(Sa e vogel ne universin e madh)/
Shkruan:Englantina MANDIJA/
POETJA/
…Ato ishin vitet e pritjes pa fund të ëndrrave pa shpresë. E kur qielli u ça, u përballëm me një realitet të pa imagjinuar buzë një krateri, llava e të cilit që valonte tash sa mot, shpërtheu me një urrejtje e zemërim të frikshëm.
Shpirtra të trazuar, të shkretë e të humbur, që kërkojnë vetveten me delir, të çuditshme, me sy të marruar, gjysmë të verbër nga errësira e gjatë e jetës, në një përplasje të egër iluzionesh e disiluzionesh, për të vendosur një ekuilibër të ri.
Në nebulozën e dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit të XX, shqiptarët e gjetën veten jashtëzakonisht të pafuqishëm, të pa mbrojtur e krejtësisht të hutuar.
Vjeshtë Tirane, që çfarëdo të ndodhte, ishte aty si mali i Dajtit dhe përvijimet e detit që duken prej tij, një ngushëllim jo i vogël.
Pikërisht atëherë, u shfaqën nën qiellin me re të kryeqytetit, një Papë, një Shenjtore dhe një Zonjë e aristokracisë së lartë, një Poete.
Zonja elegante, me një gjerdan perlash në qafën e gjatë si të një mjellme, qe një ëndërr e prekshme, disi e besueshme, tek zbriste shkallët e hotel Dajtit, me një buzëqeshje gati hyjnore, një vegim yllësie me flokë të bardhë e fytyrën fisnike pa asnjë rrudhë, me sy të zinj depërtues, të butë e jashtëzakonisht inteligjentë, që dukej si një dhuratë nga Zoti, si një oaz shlodhjeje pas një rrugëtimi të gjatë.
E disa ëndërrimtarë, si puna jonë, që nuk u pat vdekur fare shpresa për mrekulli të rralla, u kuturisëm të bënim një dokumentar në TVSH për Nermin Vlorën. Po sikurse ca flluska të tjera edhe kjo mbeti e tillë, sepse grupi i xhirimit u shpërnda në “drejtime të panjohura” dhe mua më mbeti në dorë shkrimi me titull: “Tirana ime e vogël”, sipas një poezie brilante të saj:
TIRANA E VOGËL
Papritur një rreze dielli
Ndriçoi emrin tënd
Dhe rininë time të hershme
E të pashë krejt e habitur
Dëgjova nëpër ajër,
Tingujt e lashtë të një melodie,
Që kumbonte
E shoqëronte këngën
E myezinit
Simbolet e para të dashurisë,
Që më ngjitën drejt qiellit
E një lot ma njomi zemrën
Të thirra atëherë
Tirana ime e vogël
(Sa e vogël në universin e madh!)
Dhe prita të dëgjoj
Me dridhmë jehonën e Dajtit
Po dielli u zu
Dhe ndjeva
Një rrëqethje fantazmash
Gjoksin të ma shtrëngonte
Nermin Vlora, 1967
DITË ME SHI NË TIRANË
Shi, shi i rrëmbyer Tiranë. Një vajzë e vogël me emrin Nermin, mbetet befas matanë Lumit të Lanës, ndërsa nëna e saj, zonja Belkiz e pret në anën tjetër.Vajza e vogël e përlotur, s’di nga t’ia mbajë. Një burrë i moshuar e pyet:
– Ç’ke moj bijë?
Vajza dëgjon zërin e nënës dhe tregon, me dorën e vocërr, se nuk e kapërcen dot lumin e rrëmbyer dhe atje, atje tutje, është nëna e saj që po e thërret: “NERMIN!”…
Ç’qe ky episod i çuditshëm? Një shenjëz, një parathënie e viteve të mëvonshme të pritjes së gjatë, tepër të gjatë për takimin e shumëpritur midis nënës dhe bijës?
Asaj çupëze të vogël për vuajtjen dhe pritjen plot durim, fati i fali hapësirat e detrave, oqeaneve, kontinenteve dhe mundësinë e fjalës me yllësit…
Goca e Tiranës së vogël, u bë një zonjë e nderuar, intelektuale e ndritur, që me humanizmin, dijet enciklopedike, arriti të futej në thellësitë e shekujve, për të njohur të sotmen dhe për të parathënë të ardhmen. Forca kreative e Nermin Vlorës ka një opus shumë të gjerë, në fushën e gjuhësisë, prozës dhe veçanërisht, të poezisë. Me një sensibilitet të rralle poetik ku dendësohet malli e brenga njerëzore dhjetëra vjeçare, për Tiranën e vogël, nënën, gjyshen shkollën, shoqet,shtëpinë, atdheun e gjithçka shqiptare.
“Muza e poezisë sime lindi në Shqipëri. (Poezia e parë u botua këtu, në moshën 12 vjeçare), u rrit në Shqipëri, këndoi për Shqipërinë në masën e një harmonie midis popujve të Evropës, si qytetarë të Evropës që jemi”.
Kjo është më se e vërtetë. Në këtë kohë kur thirrja e brendshme e shpirtit të Kombit kërkon të ketë një Shqipëri të bashkuar “Si gjithë Evropa”, krijimtaria poliedrike e Nermin Vlorës, është një shembull i forcës kreative të këtij populli të lashtë e fisnik, bijtë e të cilit, siç ka shkruar Barleti: “Ndjekin gjurmët e fisit e gjakut të vet”.
Poezia “NJË KRIZË”, vjen pas pas lajmit të vdekjes së gjyshes në Tiranë. Fytyra e gjyshes është vizatuar në poemën “ARRATISJA”, që është vjershërimi më i bukur i vëllimit “NGA GJYSËMHËNA, TEK HËNA”,botuar më 1973.
Një ditar i plotë poetik, që lidhet me atdheun, fëmijërinë, rininë, dashurinë, martesën, arratisjen nga ardhja e nazistëve në Shqipëri me një mijë rreziqe, poema si një elegji, largimi nga lufta shkatërrimtare, e mjaftë për t’i dhënë njeriut që e ka parë në sy për të gjithë jetën të bëhet kundër saj, kundër kasapëve të njerëzisë.
Dhe kudo mesazhe të Atdheut, sado larg që të jetë, POETJA, sado që në poezinë e saj të fryjë flladi i kozmosit, i universit, yllësive, misterit të jetës dhe vdekjes, do të dali pa pritur një mall tjetër i largët që të kujton dhimbjen e thellë të ndarjes, siç qe vdekja e gjyshes Mevedet, aq e dashur dhe e respektuar nga Nermini.
Mevedeti, vajza e madhe të Ismail Qemalit, e vdekur në një varfëri ekstreme, sa që të bijës, Belkizit i pat mbetur peng në zemër, se nuk pati as sheqer për t’i bërë një çaj, në çastet e saj fundit, se gjithçka që patën, ua rrëmbeu pushteti popullor…
“Në mjegullën e kohës,
Ende kujtoj lamtumirën e gjyshes
Dhe buzëqeshjen e ëmbël të ngrirë
Nga hidhërimi, që s’e pashë më kurrë!”
Asgjë më tepër. Poezia e Nerminit, frymëzon ligjin e mirësisë:
“Vjersha është gjuhë ndërkombëtare. Vjersha nuk pranon dallime klasash. Vjersha nxirret nga burimi i misterit të krijimit, me forcën e artit, duke kaluar nëpër vijat e imta të fjalës, e cila dhuron atë që i është caktuar për të pushtuar vetveten, në kërkesë të vlerave madhështore të shpirtit”, shkruan autorja në parathënien e librit me vjersha “Zotëruesi i kohës”, botuar në vitin 1967.
Nga Tirana e vogël, në hapësirat e pafundme, shpirtin e etur të POETES nuk e pengon asgjë, për të kërkuar misterin e jetës e për të gjetur afërsitë shpirtërore në gjithësinë e pamasë.
“Në dritën e rrufesë
Sytë e tu pashë
Në një natë me stuhi
Pastaj zbardhi dita.
“Oh jo, o diell,
Ti i madh je
Dhe për njerëzimin në lëvozhgë
Cak i pakalueshëm, je
Po jo aq fort
Për mendimet
Shkëndija të shpirtit
Që hapësirën marrin
Përtej orbitës sate
Thesare duke kërkuar
Shekujve për t’u falur.”
Poezia është një bukuri që shihet me sy, futet thellë në zemër dhe pasuron shpirtin. Një shpirt i pasur, bëhet i mëshirshëm ndaj vuajtjes së të tjerëve.
“Poeti edhe kur është i vobektë nuk është kurrë i varfër, se ka mundësi të përvetësojë si madhështinë e pafundme, ashtu edhe të vuaj për mediokritetin dhe padrejtësitë e kësaj bote”, thotë Nermini.
NËNËS,
(Të gjitha nënave, që pushojnë në kopshtin e kujtimeve)
Kur s’isha,
Ti ishe
Kur linda,
Ti më buzëqeshe
Kur u rrita,
Ti më udhëhoqe
Kur gabova,
Ti më qortove
Se ti më deshe.
Dashurinë për gjithësinë,
Ti ma mësove
Bukurinë e ndjenjave,
Ti m’këshillove
Me universin n’harmoni t’jetoj,
Ti më urdhërove
Dritën e vërtetë,
Ti ma tregove
Pse ti më deshe.
Ti nënë, vëlla, motër, shoqe
Ti në lundrimet e vështira t’kësaj bote
Ti eksperiencën e flokëve t’bardha
Ma dorëzove.
Ti n’heshtje përgjithmonë u largove,
Pse ti më deshe.
Në gjirin e universit ti u ktheve,
Por prej meje
Ti kurrë s’u ndave
Në yjtë e qiellit xixëllojnë sytë e tu
Kudo n’ajër marr frymë shpirtin t’ënd
Sa shumë të paskam dashur!
Harku që përshkon dijet e Nerminit për lashtësinë, kulturat e hershme të botuara në librin e saj të fundit “LASHTËSIA E GJUHES SHQIPE”. Sipas dokumenteve epigrafike nga Egjeu, deri në Atlantik (Bardi Editore-Roma,Gusht 1991), është një nga kulmet e punës së imët hulumtuese prej një shkencëtareje të mirëfilltë. E të duket pak si çudi ku bashkohet poetja me studiuesen. Ndoshta tek ngulmimi i raportit të njeriut me botën, mesazhet që pret shpirti i etur nga universi, pyetjet e një zëri human, që kërkon të zbulojë misterin e fatit të njeriut, filozofinë dhe të vërtetën, e sa e sa pyetje që kërkojnë përgjigje si kjo:
Ku duhet kërkuar misteri i gjuhës ilire?
Ajo nuk u helenizua, megjithëse përdori shkrimin grek për shumë shekuj, nuk u latinizua pas zaptimit nga Roma, nuk u sllavizua, as nuk u turqizua.
Këtë gjë të mrekullueshme e kreu dashuria e shqiptarit për kulturën, traditat, nevojën shpirtërore dhe me ndihmën e maleve vigane, që mbrojtën një popull me një të kaluar po aq vigane.
Dhuna dhe egërsia i fshehin kulturat nën shkurre të helmatisura. Po kultura është dritë, që edhe kur duket e fshehur, nuk asgjësohet dhe shpejt a vonë, del dhe vezullon në një trevë kulture të zhvilluar me fisnikëri të vërtetë.
Fitimet tokësore të popujve shkojnë e vijnë. Fitimet shpirtërore mbeten të vulosura në kohë si dritë e vërtetë që nuk shuhet gjatë shekujve, po bëhet energji, shkencë, dituri.
Si përfundim, e gjithë vepra e kësaj humanisteje të shquar, Nermin Vlora–Falaschi, është një thirrje kundër dhunës, kundër çdo lloj mëkati e krimi, për të qenë i pastër, kur të përballesh me veten, përtej Robikonit.
ZBRAZËTIRA
Asgjëja
Dhe shpirti që në hapësirë udhëton
I etshëm për dituri
Hapat e parë
Të sigurt
Luhaten
Sikur mbështetje t’kërkonin
Por në asgjë mbështetje nuk ka
Zbrazëtira vend nuk zë
Dhe shpirti zhytet në përsosmëri
Në asgjë.
Atëhere vezullojnë yjet
Që ndriçojnë udhën
Drejt Asgjësë së madhe,
Që është gjithçka,
Që është, Dritë Hyjnore.
Fjala e mbajtur në Institutin e Gjuhësisë, me rastin e promovimit të librit: “LASHTËSIA E GJUHËS SHQIPE”.
Shkruar në Tiranë, shtator 1991
PROGRAMI KULTUROR I RADIO VATIKANIT MBI LASHTËSINË E GJUHËS SHQIPE
SHQIPTARËT JANË AUTOKTONË – BANUES MA TË PARË TË VENDEVE KU JETOJNË SOD, A POR T’ARDHUN MA VONË NË KËTO TREVA?
KUSH JANË TË PARËT E TYNE MA TË LASHTË?
Mbi këtë themë, të Premten më 16 Qershuer 1989, në përmes të mikrofonave të Radios së Vatikanit, Zonja fisnike Nermin Vlora Falaschi, e marrun në intervistë nga z. Gjon Gjomarkaj drejtor i Seksionit të Gjuhës Shqipe të R.V. – u ka folun shqiptarëve ë dhe të gjithë ndigjuesave mbrenda dhe jashtë Atdheut.
Po e riprodhojmë tekstualisht, këtë transmetim:
Ndigjues të dashtun,
Kemi sod në Studio, të përnderuemen Zojën fisnike, Nermin Vlora Falaschi, bijë e familjes së përmendun të Ismail Qemal Bej Vlorës, bashkëshorte e Ambasadorit italian Dr. Renzo Falaschi.
Zoja Vlora Falaschi asht shkrimtare e njoftun, autore e dhjetra e dhjetra librash, fituese e shumë çmimeve letrare, studjuese e gjurmuese e qytenimeve ma të lashta, e në mënyre të veçantë, të popujve e fiseve Ilire, Etruske, Trake, Dardane, Pellazgje, etj., e folmja e të cilëve -thohet se decifrohet vetëm e vetëm nëpërmes të gjuhës shqipe.
Mbasi jo të gjithë shkrimtarët e studjuesat e qytenimeve të lashta janë d’akord me këtë thezë, po i sjellemi vizitueses së nderueme me pyetjet:
Pyetja – “Zoja Nermin Vlora Falaschi, ilirët, etruskët, trakët, pellazgjit, dardanët etj. Janë fise të nji populli, a por popuj të ndryshëm t’ardhun n’Europë, apor autokton-vendas të parë të këtyne trevave?”
Përgjegjja: Kam lexuar shumë shkencëtarë që mirren me çështjen e prejardhjes të popujve të lashtë dhe çdonjeri prej tyre shpjegon e dokumenton tezën e tij.
Historia e njerëzisë është si nji spirale, ku nuk mund të dallohet saktësisht pika ku spiralja bahet e ngushtë, për të na dhanë mundësin t’i dallojmë veçoritë përkatëse. Prandaj, kur bëhen gërmime mbi prejardhjen e nji populli, çështja paraqitet e ngatërueshme, meqë njerëzit shkojnë atje ku ka kushte jetese më të mira dhe vijnë nga, të gjitha anët, por jo gjithë së bashku, në të njëjtën kohë.
Kemi shembullin e Shteteve të Bashkuara t’Amerikës, që sot kanë afro 300 milion banorë, prej racave dhe etnive të ndryshme. Por, mund të themi me siguri se këto 300 milion banorë, nuk kanë vajtur atje të gjithë së bashku, sapo u zbulua kontinenti i Amerikës. Ata erdhën dal-ngadalë, nga drejtime të ndryshme dhe gjithë së bashku formuan nji kulturë, nji gjuhë të përbashkët.
Nuk ka dyshim se e njëjta gjë ka ndodhur edhe në kohërat e lashta. Grupe fisesh të ndryshme kanë kërkuar troje më të përshtatshme për jetesë dhe i kanë populluar brigjet e Mesdheut, duke formuar nji gjuhë, nji kulturë të përbashkët.
Nga ana tjetër, gjuha e popujve është arkivi dokumentor më i randësishëm, veçanërisht kur mungojnë dokumente të tjera, si në periudhën e lashtësisë.
Sot jemi në gjendje ta zbulojmë gjuhën e të parëve tanë dhe kulturën e tyre, me ndihmën e dokumenteve epigrafike. Këto mbishkrime të gdhendura mbi gurë, na dëshmojnë se në Mesdhe e në mbarë Evropën, flitet nji gjuhë e përbashkët, d.m.th. gjuha e Pelazgëve, të cilët Homeri i quante «Hyjnor».
Plini, plaku, në shekullin e parë shpjegon se germat e alfabetit fonetik i prunë n’Itali Pelazgët.
Edhe sipas