nji dashuri e tillë toka-qiell, e ka turbinue përtej gjysëm shekulli kit’ autor lumjan në hulumtime e dorëshkrimin e kësaj kryevepre për Malziun. Një dashuri kaq përmasore hyjnore i vrelli mirësisht edhe biznesmenit dinjitar, besimtar e bujar, Kadri Morina, djalë i Shikajve të Malziut me i përkrye dy botime luksoze të njipasnjishme e kit’ promovim këtij libri të pazakontë. E meritonte Malziu një memorial të tillë si kjo vepër në memorien e vet e të kombit.
Tue ardhë rrugës kqyra prej larg vendndodhjen nënujore të kullës të morinasit Tahir Ali Nimani, kullën rrënjase ku hodhi shtat e hapa Kadri Morina, e cila para tre dekadash u përmbyt shtetërisht, sikurse qindra të tjera, nga liqeni i hidrocentralit të Fierzës e tashti edhe ashtu e nëndetsun jep dritë në sistemin elektro-energjitik shqiptar, deri edhe në tunelin e Udhës së Kombit apo si i thonë në shkresa e media: “Tuneli i Kalimashit” në trevën e Malziut krahapët përskej Drinit, ma të madhit lumë shqiptar. Malziu ka disa lumenj e sheu që ia kanë ba arkitekturën me lugina e kodrina strategjike e të begata kësaj treve të bekuar etno-historike. E duket se pas ujit jetëdhënës malziasit i kanë shtrue sofër edhe Diellit.
Malziu tue i pasë diellin me bollek, ujët gjithkund, historinë vargmal të dytë, njerëz bajemirë e dritë fanar si Kadri Morina, atëherit kësaj treve i mungonte diçka: një vepër shkencore popullore e diamantë si kjo e prof. Shefqet Hoxhës “djalosh” 80 vjeçar që ecë me mendtë e veta e me kambët e veta. E kjo vepër me 498 faqe, pa mëdyshje rendohet si një ndër botimet ma të mira në llojin e vet, e theksoj në llojin e vet, në krejt historinë shqiptare nga Gjon Buzuku i rrethinave të Ulqinit deri tek Shefqet Hoxha, “Akademi e Lumës”.

2.
Veprat e mira i ban edhe vendi ku lindin ato. Ma çprushtë e krejt thelbtë: Ishte vet historia e madhe e Malziut me luftra nga drita e diellit deri tek pika e gjakut. Ishte vet kultura e thellë e Malziut me eposin, kanunin, festat, pleqnitë, kangët e vallet e veta. Ishin e janë vet njerëzit e tij të mendjes, punës e pushkës. Ishin kjo bashkari në kohë e hapësirë që e banë të mirë kit’ vepër për Malziun.
I thonë një fjale të moçme: çka ka magjja gatuan e zonja e shtëpisë. Shefqet Hoxha, ky lumë i mendjes e mal i penës, pati çka me gatue në magjen e vet krijuese. I pati bubrrue qyshse kur ishte mbi 20 vjeçar, në lulen e moshës e dekteri tashti që i lulojnë kurorë thinjat e bardha. Meritë e tij është se i mblodhi me kokë e okë, se nuk i dogji bubrrimet nga asnjë prush i flaktë apo saç e nxehtë, po i vetpoqi hojemjaltë në diellin e shpirtit e të kohës si ma i miri mjeshtër i mendjes e penës.
Në shpalime të veprës të Shefqet Hoxhës po i vegi plis e lis katër nga elementët ma të dielltë të Malziut: Historia, Qytetnimi, Eposi, Kanuni.

3.
Historia e Malziut, si në jetët e realitetet edhe në kit’ vepër të re të Shefqet Hoxhës, vjen fletë ndritur e faqe bardhë. Antike e moderne. Jetnikët e saj në mijëravjeçarë kanë luftue me të gjitha llojet e armëve nga ato prej guri e bronzi e deri tek “topi i Pistës” me trup prej dardhe e rrathë hekuri, i bamun nga një një grup pistorësh me prijtar Halil Mustafën e atyhit e i përdorun në luftën e pranverës 1913 kundër serbëve. Në këtë luftë, pagëzue e njoft në popull edhe si “Lufta e Topit”,vetëm fshati Pistë i Malziut i dha lirisë 24 martirë të saj.
Në Luftën e Parë Ballkanike, kah fundviti 1912, tre taborre të ushtrisë serbe mësynë Malziun dhe Drini u la në gjak. Në Shikaj të Kadri Morinës në tre ditë luftë qëndrestare mbrojtëse shovenët serbë vranë 22 vetë, nga të cilët 20 ishin të vllaznive të shikajve. Nga dera Morina ishin 12 prej tyre, 9 mashkuj e tri femna, bile Fatime Morina në përballje me një ushtarak serbë ia këputi atij dorën me drapën të arës. Prej kësiherit kanë mbet aty varret e 40 shkijeve të vramë më 1912 e njerëzit iu thonë “Vorret e serbëve në Shikaj”.
Në vendbanimin tjetër, në Va-Spasin (Vaspas) malzias të përmbytur nga liqeni i Fierzës, ka gjurmë nga “Kalaja e Lekës”, kalaja e princit Lekë Dukagjinit, i përjetsuar edhe si ligjbërës i Kanunit me emnin e tij. Kjo kala, të cilën e ka shkelë me kambë shpeshherë edhe Kadri Morina, ngrihej mbi një kodrinë, në një vend të kyçtë, mbi një shkamb të thiktë “Qafa e Gjytetit” e, teposhtë, shtrihej një fushë e vogël, “Qyteti”. E gjitha kjo formon një farë gadishulli tek bashkimi i lumit të Krumës me Drinin e, kulla e saj katërkandshe, lartohet në 259 metra mbi nivelin e detit.
Lugina e gjatë e Drinit mund të thirret edhe “Lugina e Princave të Drinit” apo “Pesë Princat e Drinit”, etj. Përveç princit Lekë Dukagjini, në anën tjetër të Hasit, gjendet vendorigjina e Skënderbeut (Iskander–Leka), pikërisht në zotërimet e tij dinastore të kaheshme në Mazrek e Kosturr, si e dokumenton edhe Shefqet Hoxhës tek vepra “Hasi, Tedeli i Kastiotëve” (Tiranë, v. 2006). Aty ku bashkohet Drini me Valbonën, tek vendbanimi i kahershëm i “Ponarit të Lekës” ngrihen kala të princit Leka Spani. Mbi liqen të Komanit, kah Pulti i Vogël, ishte princi Lekë Dushmani me zotërimet e tij feudale. Në Vaun e Dejës ishte princi Lekë Zaharia me kala e principatën e tij.
Përgjatë rrjedhës së Drinit të Bashkuar në Qarkun e sotëm të Kukësit, i trupuem në shekuj nga disa udhëkryqe antike e moderne të shkëmbimeve tregtare e të kulturave, njoh gjithata “princa” të biznesit shqiptar si Avni Ponari, Basri Ruka, Hajri Elezi, Kadri Morina, Ramë Geci, Skënder Gjoni, Shyqyri Duraku, e dhjetra të tjerë.

4.
Qytetnimi pellazgo-ilir e bashkëkohor i Malziut dokumentohet me shembuj e fakte edhe nga prof. Shefqet Hoxha në veprën e tij. Daton të paktën dhjetë mijë vjet ma herët. Ishte vendbanim neolit i zhvilluar, në shtrirje të hapët. Vendasit e atyshëm e të athershëm jetnonin në banesa mbi tokë e ta ndara në dhoma, kishin enë me dekoracione për gatim e hijeshim, etj., njësoj si edhe në Maliq të Korçës, etj., ndërkohë që edhe në ultina bregdetare banonin në gropa nëndhese. Ngjitas, gjendej Kolshi i vjetër prehistorik, që në historinë panshqiptare e euro-ballkanike njihet si “Kultura Kolshi I”, kulturë përfaqësuese e krejt Shqipërisë Verilindore, e cila ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev të ngritur, qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond të kuq dhe qeramikën impreso, të cilat vendosen mjaft qartë në raporte kulturore e kronologjike me Rudniku III në Kosovë dhe me gjithë kulturat e fazës Starçevo II b të Ballkanit Qendror, etj. Në këtë truall të Malziut të sotëm thuhet se ka jetnue fisi ilir i Siculotae (fq. 112), prej të cilit, sipas Sh. Hoxhës, e mori emrin edhe fshati Shikaj (Shikla-Shikje-Shike) e përmendet për herë të parë në Krisobulën e Car Stefan Dushanit (v. 1348).
Ky qytetnim duket qartë edhe në toponimet tek “Kështjella e Shëmrisë”, “Kalaja e Lekës” etj si “Qyteti”, “Qafa e Qytetit”, etj.
Malziu ishte një vend gjeo-strategjik i kryqëzimit të udhëve qyshse në kohë të lashta, pasi trupohej nga “Rruga e vjetër”, ndryshe: “Publica Via” apo ma plotërisht: Rruga Lissus-Nissus (Rruga Lezhë-Nish). Vaspasi, nga albanologu i shquar Hahni, identifikohet si “stacion rrugor Creveni” i saj, prej ku rruga e madhe ndahej në tre drejtime, drejt kryeqëndrave të mëdha: Prizren e Gjakovë, Shkodër e Shëngjin, etj., Përfundi Fushës së Kalimashit, nja 200 m. në lindje të lumit me të njëjtin emën, u ndërtue në gjysmën e dytë të shek. XVIII “Ura e Vezirit”, 18 kambëshe, një nga ma të mëdhatë në gadishullin e Ballkanit. Nga fshatra të Malziut, siç shpjegohet në këtë vepër shkencore, niseshin disa udhë drejt krahinave (rretheve) përqark: drejt Mirditës, Pukës, Hasit, Kukësit, Malësisë së Gjakovës (Tropojë), etj. Gjithatha këto rrugë kanë sjellë qytetnim, zhvillim të mirë ekonomik e kulturor, pasi aty kishte doganë, hanet e Vaspasit, Kalimashit Shikaj, dyqane zejtarie e shitore, etj.
Në trevën e sotme të Malziut ka pasë disa kisha të kahershme si Kisha Shën Bastiani e Shtanës dhe e Dukagjinit, Kisha Shën Maria në Shëmri, Kisha e Shna Prendës në Mëgullë, Kisha Shën Ilia e Pistës, Kisha Shën Shtjefni e Spasit, Kisha e Shënkollit ,etj. të cilat kanë luajt rolin e vet fetar e kulturor, por me pushtimin otoman filluan të rrallohen e derisa munguan krejt. Edhe xhamitë e hapuna në vazhdimësi e tanësi kanë pasë ndikimin e vet kulturor. Në të dy rastet ato kanë sjellë e përcjellë qytetnim oksidental e oriental.
Në fondin e artë e të përhershëm të qytetnimit të Malziut hyjnë edhe gjithato të dhana etno-historike e vlerësime të dokumentura nga shumë autoritete të shkencave, politikës, letrave e diplomacisë, shumë sish edhe udhëpërshkrues, si: Llazar Soranzo (shek. XV), Frang Bardhi (1638), Evlia Çelebia (1670), Stefan Gaspri (1671), Vincenzo Zmajevich (1703), J.G. von Hahn (1867), Giusepe Celcich (1899), Jastrebovi (1904), Theodor Ipen (1908), etj.
Shprehje e qytetnimit malzias është edhe kjo vepër e prof. Shefqet Hoxhës, është edhe “Meshari’ i Gjon Buzukut që e ruajti në shekuj hoxha i Fletit skej jush apo libri i meshës të fesë katolike që e ka ruajt hoxha i Dukagjinit tuaj.

5.
Malziu ka Eposin e tij, visar e vlerë. Ky epos është pjesë e Eposit të Veriut, kësaj akademie të parë shqiptare, që na mbajti të gjallë, në kambë, të fortë. Popujt me Epos madhor iu kanë qëndrue lartësisht stuhive të kohnave nga ma të vështirat e kanë ngritë kultura nga ma të fuqishmet. Kujtojmë nga lashtësia eposin homerik “Iliada” e “Odisea” e ato indiane “Mahabharata” e “Ramajana” apo ato të Mesjetës si Eposi Gjerman i “Nibelungëve”, Eposi Frank i “Rolandit”, etj. Edhe treva e Malziut ka qëndrue e pathyeshme, e pa ikshme, e pa asimilueshme, e pastër edhe në emërvendet e saj, etj.
Legjenda e shkrimtarisë Shefqet Hoxha që ka vepra të botuara e në dorëshkrim sa ka edhe vite jete, ia ka fillanisë kësaj veprës të magjishme “Malziu…” me eposin e saj. Ia paska nistue qyshse në vitin 1955 tue hulmue kangën historike për Mic Sokolin nga Fangu i Mulosmanëve të Krasniqes (Tropojë), Hero i Popullit, një nga simbolet kombëtare shqiptare. Ajo mban titullin “Mic Sokoli vesh jelekun”, mbledh në Mëgullë (Çam) në vitin 1954, këndue nga Zenel Myftari, 42 vjeç. Asokohe ishte i ri, rreth 21 vjeç, po me pasionin e një studiuesi të pjekun, pasi e kishte modelin prijtar, të atin, Qamil Hoxhën, që kangët e mbledhuna prej tij për Ciklin e Kreshnikëve në vitin 1937 tani gjenden në Universitetin e Harvardit në Amerikë. Kanga tjetër ishte për luftën e vitit 1912 kundër sllavëve “M’u në Shkodër lufta nisi” (f. 330) e regjistruar në Vaspas në vitin 1955. Një vit ma vonë (1956) edhe kangën e tretë “Sot ta mundim Mark Milanin”, mbledh në Mëgullë nga Isuf Braha, 63 vjeç.
Eposi i Malziut, i tufalakuam në kit’ botim nga i përkushtuari Shefqet Hoxha, kap 50 kangë në 49 faqe. Një libërth më vete. Nuk janë pak, veçanarisht po të kemi parasysh laryshinë e tyre në lloje e tematikë. Aty ka dy kangë nga Cikli i Kreshnikëve, mbledh në Shëmri (v.1978) si “Muja pret Kral Kapetanin” (f. 305-’07) e “Hasan Aga i Ri vret Balozin” (f. 308-310). Kangë legjendare si “Gusht ka ra çai Turki i gratë” (Kryemadh), “Shkon motra me nand’ vllazën” (f.317), etj. Kangë historike si “Zo n’Shqipni kush po gjuen me topa” (Pistë, v. 1959), “Zmajl Aga ish kan’ djalë” (Shikaj, v. 1960), “Rexhep Aga ra në Flet” (Petkaj, v. 1972), “Dem Simoni trim si zana” (Kalimash, v. 1975), “Ramadan Selmani” (Dukagjin, v. 1982), etj. Gjithashtu ka edhe kangë lirike, etj. si edhe 20 proza popullore të shkurtëra, gojdhana, proverba, etj. Një korpus i tanë, një gjerdan i bukur i kësaj treve për historinë e figurat e saj, etj.
Prof. as. dr. Shefqet Hoxha qyshse në parathënie të kësaj vepre shkencore pohon edhe një tjetër randësi etno-historike të Malziut: “Traditat e ruajtura të banorëve të Malziut dëshmojnë origjinalitetin, por edhe ndikime të krahinave përrreth: Mirditës, Lumës, Hasit dhe Malësisë në të djathtë të Drinit. Madje, më duket se ky vis është një kapërcere midis Gegërisë së mesme dhe Malësisë, tiparet kulturore të të cilave i ndesh në çdo lëmi: në folklor, në etnokulturë, në të folme, etj.” (fq. 7).

6.
“Kanuni i Malziut”, si “kushtetutë” ideale e kësaj krahine etno-historike, me kapitujt, nenet e shembuj e tij, kap standarde të niveleve të larta, që në shumë raste kapin e ua tejkalojnë vendeve euro-atlantike dhe përbajnë leksione për drejtësinë shqiptare. Mbledhja ndër vite e përcjellja në kit’ botim në rreth 50 faqe, si të thuash një libërth më vete, përbajnë një nga meritat e shkenctarit Shefqet Hoxha që vitin e kaluem e botoi edhe “Kanunin e Lumës”, kryeveprën e tij, veprën e jetës së vet.
Autori është modest në punën e tij shkencore teksa i vetquan “pikla kanunore”, po ky “Kanun i Malziut” është një nga madhështitë, janë ndër kulmet e kësaj treve me 12 fshatrat e sotëm: Kalimash, Kryemadh, Shtanë, Dukagjin, Shikaj, Va-Spas, Spas, Pistë, Gëdheshtë, Çam, Mëgullë, Shëmri, në përbamje të të cilëve ka edhe disa lagje të vonshme.
Gjithandej flitet me të madhe për mbrojtjen e kafshëve, për kujdesin ndaj tyre, për ndëshkimet ndaj atyre që i ngucin, rrehin, plagosin apo vrasin, po ky “Kanuni i Malziut” është i rrallë, ndër ma të rrallët e botës. I ka 96 nene e pika të veçanta që flasin për kafshët. Ato janë të hershme, qyshse në shekullin XX, ende pa ia mbrri edhe në Shqipëri mbajtja e kafshëve edhe në pallate, edhe në shetitije në qytet, edhe në bar-restorante për qytetarët. Ato flasin për të gjitha kafshët: edhe për lopën, kaun, kalin, mushkën, gomarin, delet, dhitë, qenin, knuesin (gjelin), etj. Brenda këtij “Kanuni të Malziut” ka të paraqitur nga autori edhe një nën/kanun tepër të veçantë, të përcaktuar saktësisht “Kanuni i Qenit” me 12 nene e 23 pika, saqë vështirë t’i ketë kaq përkujdesje e mbrojtje në ligjshmërin e shumë vendeve të botës. Flet edhe për qenin e lidhur në zinxhirë, qenin e zgjidhur e atë në rrugë, qenin e tranuem (të prishun), qenin vjedhës, qenin e huej, etj. Parashikon të gjitha rastet: kur qeni mbyt njeriun, kur qeni han njeriun, kur qeni han qenin, kur vritet qeni, kur qeni mbyt berret, kur qeni han tinëz, kur qeni vjedh (edhe rrobat e palame, edhe këpucët, etj.), etj.
Femra ishte tejet e vlerësuar dhe e respektuar në Malzi, aqsa “Kanuni…” i ka 6 faqe me mbi 50 nene e gjithato pika (nën/nene) vetëm për fejesën e martesën në të gjitha fazat e me të gjitha procedurat. Për fejesën e vajzës lypeshin disa kushte: miku t’i ngjajë mikut (të jenë të një rangu); kqyret ku asht cuca mbesë; si i ka ushqye nana fëmijët (me gji apo jo); sjellja e çikës dhe e mikut (morali i tyre); asht apo nuk asht çika dorëcore; a mos ka huqe çika. Kishte edhe ndonjë nen jashtë logjikës të ditës së sotme si fejesa në moshë të mitur, etj. Parashikohej gjithçka: për dasmat sipas pasunisë – kur dasma bahej me të vogël “pa poterë” dhe kur dasma bahej me të madhe “me poterë”; teshat e nuses që bliheshin në Shkodër; meny e ushqimit për çdo ditë e vakt, etj. Në disa nene për fazat e fejesës e të martesës “Kanuni i Malziut” ua kalon edhe disa vendeve ma demokratike të botës së sotme në dy anët e Atlantikut e Paqësorit.

7.
Po i thonë një fjale se florini shkëlqen vet, ndaj është e tepërt me istikamë për djalin tuaj të florinjtë, biznesmenin humanitar Kadri Morina, që kësaj here ka ardhë në vendlindjen e vet si astenjiherë tjetër, ka ardhë me një kryevepër shkencore për Malziun. Ata njerëz si shtegtojnë me libra të tillë ia ofrojnë të ardhmen trollit të vet, kombit të vet. Historia flet se librat i kanë ba kombet.
Në koft se ka ba diçka kulmore me rranjë, fryt e dritë për vendlindjen biznesmeni humanitar Kadri Morina është kjo vepër shkencore për Malziun. Edhe po të kishte ba ndonjë tjetër “Urë Vezirit” ajo do ta mbante emrin e tij emblematik, Kadri Morina. Ndërsa kjo vepër shkencore mban emrin, historinë e kulturën e çdo malziasi që kur Toka doli në dritë të diellit e bota na vjen në ekranin e televizionit e të kompjuterit.
Veprat si kjo për Malziun i rrnojnë kohës. Rrnojnë ma shumë se bizneset. Ato kanë moshën e Tokës. Ndaj sot e mot, kanë me thanë Kalaja e Lekës, mali i Runit, ka me të thanë Ali Niman Morina e po të themi edhe brezat nën dhe e mbi dhe, nën ujë e mbi ujë: T’u rrittë ndera o Kadri Morina!

8.
Vepra shkencore “Malziu bubrrime historike-etnologjike-folklorike-gjuhësore” e Shefqet Hoxhës është një enciklopedi shkencore, metodologji shkencore për të tjerët se si duhet shkrue një monografi për një krahinë shqiptare. Shkruan për të gjithë e për gjithçka. Qartë, shkurt, sakt. Flet me gjuhën e faktit, me dorën e dokumentit, me artin e fjalës. Sa është shkenctar është edhe qytetar. Nuk ecë me rrathët e politikës. E ka ruajt muzën e kokrrën e fjalës. E ka mjaltw kit’ vepwr.
Krahinën etno-historike të Malziut e kam njoft në dritë të diellit, në pllambë të dorës e para syve vetëm nga vepra e shkenctarit Shefqet Hoxha. Ata shqiptarë e të huaj që nuk iu krijohet mundwsia me ardhë ndejtarë apo rrugtarë në trevën e Malziut e fletëhapin kit’ libër për Malziun. Çdo malzias që shkon në treva të tjera shqiptare apo mërgon në dhera të huaja e ka kit’ libër për Malziun një “pashaportë” të dytë.
Shefqet Hoxha kit’ vepër ua kushtimon “malzezëve të urtë e të vnjeshëm” duke ua shpalos “vlerat njerëzore dhe të kaluarën e harruar të visit të tyre” (fq.3). Të ndriçoftë pena, o Shefqet Hoxha, që na e dhè kit’ “hipotekë” historike e kulturore për Malziun.

PLAVË-GUCIA,DEKANAT I EPOSIT TË KRESHNIKËVE

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
1-Eposi i Veriut është Akademia e parë Shqiptare me lartësi epokale, madhështi jetike, laryshi poetike e rrëfimtare, me shtrirje të gjërë në treva e fise të Malësisë së Madhe e të Vogël, në Rrafshin e Dukagjinit, në pothuaj krejt Shqipërinë e Veriut etj. Nga deti tek Alpet. Nga brigjet e Vardarit deri në brigjet e Limit, Vermoshit e Valbonës. Është një akademi hyjnore, shpirtërore, popullore. E paarritshme. E papërseritshme. E jashtëzakonshme.
Krahina etno-historike e Plavë-Gucisë, si të thuash, është një nga filialet e kësaj akademie, përndryshe: edhe një dekanat shkencor e popullor i saj, që i ka gjurmët e kulmet e veta në ecuri e hapësira etnike shqiptare dhe në studime ndërkontinentale deri në Amerikë.
Kjo akademi ishte e hapët – në natyrë, si në vrri në luginat e Jasenicës të Hotit të Vendit, atë të Gucisë të Kelmendit, të Plavës, të Gërbajës, etj., në bjeshkët e saj alpine e të shumta, në festa pagane e fetare, në oborret e kullave, në dasmat, e kudo tjetër. Njiherash ishte akademi edhe e mbyllur- në odat malësore, veçmas gjatë dimnit të gatë e në stane të verimit bjeshktar të shkurtër.
Miku i mirë i shqiptarëve, Allbert Bejts Llord, mbledhës e studiues i njohur i Eposit të Veriut, profesor i Universitetit të Harvardit, bashkëpunëtor i epikologut e homerologut të shquar amerikan, Millmen Perri, ishte në vitet ’30 të shekullit të kaluar edhe në krahinën e Plavë-Gucisë. Aty ka takue e kuvendue me lahutarë plavë-gucias, mbartës të Eposit të Veriut, të Ciklit të Kreshnikëve. Katër prej tyre, si e dëshmon edhe prof. Zymer Neziri i Prishtinës, kanë hyrë me repertorin e vet në fondet e Harvardit, si dorëshkrimor në dosjen e A. Llordit, tashma kthye edhe në objekt studimor i etno-historisë shqiptare në Kosovë, Shqipëri, Malin e Zi, Amerikë, Kroaci, etj.
Lahutari i dëgjuar Adem Brahimi i Vuthajve këndoi për A. Llordin një kangë të Eposit të Kreshnikëve me 2.163 vargje. Pothuaj sa një libërth më vete. Ka edhe të tjerë, nga Martinajt e nga Vuthajt. Studiuesi vuthjan Idriz Ulaj ka botue në Prishtinë veprën e tij “Këngë popullore nga Gucia”(1978). Ali M. Ahmeti nga Vuthajt e ka mbrojt në Universitetin e Zagrebit doktoraturën me temë “Letërsia gojore e shqiptarëve të anës së Plavës dhe të Gucisë”, ku fjalaflet për “dekanatin” e Eposit të Veriut në këtë trevë etno-historike. Ky punim i tij shkencor është botue nga Instituti Albanologjik i Prishtinës (v. 2004, fq. 284). Në arkiva të Eposit të Veriut ruhet edhe një CD me regjistrime të lahutarit Rr. Ulaj, me kryefjalë shenjuese: “Këndon Lahuta e Gucisë”. Në dhjetra libra e botime në media shkencore, në disa prej të cilave edhe akademiku vuthjan Rexhep Qosja është recensent apo këshilltar shkencor, flitet për eposin plavë-gucias, këtë trevë si një “dekanat” i Akademisë së parë Shqiptare të Eposit të Veriut, me epos epik e lirik në etnosin e saj historik.

2.
Në shumë raste aktor politik sllavë e boshnjak, studiues të ndryshëm etj., me (pa)qëllim shkruajnë sikur Eposi Shqiptar i Kreshnikëve paska për vrellë Boshnjakët e për rrjedhë Bosnjën sllave (!) Kjo nuk është e vërtetë. Eposi i Veriut, edhe Cikli i Kreshnikëve, janë prodhim i drejtpërdrejt i shpirtit, talentit e historisë iliro-shqiptare, burimojnë në tokë iliro-shqiptare, me etni e kulturë iliro-shqiptare.
Bosnja, me kufij gjeo-politik të ndryshueshëm ndër shekuj të historisë, njihet si trevë burimore e një pjesë të madhe të Eposit të Veriut, kryesisht Ciklit të Kreshnikëve, e cila ishte tokë ilire e me popullsi ilire. Vet lumi Bosnja, prej të cilit e mori emrin edhe treva e madhe e Bosnjës, nuk ka tjetër kuptim veçse nga ilirishtja e do të thotë “lumë” (Boson). Pjesa ma e madhe e toponimeve janë të burimit shqiptar.
Krejt Bosnje-Hercegovina ka topografi të fiseve ilire. Në viset e brendshme të saj, krahashtrirë në dy anët e Limit e të Tarës (Drina) e Piva dhe deri në thellësi kah Sarajeva, drejt brigjeve të lumit Bosnja, ishte fisi i madh ilir i Autariatëve, paraardhësit e fisit të Hotit të Vendit në Plavë-Gucinë e sotme. Në Bosnjën Jugore, në brigjet e lumit Neretva deri në bregdet, ishte fisi i madh i Daorëve. Në Bosnjën e Epërme, përgjatë lumit Bosnja, shtrihej fisi ilir i Dasaretëve. Mitologjia e lashtë ilire e ballkanike flet për lidhje gjaku në mes Autariatëve me Daorët e Dasaretët (e degëzime të tyre), të cilët ishin dajë e nipa ndërveti.
Në brigjet e lumit Vërbas banonte fisi ilir i Breukëve, prej të cilëve u shkëput edhe një degëzim tjetër, ai i Kolapianëve e u vendos në brigje të përtejme të lumit Sana. Fisi ilir i Andizetëve hodhi rrënjë jete në dy anët e lumit Speça. Në verilindje të Bosnjës, në Mitrovicën e Sremit të provincës së Vojvodinës, përtej bashkimit të lumenjve Drina e Sava, ishte fisi ilir luftarak i Amantëve.
Gjithashtu, në kryerrjedhë fillestare të Limit, prej nga Vermoshi alpin e në anë të lumit Piva, jetonin Ardianët. Në afri të Limit, nga liqeni i Plavës deri në Vishegrad, ishin fiset dardane: Dardanët Alpinë (Malësi e Gjakovës, Junik, Deçan, Peja, Rrozhaja, etj.); Skirtonët ishin përgjatë rrjedhës së lumit Valbona si degëzim i Dasaretëve e paraardhësit e fisit të Ponarëve. Në këto anë ishin edhe pirustët, etj.
Pasardhës të këtyre fiseve ilire janë edhe popullsia e sotme e Plavë-Gucisë si kelmendasit, hotët, berishasit, kuçët, grudasit, shaljanët, etj., Disa rrema genetik sish janë asimilue në boshnjak apo malazezë, e sëbashku me ardhacak të këtyre etnive formësojnë komunitete etno-kulturore në këtë trevë etnike shqiptare.
Gjeografia e luftimeve të kreshnikëve të Eposit të Veriut (nga shek. VI deri shek. XIV) kundër dyndjeve të Sllavëve të Jugut në trevat e Bosnjës me rrethina të afërta e të largëta na dëshmojnë për përkatësinë e tyre iliro-shqiptare. Brigjet e Tunës nuk janë gja tjetër veçse Danubi i sotëm. Në bregdetin e Adriatikut të Epërm, nga pjesa perëndimore e Malit të Zi të sotëm e deri larg në Kroaci, gjenden Kotorret e Reja, Sinja e Zader. Ilirët e pasardhësit e tyre genetik shqiptarët etnik në Bosnjë (e cila përfshinte pothuaj krejt Veriun e Malit të Zit ë sotëm) luftuan në të dy krahët kundër Sllavëve të Jugut, në harkun etno-gjeografik nga Danubi në Adriatik.
Në krahinën e Plavë-Gucisë ende edhe sot ruhen emra legjendar e real të Eposit të Veriut, të Ciklit të Kreshnikëve, si Bjeshkët e Nalta, Lugjet e Verdha, Klysyrat e Zeza, etj., të cilat vijnë edhe në Eposin homerik “Lahuta e Malcis” të Gjergj Fishtës e në kangë legjendare e historike si “Zana e Madhe e Vizitorit”, “Orë e Zana t’ Vizitorit”, “Ora e Madhe e bjeshkës s’ Trojanit”, “Dragojt e Gucisë”, “Mallkoj Zana fisin e Kuçit”, “Ora e Shqypnisë mbi Valbonë (Vuthaj, etj.), etj.
Plavë-Gucia na jep shembuj rrënjës e të shtylltë se Eposi i Veriut, Cikli i Kreshnikëve, është krye në truallin shqiptar, ngrit në art madhor nga gjenia krijuese shqiptare, mbart e manifestue nga shqiptarët nëpër shekuj.

3.
Eposi i Veriut është tejet i lashtë. Para së gjithash është Epos Pellazg, është Epos Ilir. I ka të dyja në një: Epos Pellazgo-Ilir. Sa palcor edhe eshtnor. Eposi i Kreshnikëve, apo si i thonë ndryshe edhe Cikli i Kreshnikëve është vazhdimësi e Eposit Pellazgo-Ilir.
Eposi ynë Ilir, me kangë epike ilire, dokumentohet edhe në etnosin e krahinës së Plavë-Gucisë, në këtë trevë pjesmarrëse në kryengritjet ilire kundër romakëve dhe qëndrestare ndaj pushtimit romak të Perëndimit apo Lindjes. Flasin legjendat, toponimet: “Maja e Vajzës”, “Romani” (lat. Romanus–romakët), “Bregu i Romanit”,”Çetat e Romanit”, “Guri i Romanit”, “Vajza e Vuthit”, “Ashti i Romanit”, etj. Po ashtu, në nder Hotin e Vendit dëshmojnë për beteja me romakët e vjetër edhe toponimet “Varret e Latinëve” (tokë e sotme e Musli Ram Hulit të Haxhajve), etj,
Lashtësia pellazgo-ilire e Eposit të Veriut brumohet edhe në disa fjalë e shprehje ndër fise të Plavë-Gucisë si “gjegjem-dëgjoj”, “djerg-zbres, dërgoj, çoj”, “pshtue kam” në vend të “kam pshtue”, etj. etj. Dëshmi të tjera iliro-shqiptare janë figurat e besimit popullor si Orët, Zanat, dragojtë, etj., armët e vjetra të përdoruna në duele e fushë-beteja, etj.
Qyshse kaherë kur filluan boshnjakët e Bosnjës apo Malazezët e Kotorrit me e marrë kit’ mrekulli shqiptare si pasuri të tyre (tentativë e derisotme); kur filloi me ikë nga kullat malësore lahuta e jehona e kangëve të kreshnikëve, prej atëherit ka bubrrue e gjarpnue asimilimi i shqiptarëve muslimanë në boshnjakë apo i shqiptarëve katolikë në malazezë, ka rrgallë e bjerrë (e)migrimi i plavë-guciasve nga trojet e veta etnike.

4.
Në Plavë-Guci, trevë trinjake ndër motmote: sa e Rrafshit të Dukagjinit, e Malësisë së Madhe, e Sanxhakut Shqiptar (Tregu i Ri), i ka rritë breznitë e veta me Eposin e Veriut, me Ciklin e Kreshnikëve.
Përndryshe, malësorët jetanik plavë-gucias iu kanë ngjarë kreshnikëve të Eposit të Veriut edhe në Mesjetën e Vonë, në Rilindjen Shqiptare. Në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në Luftën e Ultinës së Epërme të Limit (Nokshiq, Arzhanicë, Pepaj, etj.) dhjetor 1879-janar 1880 shqiptarët e saj u treguan kreshnikë të rinj e të vërtetë në luftë me malazezët, pasi kjo Luftë ishte epilog i Shpalljes së Pavarësisë në Vlorën e 1912-tës.
Kit’ Epos gjenial Pellazgo-Ilir-Shqiptar e ka luftue egërsisht Dinastia Petroviç-Njegos, e cila ka pasë platformën e vet shovene sllave për me e çvesh nga fryma iliro-shqiptare, për me e asfiksue nga identiteti kombëtar historik e kulturor shqiptar. Kjo dinasti antishqiptare e Çetinës, e cila ishte rrënjase serbe e u vetëquajt malazeze, pati disa poetë të saj si princin Danillo (1852-1860) e vllain e tij, Vojvoda i Madh Mirko, krajl Nikolla Mirko (Nikolla I), të cilët krijuan kangë (kollo) për çdo fis në Malin e Zi që po i rritke kufijtë me toka etnike shqiptare si dhe për fiset shqiptare të Malësisë së Madhe etj. që po iu merrnin territore etnike shqiptare. Këto “kollo” (kangë epike) për fiset mbanin kryesisht autorësinë e krajl Nikollës së Parë e të atit të tij, Mirkos. Çdo fis kish edhe festën e tij krahas festave pagane, fetare, historike, etj. në të cilat këndoheshin këto kangë (kollo malazeze) të shoqëruara me muzikë e valle. Çdo kryetar fisi, vojvodë, apo të përzgjedhur ndër këto fise, ishin të (vet)obliguem apo (vet)detyruem me ua përcjellë breznive të fisit të vet e të fiseve të tjera me të cilët lidhnin miqësi të gjakut, tamlit e pragut. Me këto kangë (kollo), të cilat nganjëherë në oda malësore, në pikapjekje, kuvende, etj. rrëfeheshin edhe në formë tregimtare, kanë përcjellë mjaft dallashime e turbullime qëllimekëqija sllave për historikun e fiseve etnike shqiptare që iu kanë pshtue apo nënshtrue asimilimit serb, malazez, boshnjak.
Antishqiptari i tërbuar Vlladika Pjetri II, princ-bishop në vitet 1830-1851, e shpiku “kapicën e zezë” si shenjë dalldie e dallimit të kombësie malazeze, të cilës ia pat vnue rrethin e kuq si simbolikë hakmarrje e gjakmarrje ndaj shqiptarëve etnik drejt veriut alpin e lindjes bregdetare. Tevona krajl Nikolla e pati vnue e përdorë forcërisht gjobën ndaj atyne shqiptarëve që mbanin plisin e bardhë. Otomanët nga njana anë e sllavët (serbë e malazezë) nga ana tjetër luftuan bashkarisht me ua hjek shqiptarëve etnik plisin e bardhë e fustanellën që përmenden në kangë të Eposit të Veriut, në Ciklin e Kreshnikëve.
Në kohën e krajl Nikolla I krejt Mali i Zi e ka pasë vetëm një librari në kryeqëndrën e principatës së vogël ballkanike. Aty gjendeshin libra të tillë si Balada të lashta Malazeze, të cilat ishin kopjaci e Eposit të Veriut Shqiptar tue i paraqit si të vetat. Aty kishte vepra poetike të princit Danilo I, Vojvodës së Madh Mirko, krajl Nikolla I. Aty kishte një kontroll të rreptë për librat e njerëzit që futeshin brenda saj. Kur shkonin në Çetinë bajraktar apo vojvodë të fiseve shqiptare iu jepnin dhuratë apo me shkëmbim nga këto libra që kishin shtrembërime historike e urrejtje bio-genetike ndaj shqiptarëve etnik të Malësive të Veriut. Kush merrke libra aty qoftë edhe me vlerë monetare apo shkëmbime pasunore e lejke të shkruem emnin e vet, si shprehje të një dashamirësie ndaj malazezëve apo shenjë mbrojtjeje në ekspedita e luftëra të ndërmarra prej tyre në trevat etnike shqiptare. Shembulli i librarisë krajlnore të Çetinës tregon se në një krahinë si Plavë-Gucia, ku nuk ka një librari me libra, revista e gazeta në gjuhën shqipe ka me shkue duke u asimilue etnia e saj shqiptare (!)
Shfaqje të kësaj trashëgimie akademike të pashembullt të Eposit Shqiptar të Veriut, ma e pasura nga brezat e për brezat, vijnë deri në kohnat moderne edhe në vise të Plavë-Gucisë, në përballje me asimilimin malazez, serbë e boshnjak, me mbijetesë në epokën dixhitale të internetit e erërat e globalizmit. Këto shfaqje duken në tekste të shkruara librore, si përcjellje e lahutës me kangë, si rrëfim kujtese e nostalgjie, etj. Kjo duket disi edhe në Vuthaj, në Manifestimin tashma traditë mirë, “Alpet Shqiptare”. Në disa shtëpia të plavë-guciasve deri edhe në Amerikë e kam pa të vjerrune si relike të vyer lahutën e lashtë.

5
Në historinë e popujve ma të lashtë të botës në koft se ka diçka madhore e magjike, lartësi genetike, kryevepra të popujve e të globit, janë edhe eposet e tyre të lashta (para erës sonë) si Eposi i Gilgameshit në Babiloni (Mesapotominë e Jugut), Eposi homerik “Iliada” e “Odisea”, eposet indiane “Mahabharata” e “Ramajana” apo ato të Mesjetës si Eposi Gjerman i “Nibelungëve”, Eposi Frank i “Rolandit”, etj. Në disa sish, eposi homerik, freng etj. hyjnë edhe shqiptarët si në luftën e Trojës, në atë kundër normadëve në bregdetin shqiptar, etj., ashtu sikurse hyjnë në Eposin e Veriut, tek Cikli i Kreshnikëve, luftërat e pandaluna me Sllavët e Jugut.
Këta popuj, sikurse edhe shqiptarët etnik, kanë mbetë në histori e gjallojnë në jetën e sotme edhe për një arsye tepër të thjeshtë e tejet madhore: kanë pasë eposet e tyre.
Sigurisht, edhe plavë-guciasit e hershëm e të sotëm kanë mbijetuar qëndrestar e dinjitar në trojet e veta etnike edhe nga Eposi i Veriut, qyshse në kohnat pellazgo-ilire, nga Cikli i Kreshnikëve, deri tek Eposi Homerik i Fishtës “Lahuta e Malësisë”. E kanë mbajt gjallë Eposin e Veriut, kanë mbetë edhe vet gjallë në Alpet e Veriut.
Eposi i Veriut, Cikli i Kreshnikëve, në etnosin e Plavë-Gucisë është një akademi e trefishtë: Së parit, ishte një trevë e amfiteatër i luftimeve të Kreshnikëve të lashtë, të Mesjetës, të Rilindjes, të Kohëve Moderne. Së dyti, është një truall i krijimit të një pjese të Eposit të Kreshnikëve. Së treti, është një vend i mësimit ndër brezni të këtij Eposi të Veriut.
Kjo Akademi e Eposit të Veriut, dekania e saj në trevën e Plavë-Gucisë, përveçse luftëtarë kreshnikë, ka nxjerrë edhe akademikë, shkrimtarë, poetë, historianë, muzikantë, piktorë. Pas trollit të Gjakovës me rrethina, Plavë-Gucia renditet e dyta për nga numri i akademikëve të saj në Akademinë e Shkencave e Arteve të Kosovës. Ata janë katër emra të mëdhenj: Akademik Esad Mekuli i Nokshiqit (1916-1993) i lindur në Plavë, kryetari i parë i ASHAK. Akademik Jashar Rexhepagiq (1929-2010), studiues, shkrimtar, i lindur në qytetin e Plavës. Akademik Rexhep Qosja, shkrimtar, studiues, ish-drejtor i Institutit Albanologjik të Prishtinës, i lindur në Vuthaj më 1936. Akademik Rexhep Ferri, pedagog, piktor, nga dinastia e pushkës dhe e mendjes të Ferrajvë të Plavës. Vargavijnë edhe elitar të tjerë të saj: Nga Martinajt e Gucisë është dr. Liri Rama (Berisha) – Zonjë e Parë e Shqipërisë Londineze (1992-1997), autore e një libri mjekësor popullor, etj. Hasan Mekuli i Nokshiqit (1929-1996), studiues, kritik i letërsisë, publicist, ish-kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, i lindur në Plavë. Kompozitori i njohur Rexho Mulliqi (1923-1982), i lindur në qytetin e Gucisë. Isa Qosaj, shkrimtar, regjisor, i lindur në Vuthaj. Shkrimtari Zuvdi Haxhiq Berisha, poet e shkrimtar, i lindur në Guci. Prof. dr. Fehmi Agani e Ukshin Hoti, me prejardhje fisnore nga kjo trevë e me disa libra politik e publicistik. Historianët e lindur në këtë trevë si Rexhep Dedushaj, Hasan Gjonbalaj, Ismail Ahmetaj, Elmaz Plava, janë botues të shumë librave për historinë e kulturën e Plavë-Gucisë. Nuk kam qysh me i lanë pa i përmend as prof. dr. Isuf Dedushaj, ish ministër i Shëndetësisë të Kosovs e me gjashtë libra për mjekësinë; dr. Naim Dedushaj me disa botime historiko-politike për Amerikën, Diasporën Shqiptare, etj.; Binak Ulaj, poet e publicist i njohur; poetja Mimoza Ahmetaj në Tiranë e i ati i saj, Ismail Ahmeti në Amerikë me disa libra historik e publicistik; poeti e piktori Sadri Ahmeti i lindur në Vuthaj e ma së shumti jetoi në Elbasan; aktori Avdyl Dedushaj që luajti role në disa drama në Teatrin “Skampa” në Elbasan; piktorët Musë Prelvukaj e Zake Prelvukaj të lindur në bajrakun e Martinajve; gazetarët Gëzim Mekuli e Drilona Nokshiqi, poetja Fortuna Balidemaj (Mehaj); Zenel R. Haxhaj me një esse të botuar për Luftën e Nokshiqit apo Adem Haxhaj i Hotit të Vendit përkthyes në Radio Tirana. E dhjetra të tjerë. Po e përveçoj edhe një veprimtar kombëtar, Tahir Gjonbalajn, kryeorganizatori i tri simpoziumeve shkencore për historinë e krahinës të Plavë-Gucisë dhe i Manifestimit artistik tradicional “Alpet Shqiptare” në Vuthaj, në të cilat përherë ka pas vend e rend edhe Eposi i Veriut.
Në përmbyllje deshta me lëshue kushtrimin për të gjallët e zemrës e fjalës shqipe: Nëse Cikli i Kreshnikëve, vazhdimtar vrell e rrjedhë i Eposit Pellazgo-Ilir, u krijue mbi realitete historike e deri në frymë e figura legjendare për njëmijë vjet, prej nga shek. V-VI e deri në shek. XIV, nga koha e shpatave e deri kur u shpik e përdorë masivisht pushka. E prapë jetoi nga Koha e Skënderbeut e deri tek Lufta e NATO-s në Kosovën dardane e euro-atlantike. Eposi na e ka mbajt Etnosin Shqiptar. A do të mbijetojnë ky Epos i Veriut edhe në Plavë-Guci, edhe krejt Shqiptarinë në Ballkan, edhe në mërgatat shqiptare në botën e sotme të kompjuterit, të botës dixhitale, të erërave globaliste?!

AMBASADORI GAZMEND PULA ÇDO DITË E KA “MËNGJES LUTJE” PËR KOSOVËN

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
1.Ajo ditë vjeshte e tetorit 2008 në Aeroportin Ndërkombëtar “Nënë Tereza” të Tiranës kishte shenjtërinë e saj. Në historinë shqiptare po vinte i pari ambasador i shtetit të ri të Kosovës në Shqipërinë Londineze, dr. Gazmend Pula. Ishte një nga nëntë të parët, krahas atyne në Uashington, Nju Jork, Bruksel, Londër, Paris, Berlin, Vjenë, Ankara. MPJ e Shqipërisë, e drejtuar asokohe nga Lulzim Basha, kësaj dite ia kishte dhanë peshën e vet të pazakontë. Mikpritje e veçantë diplomatike në përkujdesje të Protokollit të Shtetit. Njëherash, të pranishëm në Rinas ishin edhe zv/ministre e jashtme, Edith Harxhi, si dhe drejtorë, diplomatë e punonjës të MPJ, nga Drejtoria e Përgjithshme e Marrëdhanieve Shumëpalëshe, Drejtoria e Ballkanit, Drejtoria e Shërbimit të Trupit Diplomatik (DSHTD), e cila, kjo e fundit, kishte hartue enkas edhe një program pune me dy faqe për pjesën e saj të pritjes diplomatike e vllaznore e veçmas për zyrat përkohore të Misionit Diplomatik të Kosovës e të qëndrimit të ambasadorit të saj në Bllokun e Ambasadave të metropolit shqiptar.
Isha dhe vet aty në Rinasin e pritje-përcjelljeve, si zyrtar emnor në DSHTD. Asaj mbramje iu gëzohesha shqiptarisht mëngjezeve të tilla me ardhmëri kombëtare. Si mëngjezit të 17 shkurtit 2008 të lindjes pagëzuese shqiptare e euro-atlantike të shtetit ma të ri të botës, Kosovës dardane. Si këtij eventi jo veç diplomatik i mirëseardhjes e pritjes kaq lartnore të ambasadorit të parë të Kosovës në Tiranë, dr. Gazmend Pula, të cilit ia kisha ndie kaherë zanin për mirë, qyshse në dekadën ’90, në kapërcyell të shek. XXI, si kryetar i Komitetit të Helsinkut të Kosovës, si një përfaqësues i shoqërisë civile e luftëtar i të drejtave të njeriut, si një elitar i botës akademike me ligjërime auditoriale e botime autoriale, si një zyrtar model ndër kohëna të vështira, një qytetar i denjë shqiptar në rrjedhat e jetës panshqiptare e ndërkontinentale.
Nga dera e pritjes së personaliteteve të larta shtetërore hyri ambasadori Gazmend Pula me valixhe diplomatike në dorë…dhe me vargavijë makinash shkuam në Bllokun e Ambasadave, tek zyra e pritjeve të DSHTD. Një shqiptar shtatlartë, dardan listar. Një hyu i kohës. I lumnuem deri në buzëqeshjen e syve. Klas në t’pame të parë. I veshun shik. Plot sharm. Krejt elegancë. Rrezatonte kulturë genetike, librore, jetësore, bashkëkohore. Qeshte vrellshëm. Komunikonte trup e fjalë, edhe me elekuencë. Me një timbër zani të vetin me gurgullimë akustike alpine, atlantike, kuvendtare, pentagramore. Te tana këto i jepnin përveçi natyrore, njerëzore, zyrtare. Edhe kur erdhi si ambasador i Kosovës. Edhe kur iku si personalitet i lartë i saj. Gjithmonë në lëvizje. Gjithnjë tue i mbajt lartësitë.
Dr. Gazmend Pula dukej se u lind në Zveçan të Mitrovicës dhe u rrit’ si kontribut e atribut genetik breznor e vetjak, familjar e shoqëror, si prurje e kohës e me prurje në kohë, për me kanë i tillë: kryetar i Komitetit të Helsinkut (Komiteti Kosovar i Helsinkut), personalitet i botës akademike në universitete shqiptare e të huaja, ambasador i parë i Republikës së Kosovës në Tiranë, ambasadë e vendosur ma pas nga shteti shqiptar në një nga vilat ma të bukura në qendër të kryeqytetit, pranë Kuvendit e Kryeministrisë së Shqipërisë, midis ambasadave të Serbisë e Rusisë, në një godinë që dikur ishte e “Bllokut të Udhëheqjes” e në vite të demokracisë edhe seli e Ambasadës Britanike e tevona e OSBE në Shqipëri.

2.
Dr. Gazmend Pula, ambasador i parë i një ambasade shtetërore legjitime të re, i shtetit ma të ri të shekullit e një nga shtetet ma të vegjël të globit, me një staf të pakët, të ri, kombëtar, aktiv e cilësor, punonte sikur të ishte ma e madhja ambasadë në Shqipëri, sikur të ishte në shtetin ma të madh të botës.
Edhe në një ditë të vetme të ishte ambasador në Tiranë dr. Gazmend Pula do të ishte nder për shtetin e ri të Kosovës emri i tij i formatit të lartë akademik, i shoqërisë civile, etj. e jo ma të ishte edhe si ambasador i parë i saj i pas Pavarësisë e kontributor në dy vite (tetor 2008-shtator 2010) në këtë detyrë diplomatike emblematike e fisnike çka i bani nder shtetit të Kosovës dardane.
Ambasador Gazmend Pula i mbante lart e afirmonte në çdo kohë dy mbiemnat e detyrës së tij diplomatike: I Jashtëzakonshëm e Fuqiplotë.
Dr. Gazmend Pulajt nuk i dilte asnjiherë boll koha e hapësira për të kryer detyrat e veta kombëtare diplomatike për Kosovën e, megjithatë, gjente kohën, vendin e mënyrën e duhur për t’i kryer ato masëmiri e jo rrallë përtej çdo të pamundure e objektivi të pritshëm. Kryefjala e tij diplomatike ishte Kosova. Ai kishte interesim të lartë diplomatik për njohjet ndërkombëtare të Kosovës. Ai iu përkushtohej tërësisht lidhjeve tw gjithanshme Kosovë-Shqipëri prej nga turizmi tek energjitika, nga një abetare e përbashkët tek tarifat doganore e pikëkalimet kufitare, etj. Ai sapo kryente një takim të frytshëm me kryeministrin shqiptar Sali Berisha luante një lojë tenis në mbramje në hotel Rogner edhe me ambasadorin gjerman në Tiranë, të cilin e kishte njoft përgjatë veprimtarive të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit (IHF). Ai shkonte si ligjërues periodik (profesor-mysafir) në Komandën e Doktrinës dhe Stërvitjes (KDS) të Akademisë së Mbrojtjes të Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë (FARSH), ku iu fliste oficerëve të lartë për tematika aktuale të Diplomacisë dhe të Marrëdhënieve Ndërkombëtare. Diku merrej me një hapje ekspozite pikture për Kosovën, etj. Ai pinte një “kafe pune” me ambasadorin amerikan në Hotel “Sheraton” apo ambasadoren britanike në Tiranë tek Blloku i Ambasadave dhe merrte pjesë e kumtonte në Akademinë e Shkencave në Tiranë në promovimin e librit “Korridori i Shqiptarëve” (Autostrada Durrës-Prishtinë) apo në Pallatin e Kongreseve në promovimin e librit “Brenda dhe Jashtë…Parlamentit” të dr. Bujar Leskaj, deputet, ish ministër i Turizmit, Kulturës, Rinisë e Sporteve, ministër kulmor i integrimeve kulturore Shqipëri-Kosovë. Ai jepte intervista si në ABC News kundër Planit 6 Pikësh të Ban Ki Mun – Sekretar i Përgjithshëm i OKB, apo tek News 24 tue theksue se “Kosova është e interesuar për zhvillimet në Shqipëri” ose shkruante një shkrim për turizmin e Kosovës në Shqipëri. Ai sapo merrte pjesë në një ekspozitë të ish Të Përndjekurve Politikë për krimet tragjike të komunizmit në Shqipëri shkonte në një takim me krerë të enteve fetare apo në një koncert në piano të mjeshtres Nora Çashku, etj.
Ambasadori Gazmend Pula çdo ditë të punës së tij e kishte “Mëngjes Lutje” për Kosovën, për shtetësinë e saj, progresin e saj.
Aty tek Blloku i Ambasadave, asokohe kur punoja në DSHTD, takoheshim bukur shpesh me ambasadorin Gazmend Pula, pasi na ndante vetëm një hap me vendndodhjen e parë të Ambasadës të Kosovës në Rrugën “Skanderbeg”, e teksa flisnim për Kosovën e Shqipërinë, i hiqnim në biseda kufijtë e padrejtësive të Fuqive të Mëdha. Ndonëse ishim në Tiranë kujtoja se jam edhe në Prishtinë. Ndaj shpesh i thoshja me të qeshur: “Kur të flasim unë po them Tirana e ju Prishtina, që të mos i ngatrrojmë bisedat ndërveti”! Po shpesh e “thyenim” këtë “pakt”, se realisht tashma në zemra, biseda e realitete nuk kishte ma kufij në mes Shqipërisë Londineze e Kosovës euro-atlantike.

3.
Ajo çka më lidhte edhe ma fort e ma mirë me ambasadorin e shqiptarin e mirë Gazmend Pula, përveçse etno-historia e Kosovës dardane, ishte edhe përkatësia e tij shpirtërore, idealiste e praktike si anglo-sakson. Ai e ka pasë fatin e hershëm që ta njoh Amerikën, Tempullin e Demokracisë, Miken e Shqipërisë, qyshse në vitin e fundit të shkollës së mesme, kur nga Prishtina shkoi për një vit (1972) në Kaliforni në kuadrin e shkëmbimeve ndërkombëtare studentore.
Kjo i shtoi dashuri e i dha shtysë, që si bursist në Universitetin e Prishtinës, krahas studimeve në Fakultetin Teknik (seksioni i elektronikës) të ndiqte edhe një fakultet të dytë, Fakultetin Filozofik, për Gjuhë dhe Letërsi Angleze, të cilat, të dyja, i kreu më 1977 me notë mestare mbi tetë e me lëvdatën meritore “Student i Dalluar”.
Te dy: Gazmendi e Fati e ndoqën njani-tjetrin si bashkudhtarë e, përndryshe, edhe kësaj here, Amerika ishte fatsjellëse e tij. Teksa kryente studime pasuniversitare me rezultate të shkëlqyera në Fakultetin Elektronik të Universitetit të Zagrebit përzgjidhet më 1979 asistent në Universitetin e Prishtinës, Fakultetin Elektronik, në Katedrën e Prodhimit dhe Bartjes së Energjisë Elektrike. Ende pa e mbrojt punimin e magjisturës në Zagreb, në fill vit 1980, si bursist i Fullbrajtit, shkon prapë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në studime pasuniversitare në Universitetin George Washington University në Washington DC, të cilat i kreu shkëlqyeshëm, në kohë rekord, me një tjetër lëvdatë si “Student i Dalluar” në maj 1981.
Një herë e tretë në Amerikë. Pikërisht në vitin 1986. Prapë si bursist i Fullbrajtit. Sërish në George Washington University, në kryeqytetin e SHBA. Do të mbronte doktoraturën, por pas një periudhe gjashtëmujore i ndërpret këto studime për shkaqe familjare dhe i rikthehet punës në Fakultetin Elektroteknik në Prishtinë si mësimdhënës dhe vazhdon punimin e doktoranturës që e mbron me sukses në vitin 1995.
Ish ambasadori i Kosovës në Tiranë, Gazmend Pula, tashti me titullin shkencor “prof. asoc. dr.“, vazhdon punën pedagogjike-shkencore si mësimdhënës në Universitetin e Prishtinës, në Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike, ku ligjëron si profesor edhe sot, si në studimet e rregullta ashtu edhe në studimet pasuniversitare dhe të doktoranturës pranë këtij fakulteti. Mban lëndët e katedrës së prodhimit dhe bartjes së energjisë elektrike si bartja dhe distribuimi i energjisë elektrike, rregullimi i sistemeve elektro-energjetike, eksploatimi i sistemeve elektroenergjetike, elektroenergjetika, ngasjet elektromotorike, etj.
Gjithashtu, Gazmend Pula ka ligjëruar edhe si profesor universitar i gjuhës e letërsisë angleze në disa institucione të arsimit të lartë në Kosovë. Në Universitetin “AAB-Riinvest” të Prishtinës në Gjuhë dhe Letërsi Angleze, Letërsinë e Vjetër dhe Mesjetare Angleze, Gjuhën Angleze profesionale për Shkencat Politike, Juridike dhe Ekonomike. Njëherash, kësisoj, edhe në Universitetin Mbretëror “Illyria”, në Universitetin “FAMA”, në Universitetin “Victory” (Fakultetin e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Diplomacisë).

4.
Event i veçantë e mirënjohje e lartë për dr. Gazmend Pula. Në vitin 1998 i jepet Çmimi Amerikano-Europian për Demokraci dhe Shoqëri Civile (US and EU Democracy and Civil Society Aëard) për angazhimin e suksesshëm në domenin e shoqërisë civile në Kosovë.
Një privilegj meritor: ky çmim ndërkombëtar iu dorëzua në një ceremoni në kohën e Samitit SHBA-BE në Londër (Mbretëri e Bashkuar) nga presidenti amerikan, Bill Klinton, e kryeministri britanik, Tony Blair.
Dr. Gazmend Pula në fillnisje të dekadës ’90 të shek. XX, me rënien e Murit të Berlinit, me përshkallëzimin e krizës politike në Kosovë, angazhohet në laminë e të Drejtave e Lirive të Njeriut në kuadër të Deklaratës Universale të OKB, Konventës Europiane, etj. Themelon Komitetin Kosovar të Helsinkut (KKH) dhe e antarëson në kuadër të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkut me seli në Vjenë. E udhëheq për 17 vite KKH, deri më 2006. Në shumë konferenca e tubime ndërkombëtare ka referue e ligjërue lidhur me Çështjen e Kosovës. E ka denoncue botnisht diktaturën e përgjakshme millosheviçiane për shkeljet e Lirive e të Drejtave të Shqiptarëve në Kosovë. I ka ofruar mjaft miq të rinj Kosovës në udhën e saj me dinjitet e sakrifica drejt Lirisë (1999) e Pavarësisë (2008).
Presidenti i Kosovës, dr. Ibrahim Rugova, ndër vite, shpeshtas e në mënyrë të përseritur, e ka vlerësuar lart punën e kontributin e Komitetit Kosovar të Helsinkut (KKH) dhe të kryetarit të saj, dr. Gazmend Pula, në proçese e zhvillime kombëtare e demokratike të Kosovës.
Dr. Gazmend Pula për disa vite angazhohet si antar bordi i Qëndres për Demokraci dhe Pajtim në Europën Juglindore (The Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe) në Selanik të Greqisë. Në karierën e tij akademike ka disa botime universitare të kahershme si “Bartja dhe Shperndarja e Energjisë Elektrike” (EBTMM, Prishtinë, 1986), “Elektroenergjetika”, (EBTMM, Prishtinë, 1987), etj. Për kontributet e tij është nderuar edhe nga Forumi Shqiptar i Kulturës, Edukimit e Shkencës, me çmimin “Pjetër Bogdani”.

5.
Vjena, kryeqëndra e Federatës Ndërkombëtare të Helsinkut, në vitet ’90, teksa shkonte atje për veprimtari të ndryshme ndërkombëtare, iu kthye në një nga vendet magjike e manjetike të jetës e veprimtarisë të prof. asoc. dr. Gazmend Pulajt në tri dekadat e fundit. Përndryshe, cilësohet edhe si gjermanik, me lidhje shpirtërore, pune e familiare me dy shtetet gjermanike, me Austrinë e me Gjermaninë.
Gazmend Pula kaherë shkoi në Gjermani për studime inxhinierike e të gjuhës gjermane: qyshse më 1978 e pikërisht në Universitetin Teknik të Dresdenit dhe, kësokohe, kryen edhe një kurs të lartë për Gjermanistikë. Pas një viti, më 1979, vazhdoi studime përkohore edhe në Institutin Gëte në Rothenburg ob der Tauber në Gjermani.
Dr. Gazmend Pula, në cilësinë e Shkenctarit Mysafir e bursist i Fondacionit Gjerman KAS e DAAD, qëndroi për një vit (1995-’96) si hulumtues në çështje të Kosovës pranë Institutit të Europës Juglindore në Munih të Gjermanisë, ndër institutet më renome në Gjermani për studimin e analizën e çështjeve ballkanike. Në të njëjtën cilësi, Shkenctar Mysafir, për tre muaj më 1999 kreu studime në Institutin për Çështje Sociale në Vjenë të Austrisë. Prej vitesh është antar i bordit drejtues të “Institut fuer Sudost Europaeische Studien” të Universitetit në Graz në Austri.
Dikush më pati dvet nji herë se Gazmend Pula është më shumë “amerikan” apo “gjermanik” e m’u desht me ia kthye gjegjën: “I ka të dyja. Është euro-atlantik”.

6.
Vjet, revista “Kosovarja” (nr. 16) devizonte se “Luljeta Pula-Beqiri, e harruar apo e vetëharruar, është një protagoniste pa të cilën nuk mund të shkruhet historia e re e Kosovës”. Kjo kandidate për Presidente e Kosovës në vitet ’90, ish kryetare e Grave të Lidhjes Demokratike të Kosovës, ish kryetare e PSD të Kosovës, prof. asoc. dr. në Fakultetin e Teknologjisë në Mitrovicë e njëherash drejtore e Institutit për Hulumtime pranë këtij fakulteti, është motra e ambasador Gazmend Pulajt.
Kur thashë se diplomati, profesori, veprimtari e qytetari Gazmend Pula është anglo-sakson kisha të drejtë, veçse duhet t’i shtoja edhe faktin se e tillë është krejt familja e tij, vllau e motrat e tij. Mrs. i shkencave mjekësore Shpend Pula, specialist i anesteziologjisë, jeton prej vitesh në Nju Jork, “kryeqendrën e botës” dhe ligjëron në Kolegjin Mjekësor të Nju Xhersit, “qytetin e kopshtijeve”. Edhe në dhera të largëta po merr lartësi.
Në fundvitin 1979 e kam pasë ndjek në një sallë të madhe e të mbyllur tek ish Shkolla e Lartë e Partisë në Tiranë filmin artistik “Kur pranvera vonohet” (sipas ditarit partizan të Fadil Hoxhës) me regji nga Ekrem Kryeziu, skenarin Azem Shkreli e Ymer Shkreli, muzikën Rauf Dhomit, etj. Tek ky film 124 minutësh, prodhim i “Kosovafilmit” (12.07.1979), më pati ba përshtypje të veçantë aktori Enver Petrovci, sëbashku me Abdurrahim Shalën, Faruk Begollin e Pejës, Hadi Shehun, Xhevat Qorraj. Para tre vitesh, djaloshi 57 vjeçar i Prishtinës, i madhi Enver Petrovcki në spektaklin tejet popullor në Tiranë “Dancing with the stars” (Tring Dixhital e TV Vizion Plus) u shpall ma i miri, i mori notat ma të larta e çmimin e madh – vetura Jaguar, etj. Befasia ime e madhe ishte kjo: nusja e tij tek asht motra e ambasadorit Gazmend Pula. Nuk e dija. Ajo e mban emrin e lumit të vendlindjes time: Valbona. Është pedagoge e pianos në Akademinë e Arteve të Universitetit të Prishtinës. E pas këtij fakti nuk kam me dvet ma sepse aktori e regjisori i pamatë Enver Petrovci gjeneron gjithmonë kaq shumë energji në skenë e në jetë.
Në përvjetorin e parë të Pavarësisë së Kosovës (17 shkurt 2009) ambasadori i Jashtëzakonshëm e Fuqiplotë i Republikës të Kosovës, dr. Gazmend Pulaj me zonjën e tij, Lejla (Haxhiu)-Pula, shtruan një pritje klasike madhore në hotel “Sheraton”. E pata njoft prej atëherit. Me kulturë të shumanshme e lartësore. Ligjëron në anglisht e gjermanisht, sikurse edhe vet bashkëshorti i saj dinjitar. Mjeshtre e pianos si rrallkush. Në skenat ma klasike të botës euro-atlantike ka marrë duartrokitje nga spektatorët e ngritur në kambë e me përulje nderuese. E, kësisoj, është pedagoge e pianos në Akademinë e Arteve të Universitetit të Prishtinës. Ka krye specializime e qëndrime studimore në SHBA, Austri, Gjermani, etj. Mirënjihet si kryetare e Shoqatës Kosovare të Chopenit, pasi prej pesë vitesh në cilësinë e drejtores artistike, organizon “Chopin Piano Fest” në Prishtinë me pjesmarrje të pianistëve të dalluar të globit, një festival i cili sjell “meloditë e pavdekshme të klasikëve”.
Një fjalë e moçme thotë: amblesina në fund. Edhe në kit’ rast nuk ka se si të ndodh ndryshe. Ambasadori Gazmend Pula i ka dy fëmijë: vajzën Nita e djalin Leonati, të cilët e kalojnë jetën në mes Gracit e Prishtinës. Secili flet nga tre gjuhë të huaja: anglisht, gjermanisht e italisht. Kanë kujt t’i ngasin. Prindrit i kanë shembuj emblematik për mirë. Nita, sikurse i ati, ka krye dy fakultete: për Drejtësi në Grac e Akademinë e Siguracioneve pranë Universitetit të Vjenës. Studimet e doktoraturës i ndjek në Universitetin e Gracit. Si pedagoge e Universitetit Juridica në Prishtinë ligjëron lëndët E Drejta Kushtetuese dhe E Drejta Publike. Leonati rinor e ka përfundue Fakultetin Ekonomik në Universitetin e Gracit të Austrisë e sivjet, po aty, po i përmbyll studimet për master në drejtimin Studimet Globale. Është i angazhuar edhe si konsulent në domenin e IT.
Dr. Gazmend Pula për disa vite angazhohet edhe si antar bordi i Qëndres për Demokraci dhe Pajtim në Europën Juglindore (The Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe) në Selanik të Greqisë. Në karierën e tij akademike ka disa botime universitare si “Bartja dhe Shperndarja e Energjisë Elektrike” (EBTMM, Prishtinë, 1986), “Elektroenergjetika” (EBTMM, Prishtinë, 1987), etj. Për kontributet e tij është nderuar edhe nga Forumi Shqiptar i Kulturës, Edukimit e Shkencës, me çmimin “Pjetër Bogdani”.
Ambasadori Gazmend Pula këto ditë i kap 60 vjet në udhajetën e tij atdhetare, akademike, diplomatike, veprimtare, qytetare e ngaqë kam kohë pa u takue me kit’ mik të mirë thashë t’ia shkruaj një 6 faqe esse për ditëlindje. Dua të jem i pari që uroj të parin ambasador të Kosovës në Tiranë, i cili çdo ditë të jetës së tij e ka “mëngjes lutjesh” për Kosovën.

LEKSIONI SHQIPTAR I TIVARIT TË SOTËM

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
1. Në disa elektoriada lokale shqiptarët etnik të Tivarit ishin të bashkuar, të pa përndamë nëpër partina politike shqiptare. Krejt ndryshe nga vllaznit e vet shqiptarë në Ulqin, Tuz, Plavë-Guci, Podgoricë e Rozhajë, këta, hqiptarët tivaras, votonin vetëm për një parti politike, për Lidhjen Demokratike (LD) të Mehmet Bardhit, ma e vjetra parti shqiptare në Mal të Zi. Parti një çerek shekullore.
Shqiptarët e atyshëm në zgjedhjet lokale të fundit (2010) fituan vetëm një këshilltar në kuvendin komunal me 36 antarë. LD mori 749 vota, kryesisht nga shqiptarët e krahinës etno-historike të Krajës. Këto vota të LD, për krahasim, mund të përkthehen edhe si një e pesta e një mandati deputeti në Parlamentin e Malit të Zi.
Lidhja Demokratike (LD) doli e vetme në zgjedhjet lokale të vitit 2010 në Tivar dhe mori pothuaj sa dy grupimet politike shqiptare në kit’ komunë në zgjedhjet e fundit parlamentare Tetor – 2012, si “Koalicioni Shqiptar” (Lidhja Demokratike, Partia Demokratike e Alternativa Shqiptare) 511 vota dhe ai “Për Bashkim” (Forca e Re Demokratike–FORCA, Partia Inisiativa Qytetare, Lëvizja “Perspektiva”) 255 vota.
Edhe sivjet, më 25 maj 2014, Lidhja Demokratike, kryetari i këshillit komunal të saj në Krajë, Ismail Doda, ende pa fillue votimi e ka të sigurt një vend ulës në “parlamentin” lokal 37 antarësh të Tivarit.
2.Sivjet, drejt Tivarit iliro-arbnor, në zgjedhjet komunare të 25 majit 2014, kanë hyrë rishtar edhe dy parti politike shqiptare: Partia Demokratike (PD në MZ) dhe Fryma e Re Demokratike (FORCA), të cilat po duan me e zgjerue gjeografinë e fuqinë e tyre elektorale. E dyta parti politike shqiptare në Mal të Zi, Unioni Demokratik Shqiptar (UDSH), nuk ka qasje. Të tjerat parti politike shqiptare po lëvizin kryesisht në “korridorin politik shqiptar” nga Tuzi (Podgoricë) – Ulqin. Ndonjana parti mrizon nën hijen e vet. Ndokush sish (UDSH) marrëzon me Gjukanoviçin deri edhe për zgjedhjet lokale në treva me shumicë shqiptare (!)
Çka i shtyni drejt Tivarit shqiptar dy forcat politike shqiptare PD e FORCA? E para, numri i votave të siguruara në koalicionet elektorale të Tetorit 2012. E dyta, zgjedhjet lokale në komunën e Ulqinit në fundjanar 2014, ku FORCA e Nazif Cungut mbeti humbëse e Partia Demokratike (PD) e Fatmir Gjekës doli fituese. Këto dy parti kishin dalë në skenën politike pas shkëputjes të liderëve të tyre nga Unioni Demokratik i Shqiptarëve (UDSH) tue i marrë edhe një pjesë të antarësisë së saj, etj. E treta, e fshehta, disa parti politike shqiptare të sprovës apo orbitale të tyre po duan me i marrë terren politik, elektoral, Lidhjes Demokratike (LD), që ndër dekada ka figura politike të hershme e të reja që e kanë mbajt veten e qëndrue fortas në kambë politikës sllave.
Për herë të parë shqiptarët e Tivarit u vnuen përballë alternativës me zgiedh njanën prej tri partive politike shqiptare për me ua dhanë votën e tyre më 25 maj 2014 për pushtetin lokal. Kjo shumësi partish politike, shihet në dukje si arritje e demokracisë, po në palcën e kockën e vet është kryqëzatë antishqiptare.
Tri parti në Tivar janë shumë për ma pak se 2.000 shqiptarë votues të 25 majit 2014. Kjo rrezikonte që shqiptarët e Tivarit të mos e fitonin as një mandat këshilltari si më 2010 (!) Mos përfaqësimi i tyre ishte humbje politike për shqiptarët, (vet)përjashtim nga qeverisja lokale, asimilim i tyre.

3.
Ndaj, tri partitë politike shqiptare LD, PD e FORCA, degët e tyre lokale në Krajë të Tivarit, siç duket i parandjenë këto rreziqe politike-etnike-elektorale prandaj lidhën sëbashku në prill 2014 një aleancë paraelektorale me firmat e liderve lokal partiak: për LD nga kryetari Ismail Doda, për FORCA nga kryetari Ilirijan Koliqi dhe për PD nga kryetari Fitim Draga. Ishin të pranishëm edhe tre liderët kryesorë të partive politike shqiptare: Mehmet Bardhi, Fatmir Gjeka e Nazif Cungu.
Ishte koalicioni i parë panshqiptar në komunën e Tivarit nga “partitë e Krajës”.
Njëherash është edhe i vetmi koalicion partiak gjithëshqiptar komunar e rajonal që kryhet në trevat etnike shqiptare me të gjitha partitë politike shqiptare pjesmarrëse në zgjedhjet lokale të 25 majit 2014. Kjo risi politike shqiptare nuk ndodhi sivjet në asnjë nga komunat me popullsi shqiptare si ato të Ulqinit, Tuzit, Gucisë, Podgoricës, Plavës e Rozhajës.
Pas këtij akti politik me vullnet të lirë e të mirë ky Koalicion Shqiptar Trepartish lidhi një aleancë ma të hapët me Partinë Boshnjake (PB) me kryetar lokal Munib Licina, për të cilin kam me shkrue veçmas, pasi kam disa kritika e sugjerime.
Ky koalicion ishte koalicioni i parë ndëretnik në Tivar, në mes të shqiptarëve të bashkuar e myslimanëve boshnjakë të bashkuar.
Tivari me mbi 43 mijë banorë të etnive të ndryshme: malazezë, serbë, “muslimanë”, shqiptarë, boshnjakë, kroatë, etj. sivjet numëron 36.400 votues të regjistruar . Kjo rritje e elektoriatit do të thotë ndryshe edhe një këshilltar komunal ma shumë se në zgjedhjet e kaluara të 2010-tës. Pra, gjithsej, 37 “deputetë lokal”, nga të cilët mendohet se mund të jenë dy apo tre “deputetë” shqiptarë, ndoshta tre përfaqësusit e tri forcave politike shqiptare.
Shqiptarët në Tivar vit pas viti po rriten si forcë aktive në politikbërjet komunare, po faktorizohen përballë kohës e etnive apo komuniteteve etno-kulturore-historike të ardhura në këtë komunë bregdetare portuale, tokë etnike iliro-arbnore.
Shqiptarët e Tivarit, veçmas në krahinën etno-historike të Krajës, kanë gjithato problematika për zgjidhje emergjente nga shteti i Malit të Zi: përdorimi i gjuhës dhqipe në komunën e tyre; ruajtjen e trashëgimisë kulturore, historike e shpirtërore; kthimi në gjëndjen e maparshme të kishave nëpër ujdhesat e liqenit të Shkodrës, mosuzurpimi nga sllavët i kishës së Shën Mërisë, heqja e objektit në formë kishe nga maja e Rumisë; hapja e pikës kufitare me Shqipërinë në Zogaj (Hutaj)-Skje; realizimi i shpejtë i projektit të furnizimit me ujë të pijshëm të Krajës; riparimi i rrugëve regjionale si ajo Katërkoll-Ostros-Virpazar që i lidhën tri bashkësi vendore Cërmicë-Shestan-Ostros; vendosja e linjës periodike të autobuzit Gjuraç-Ostros-Tivar, etj.
Kraja e banuar nga shqiptarët e saj etnik shtrihet në breg të bazenit ma të madh të ujit në Ballkan, ndërsa në truallin e shtëpiat e saj nuk ka ujë të pijshëm. Kjo mungesë e pajustifikueshme lejohet pasi kësisoj synohet shpërngulja e shqiptarëve nga trojet e veta etnike. Ky rast ëshë kulmi i burokracisë gjukanoviçiane, i papërgjegjshmërisë të qeverisë së tij, pasi projekti nga agjensia turke “TIKA” është vetkrye prej kohësh dhe ndodhet në sirtarët e komunës së Tivarit bregdetar dhe tek një agjensi tjetër në Alpe, në Bijellopoljn veriore, e cila e ka ekskluzivietin e përkthimit të projektit nga gjuha turke në atë malazeze e mbasandejna përcillet për liçensim. A thue edhe kësaj vere shqiptarët e Krajës do të mbeten buzëtharë pranë ujit, me shpresë përballë pabesisë shtetërore malazeze e serbe në Tivar, Podgoricë e Çetinë?!

4.
Kjo aleancë e tri partive politike shqiptare në Tivar duhet përshendet, po jo për ta admirue në tepri, pasi shqiptarët nën Malin e Zi nuk duhet të kenë ma shumë se dy apo tri parti në krejt rajonin nga bregdeti në Alpe.
Tashti shqiptarët nën Malin e Zi kanë 11 parti: Lidhjen Demokratike (LD) të Mehmet Bardhit, Unionin Demokratik Shqiptar (UDSH) të Mehmet Zenkës, Forca e Re Demokratike (FORCA) e Nazif Cungut, Partia Demokratike (PD) e Fatmir Gjekës, Partia e Prosperitetit Demokratik (PPD) e Ali Rexhës, Alternativa Shqiptare (ASH) e Gjergj Camajt, Inisiativa Qytetare (IQ) e Vasel Sinishtajt, Lëvizja Perspektiva (LP) e Amir Hollit, Aleanca Rinore Shqiptare (ARSH) e Anton Lulgjurajt, si dhe dy parti të reja në Plavë-Guci, të porsa daluna nga dimni i vitit 2014.
Partia Demokratike (PD në MZ) ka dalë e vetme në Tuz e Podgoricë, në Guci dhe në Plavë. Ende nuk kam të dhana për elektoriadën e shqiptarëve tanë të Rozhajës.
Unioni Demokratik i Shqiptarëve (UDSH) pasi i doli krah antishqiptar partisë (DPS) të Gjukanoviçit në zgjedhjet lokale të parakoshme në Ulqin (26 janar 2014), tashti ka ri/hy thithtas në “Koalicionin për Tuzin Evropian” të Gjukanoviçit e nën sqetullën e partisë së tij (DPS) elektoron edhe në Podgoricë e komunën tjetër urbane të Golubovcit. Tashti UDSH po del e vetme në komunën e Gucisë dhe në aleancë me FORCA në Plavë (!) Kjo parti, UDSH, me dal haptaz edhe në Alpe, si në Ulqin e Podgoricë, me u fut në aleancë me partinë e Gjukanoviçit, që në Plavë ka nxjerrë devizën elektorale “Për Plavën Europiane–Milo Gjukanoviç” dhe në komunën e Gucisë t’i bashkangjitej Koalicionit antishqiptar të Gjukanoviçit “Njëzëri për Gucinë” (sëbashku me partitë DPS-BS-SDP).
Në komunën urbane të Tuzit dhe në komunën e kryeqytetit, të Podgoricës, dy parti shqiptare: Alternativa Shqiptare e Inisiativa Qytetare kanë krijue një koalicion të përbashkët. Asnjera prej tyre nuk konkuron në komuna të tjera me popullsi shqiptare, as në Tivar, as në Plavë, as në Guci, as në Rozhajë.
Dy partitë e reja shqiptare konkurojnë vetëm në komunat e tyre, pasi ndoshta aty apo prej aty duan të bajnë “bio-politikën” e vet. Inisiativa Qytetare konkuron e vetme në Plavë, sikurse edhe Aleanca Shqiptare doli e vetme në komunën e re të Gucisë.
Nisur nga kjo panoramë gjeo-politike elektorale kjo aleancë e tri partive politike shqiptare në Tivar duhet përshendet vllaznisht, po nuk duhet admirue në tepri, pasi shqiptarët nën Malin e Zi nuk duhet të kenë ma shumë se dy apo tri parti në krejt rajonin e vet nga bregdeti Ulqin-Tivar deri në Alpe, në Plavë-Guci e Rozhajë.(Ne Foto:Mehmet Bardhi, Kryetar i LD ne Mal te Zi)