GURI I SHPIRTIT

July 14, 2016 by dgreca

Tregim nga Fotaq Andrea/

Kishte gati një javë që nënë Sanoja jetonte me një boshllëk në gjoks, nga ato lloj zbrazëtish mbushur me ankth ndjellakeq, që si kthetra të gllabërojnë fytin e ta mbajnë shtrënguar dhe po aq pamëshirshëm të ngërthejnë edhe stomakun poshtë, në tkurrje të plotë. Mundohej të largonte mendjen me ato dy çika punë shtëpie, një fshesë, një leckë, pluhurat mbi divan e karrige, mbi bufe e në tavolinën e vogël, i jepte një fshesë avllisë dhe ujiste ngadalë ca borzilokë e karafila mbjellë në saksi me dorë të saj. Çapitej koshtit e avllisë me një kërrusje të lehtë, me hap të ngadaltë, nën ritmin e një rënkimi monoton, me një pafundësi « ëh, ëh, ëh », që nuk i reshtnin as ditë as natë, sikur vetë jeta e saj të qenkësh një shtrat lëngatë për atë trup të imët e të rreshkët, veshur që në rini me të zeza, kokë e këmbë.

Jo më shumë se një ditë më parë i kish ikur bija e vetme, Vitoja, me të cilën kish lidhur jetën, që pas vdekjes të lumëziut burrë, që i kish sosur ditët nga veremi, pa shkuar dot as tre pranvera me të. Dhe krejt jeta i kish ikur me shatë e lopatë në kooperativë, me futa në mes për të mbledhur ullinj, me kosha perimesh e duaj gruri në kurriz. E kish rritur atë të uruar bijë me mund të madh, me vetë frymën e saj, si i thonë fjalës, duke e nxjerrë lekun me thonj, dhe domosdo, e kish si dritën e syrit. Sa e pat në shkollë, në tetëvjeçare, veç fukarallëkut të përhershëm, s’kish pasur ndonjë problem tjetër. Vërtet i qe sëmurur një herë keq, po mjeku i fshatit, njeri i mirë dhe i dashur nga fshatarët, e kish nisur menjëherë në qytet, dhe e kish shtruar në spital. I kish marrë e bija të ftohtë të rëndë në mushkri, « bronkopnëmoni» siç thosh, dhe temperatura s’i binte për kiamet. U shkulën shoqet dhe mësuesit e vanë në qytet, se e donin, e kish nëna kapedane, të hedhur në punët e shtëpisë dhe të zonjën në mësime, pale edhe nur, me leshra të zeza e vetullhollë.

Por kishin ardhur pastajna ca kohë të tjera, kur njerëzit s’e kishin më mendjen as për punë e as për lumë, por vetëm për det e për qytet. Kooperativa u prish, arat u shkretuan, drurët u prenë, u ndanë ca dynymë, por që kush t’i punojë e me se ? U lidhën edhe nga një pension e u dhanë ca ndihma, por hajt të mbahej gjallë shpirti me to ! Erdh e u tret vajzë e nënës sa u tha e u bë gjilpërë, se i ikën shoqet dhe tërë rinia, kush këtu, e kush atje.

Donte e gjora vajzë të vazhdonte të mesmen për t’u bërë infermiere. I thosh asaj të shuare mëmë të shisnin shtëpinë e katandinë, të linin fshatin për t’u vendosur në qytet, pranë xhaxhait të saj, se të tërë kishin ikur, sikur t’i kish rënë flama fshatit. Por ajo, jo që jo, në të vetën, as që i mbushej mendja për të lënë shtëpinë. Atje kish lidhur jetën, atje do soste ditët, siç thoshte. Punonte atë çikë kosht, mbante dhe ca pula e një lopë dhe i hipte mëngjes për mëngjes autobusit e shkonte në qytet për të shitur qumështin dhe një dorë erëzash a ndonjë zarzavatë apo frutë të stinës. Arrinin kështu të mbanin frymën gjallë e të shtynin ditët. Kurse në qytet, ç’do bënte, me se të merrej ? Tërë jetën qe mësuar me punë, dhe puna, siç dihet, të mban gjallë. Mirëpo, ja që na qenkësh edhe halli i çupës, e hall i madh se ! Se e kish të re në moshë dhe s’kish pse lidhte jetën pas baltës, pa punë, pa shoqe e pa të ardhme. Atëherë, i kunati premtoi t’ia marrë çupën në punë me të hapur dyqanin e tij në një lagje mes qytetit, dhe kështu vajza do ta kish më të lehtë për të vazhduar edhe shkollën. U detyrua ta lërë të bijën të ikë tek xhaxhai i saj, të punonte në dyqan të tij tërë ditën, për të nxjerrë ndonjë lekë, që ia sillte edhe asaj të gjore.

Ja kështu, e bija në qytet dhe ajo në fshat, u shtynë si u shtynë nja katër pesë vite me radhë, por pa shkollë e pa lumë për çupën. Dhe veç kur një ditë, na i ngrihet mendja vajzës o do ikë në Itali, o s’ka, te kushërinjtë e vetë, dy djemtë dhe vajza e të ungjit, që qenë rregulluar atje për bukuri, me punë e me shtëpi, siç thonin. Dhe vërtet, a nuk i kishin ndihmuar prindërit për të ngritur e hapur atë çikë dyqan ? Kjo e shkretë mezi priste ta jepte vajzën në ndonjë vend të mirë, andej nga qyteti, sepse sapo i kish mbushur të njëzetat, kurse ajo një e dy, « nëno do iki unë, nëno s’rrihet më këtu, nëno, do të të marr dhe ty, ç’ke ti, s’të lë vetëm », dhe plot e plot lutje të tjera. Pale kur i fliste e ëma për martesë : i hidhej çupa në kokë për ta kundërshtuar e për t’i thënë se tani s’martohen aq të reja si më përpara, dhe se ka plot djem të mirë edhe në Itali, ku do vazhdonte shkollë e do punonte, si gjithë bota.

Pa ç’pa, nënë e gjorë, pas të luturash e stërluturash të së bijës, shiti atë lopë që ia mbante shpirtin gjallë e ia dha lekët vajzës, që edhe vetë kishte vënë, ndërkohë, diçka mënjanë. Por prapë, i duhej një shumë e madhe për të paguar një udhëtim me gomone, siç iknin herë pas here tutje klandestinët, dhe këto ia plotësoi i ungji.

Vitoja sa s’fluturonte nga gëzimi, dhe në pritje të ditës për t’u nisur, ndenji me të një muaj të tërë në fshat. Tek e shihte mëmën me gjemi të mbytura, zinte dhe e merrte hopa në krahë, e rrotullonte tre katër herë nëpër dhomë, aq sa ajo i lutej « boll se më more mendtë! », pastaj ia niste nga të puthurat e përkëdhelitë, në faqe, ballë, sy e gushë për t’ia larguar mërzinë. Papo një herë, na kish gjetur çupa edhe aparat fotografik, dhe tek lahej mëma në banjë, se vajza e donte gjithnjë llamps të pastër, kjo fap, hap papandehur derën dhe nis e fotografon mëmën ashtu karkacul siç qe. Ajo shty e kjo fotografo, ajo mbulohu e kjo zbulo, ajo bërtit e sha dhe kjo qesh e fotografo, derisa e kish mbyllur çupa derën e e kish lënë mëmën të shpëlahej rehat me ujët e kovës që merrnin në pus. Një herë tjetër, ia kish hequr shaminë e zezë nga koka, dhe flokët e thinjura, të rralluara e të holla ia kish bërë dy gërsheta, që ia ngriti përpjetë kokës, ia kapi me kapse, dhe ia leu buzët me të kuq. Madje këmbënguli që t’ia vishte edhe pantallonat e saj xhins, po mëma seç pati dhe mori inat, e ajo hoqi dorë. Kur ish kohë e mirë, mëngjeseve a pasditeve, rrinin pasandaj të dyja bashkë në avlli, mëma mbi një stol të vogël e me shtiza në duar, ajo mbi gurin e shtëpisë, secila zhytur në botën e vet, tek-tuk me ndonjë shkëmbim batutash.

* * *

Ishte e martë kur u shfaq para avllisë një djalë, që zbriti nga vetura dhe kërkoi Viton e saj. Mëmës iu duk djalë levend, dhe sikur iu ngroh shpirti. Ish i mbajtur, i ri në moshë dhe dukej serioz. Ajo e saja, doli nga shtëpia me hap të shpejtë, duke i tundur lehtë, si rosë, ato vithe të vogla shtrënguar në xhins, që ia kish larë kushedi sa herë me ujët të ftohtë në foshnjëri. Se ç’thanë kokë më kokë të rinjtë, dhe vajza e puthi djalin lehtë në faqe, e mëmës iu errën sytë. Pastaj, djali përshëndeti gjithë mirësjellje mëmën, i hipi veturës e iku. Vetëm atëherë vajza kërceu përpjetë, gjithë këmbë e krahë në ajër dhe, tek iu hov së ëmës në qafë, i dha lajmin e gëzuar :- Nëno, nëno, për një javë nisem !

Ajo foli kështu, por asaj të gjore në vend iu nxi gjithçka, iu bllokua frymëmarrja dhe iu këput koka në sup të së bijës. E mori vajza hopa dhe e nderi në shtrat, i hodhi ujë në fytyrë, ia fërkoi fort me raki faqe, duar, gjoks e këmbë dhe e solli në vete. Pasandaj, të dyja u shkrehën në vaj e në përgjërim në krahë të shoshoqit për një kohë të gjatë. Atë natë, as njëra as tjetra nuk vunë gjë në gojë dhe ranë për gjumë në dhomën e vetme ku kishin fjetur gjithnjë bashkë, në dy shtretër të vegjël përkarshi, bërë me llastikë kamardareje makine. Por hem njëra, hem tjetra s’gjenin rehat, lëviz sa në njërin krah në tjetrin, duke e kërkuar më kot atë gjumë të shuar që s’po u vinte. Rreth mesnatës, të parën e zuri gjumi çupën, që zu të flasë në ëndërr, sikur po sherrosej me dikë. Plaka u vuri veshin fjalëve, për të marrë vesh diçka, por ato i vinin të pakuptueshme, të ndërprera, të rrokshme. Rrinte me sy hapët në përpimën e errësirës duke u përpjekur të fashitë mendimet, tek i qenë mpleksur rrëmujshëm në kokë e s’i shqiteshin, si një lumë turbullimë, i pamëshirshëm. Vonë, shumë vonë, në një terr të zbërdhulët, pa e ditur as vetë në që në ëndërr a zhgjëndërr, iu shfaq para syve në tavan një si kuçedër, që spërdridhej e hidhte valle, e nga goja s’nxirrte flakë, por gjarpërinj të zinj, që aty-aty treteshin e shuheshin. Brofi në këmbë tek pandehu se kishin përpirë Viton, po çupë e mëmës flinte e qetë.

Kishte rënë fije agu i parë dhe një dritë e zbehtë, që përshkonte perden e tylit, po luante gëzueshëm në gjysmëhije të tavanit…

Mëma u ngrit pa zhurmë, u vesh, vuri xhezven për kafe mbi një gazierë të vogël, që ia kish sjellë e bija nga qyteti, dhe bëri një kafe farmak të hidhur, për t’i mbledhur barkun. Doli në avlli, u ul te stoli dhe zu ta rrufisë ende të nxehtë, duke u përpirë edhe vetë në mendime të thella. Ç’të qe vallë ajo ëndërr e keqe që sapo kish parë ? Kuçedër që lëshonte nga goja ata piko gjarpërinj të zinj ? Bobo, bijë e nënës, po merr veten në qafë, po shkon drejt kuçedrës ! Ç’të bënte ? Si ta ndalte ? Si t’ia prishte mendjen ? Vërviste veten në humnerë të njëmijë e një pyetjeve, pa mundur të dalë dot që andej me një vendim a përgjigje të vetme. Atëherë, s’iu durua më. Pa orën dhe qe pesë e gjysmë. Më gjashtë, autobusi i parë nisej nga fshati për në qytet. U vesh dhe e mbajti frymën fill e te kunati.

Ai u çudit tek e pa në derë të dyqanit aq herët, por ajo s’priti më dhe iu zbraz atij :- More Xhemal, po ku do ma çosh çupën ti ? Në gojë të kuçedrës ? S’kam sy e vesh unë se ç’bëhet në këtë dynja ? I marrin vajzat e i gjezdisin për “prostituta”, ua djegin mishin me cigarë, i çojnë në njëmijë horra dhe mëmat s’i shohin kurrë me sy ?! Më gjeni mua, juve, të zezën plakë, dhe doni të më hiqni edhe beben e syrit ?! Jo, jo, jo, jo ! S’e lë çupën kurrë unë të ma marrin zuzarët, e kam rritur me thërrime, ti e di mirë ! Vërtet dhe ti më ke ndihmuar e ta di për nder, po jo të më merrni çupën e të ma çoni te kuçedra !

– E shoh që paske parë ëndërr të keqe, moj kunatë, dhe të drejtë ke : me ç’na shohin sytë, të jap njëmijë herë të drejtë. Po ti s’e paske njohur mirë Xhemalin një jetë të tërë. Unë të bëjë atë gjë për Viton moj ? Po unë e kam bijën time, siç e ke edhe ti. Në kam dy djem, kam edhe dy vajza, se Viton e kam amanet nga im vëlla që kur mbylli sytë. Po hajt vemi pimë një kafe e të qetësohesh. Shko brenda në shtëpi e thuaj Marës të vijë të më zëvendësojë. Ja erdha.

Ato fjalë sikur të kishin qenë ilaç për mëmën e gjorë, se aty për aty u qetësua. « E po ky Xhemali, gjithmonë gojëmbël me mua, po thoshte me vete. Kot që po i bie më qafë ».

Kur erdhi, u ulën të dy tok në kolltuk, nga ato alla frëngat, më të fundit, që asaj i vinte zor të rehatohej në to, dhe ai ia mbërtheu duart në të vetat e i foli me zë të prekur :

– Mjerë ato mëma që s’dinë ku i kanë çupat ! Të drejtë ke, Sano. Ja që erdhën kohë të këqija. Marrin vajzat e djemtë rrugët nga anë e anës e ku nuk venë, në Itali, Greqi, Amerikë, Evropë, vetëm e vetëm për një copë punë. Se ç’të bëjnë këtu? Duan të hanë. Po duam të hamë edhe ne nga duart e tyre. Ja që këtu punë s’ka, ti e di. Hajt të shohësh listat në dyqanin tim, sa vetë kam që s’më paguajnë dot për ushqimet që marrin. Mezi mbajnë frymën gjallë njerëzit e shkretë… Pse s’i dua edhe unë fëmijët t’i kem këtu, t’i martojë e të rrisë nipër e mbesa ? Edhe mua më djeg xhani për ta, dhe vetëm tek ata më rri mendja, në do ta dish : si janë, si m’u gdhinë, sa punojnë, sa lodhen e rroptohen. Janë krejt vetëm, në derë të botës, po shyqyr që kanë njëri-tjetrin… Dhe Vitua, ti e di, do vejë tek ata, se i kanë gjetur punë, dhe po punove e mësove dhe gjuhën, pronari i tyre do t’i bëjë garancinë që të marri kartërat e të jetë në rregull. Ç’pandeh ti, se do e lë unë Viton, bijën time, të më marrë udhët kot më kot, apo për ato punët e liga që më flet ti ? Pse, s’i di unë të gjitha këto ?

– Po jo, mo Xhemal, t’u bëfsha, kam frikë, e kam çupë të vetme. Erdhi dje një djalë me viturë para shtëpisë dhe e kërkoi. Se ç’i tha, çu-çu, në vesh.

– Po unë, moj e uruar, e dërgova. Është i biri i Metes, agronomit që ka punuar në fshat. A e mban mend ? Është djalë i mirë, Sanooo. Të gjithë e njohin.

– Ku e di unë e shkreta, se pse kam frikë që do ikë. E re është, mund të bëjë edhe të prapa. Ç’nuk na shohin sytë. Na nashti, na nxjerrin edhe barkun jashtë, pale !

– Po ti, s’e paske njohur tët bijë kështu ? Po Vitua është ta pish në kupë moj ! Pesë vjet që punoi në dyqan, s’iu dëgjua njëherë zëri, po vetëm fjalë të mirë me këdo. Ua qante hallet të shkretëve njerëz si ti e si unë. Po tani, të rinj janë, nuk do rrinë me brekushe e poture si ne dikur, ja që do vishen sipas kohës. S’ka pse të kesh frikë !

– Po mirë, ja më thuaj, kjo timja, fup i kërceu në qafë, edhe e puthi. Ç’qe ajo që bëri në sytë e mi ?

– Dëgjomë, një çikë, Sano : vajzës s’ke pse t’ia kesh frikën, se e ke të pjekur. Ajo di ç’bën, di t’i zgjedhë edhe shokët, edhe shoqet. E pra, me djalin e Metes, sikur i kanë lidhur telat, kështu më duket mua, se i kam parë ca herë bashkë… Edhe ai do vejë në Itali, dhe me Gimin, tim bir që është atje, janë shokë moj, që në vegjëli. Do kenë shoshoqin, shyqyr nuk thua ?

– Aaa, kështu na qenka puna ! Bota di plot gjëra, e unë fukaresha, atje në fshat, s’di asgjë ! Po mirë, i fejojmë aherna, e pastaj të ikin. Ç’është kjo punë kështu, ueueu ! Ka kohë, le të ikin më vonë.

– Nuk thua shyqyr një orë e më parë ! Unë s’e nisa që në fillim, se ishte e vogël, papo duheshin rregulluar edhe ata atje në Itali, me punë e me kartëra. Tani që u rregulluan e që i gjetën edhe punë çupës, posi jo, të niset një orë e më parë. Se s’dihet ç’ndodh dhe bllokohen rrugët.

– Nuk e di Xhemal, nuk e di, po unë se ç’kam një frikë – ia ktheu kunata me zë të dridhur.

– Frikë të tërë kemi pasur. Dhe kemi, normale është. Por duhet vështruar përpara, Sano. Ja, edhe ti, shite atë dreq shtëpie në fshat dhe eja këtu tek unë. Do rrimë sa do rrimë bashkë, do na martohen dhe fëmija andej nga janë, dhe kur të na bëjnë kartërat, do vemi edhe ne pas tyre, t’u rrisim kalamajtë, e të shohim edhe ne dy ditë të bardha më në fund.

– Ku e di unë, ku e di unë, e shkreta ! – foli nëna gjithë psherëtima dhe lotët i shkuan çurg.

Atë çast, ia behu Vitua. Tek ish zgjuar dhe kish parë që e ëma kish veshur rrobat e qytetit, e kishte marrë me mend që duhej të qe nisur për aty. I kish hipur autobusit të dytë dhe kish rendur si e marrë nga meraku për të. Dukej që s’kish fjetur mirë. Sa e pa, iu hodh nënës në qafë, dhe s’i shqitej.

– Po pse mi nënë, bën kështu ! Unë të kam thënë që s’të lë ! Do të të marrë me vete, ke për të parë, fillimi është një çikë i vështirë. Gjithë bota janë rregulluar, do rregullohemi edhe ne, ja, do shohësh !

Zunë të dyja të putheshin e të ngalasen, sikur të ish pikërisht ai çasti i ndarjes. Xhemali u prek, dhe sytë iu mbushën me lot.

– Ika unë, – tha – se Mara s’ia del dot vetëm në dyqan.

* * *

Që nga ajo ditë, nënës iu lidh një xhumbë në gjoks, e fortë gur e s’i shqitej. Sa herë në vetmi, i binte me grusht, për të lehtësuar dhimbjen, por ajo ish aty, kish hedhur rrënjë, në thellësi të vetë shpirtit. Dhe vetëm kur rënkonte « ëh, ëh, ëh », sikur lehtësohej njëfarësoj, si ajo kokëza e tenxheres me presion, që lë ngadalë të shfryjë avullin për të mos shpërthyer. E kish mbledhur disi veten pas fjalëve të Xhemalit, dhe përpiqej të mos lëshohej para vajzës. Po prapë, natën në gjumë e ditën në vegim, s’i shqitej kuçedra me gjarpërinjtë e zinj. Ata i rrëshqisnin tashmë në brendësi të trupit që nga koka dhe strukeshin shi aty, në fole të tyre, te xhumba në gjoksin e saj të tharë.

Erdhi më në fund dhe çasti i ndarjes. Bija e nënës mori me vete vetëm një çantë të vogël shpine, një bluzë, një xhins, nja dy të brendshme, një kuti çimçakizi, që s’e hiqte nga goja, disa fotografi, ku kish dalë me të, dhe rrobat e turpit. S’donte t’i merrte karkanaqet që i përgatiti e ëma, se do t’i kishte bezdi, siç tha. Por ajo kish ngulur këmbë, dhe e bija për t’i bërë qejfin, mori gjysmat. Te avllia e priste djali i Mete agronomit, që nëna, si u nda me të bijën tërë lot dhe njëmijë urata e bekime, e përfaqoi e e puthi edhe atë, si ta kish birin e saj.

– Ma ki kujdes çupën, jeto, se e kam dritën e syrit ! – i tha. – Hajt paçi uratën që të dy, e ju bëftë dritë ngado që të veni !

Ata i hipën veturës e ikën, kurse ajo u shemb në divan e për çudi, nuk ia plasi të qarit, po ama nuk i shqiti sytë nga tavani. Iu duk se pa aty kuçedrën, që po i nxirrte tashmë gjuhën e tallej me të, por pa gjarpërinjtë e zinj nëpër gojë.

« Ma more të keqen edhe ti ! – foli nëna nëpër dhëmbë, si me inat e si për t’i dhënë zemër vetes. – E kam çupën në dorë të sigurt, në do ta dish, te djali i Mete agronomit. E ti, plaç aty ku je, se ata do martonen bashkë e s’pyesin për ti ! Dinë t’i dalin zot vetes !» Foli kështu ashpër, duke mallkuar të keqen, që të plaste mu si qelq. Edhe e vërviti në shesh, tërë forcë, gotën e kristaltë me ujë që kishte në dorë një copë herë, e që u thye me krisje të thatë.

Doli në avlli, vështroi gjurmët ende të freskëta të veturës mbi udhën e pluhurt, treti shikimin deri në zhdukjen e tyre, pastaj ia nisi rënkimit ëh, ëh, ëh, dhe shikimi iu ngul te guri sa dy pëllëmbët e saj, ku i ulej e bija. E kishin aty që kur qe ngritur shtëpia, mbetur nga gurët e themelit, si më i madhi që qe, i përhimë, i lëmuar, i latuar, i larë nga shiu e i tharë nga dielli e era, që më mirë se kushdo ia njihte nënës gjithë dertet e saj. E ledhatoi, e lëvizi nga vendi, si zakonisht, për të parë në mos qe futur nën të ndonjë cfurk a gjë e keqe, dhe u ul në stol, në krahë të tij, si të kish vajzën mbi të. « Ëh, ëh, ëh », rënkonte nëna, « fësh, fësh, fësh », bënte dora e saj e ashpër mbi sipërfaqe të gurit. Orë të tëra nuk luajti vendit, me të vetmen pamje në kokë, ikjen e çupës, me ato sy që i ndrinin nga lotët, me ato leshra të gjata pis të zeza, me atë fytyrë borë të bardhë dhe dorën tundur nga pas xhamit të makinës.

Veç tre-katër kafeve që piu, tërë atë ditë s’vuri gjë në gojë. Në pasdite vonë, koha u zymtësua, filloi erë dhe nisën ca pika të mëdha shiu. « Do më laget, bijë e nënës, kushedi ku është » – tha me vete. Ra për të fjetur, më herët se zakonisht, por s’e zinte gjumi. Tërë natën bubulliu e vetëtiu dhe qielli krejt shkarkoi lotë, si vetë lotët e mëmës së gjorë në shtrat. Nuk kish drita, si përherë kur bënte kohë e keqe, dhe kish ndezur një qiri. Mbi mur, shfaqej tanimë hija e saj stërmadhe në anë të shtratit, duke shkulur faqet me duar : « Pupu ç’bëra, pse e lashë unë korba ! Nga m’u tha gojë e shkretë dhe pranova ! Na nashti dhe tërë ki kiamet! Pupu ç’më gjeti ! Bobo çupa ! » Ndenji një hop, dhe i dha gajret vetes : « Po boll moj Sano, boll, mos ndill keq ! Ç’është kështu me ti ! Të vogël s’e ke më ! E rrite dhe e bëre të zonjën e vetes ! Nuk thua shyqyr që rrite vajzë për së mbari ! Jo si shoqet e saj që s’dihet nga janë ? Pastaj, vetëm s’e ke, si të tha Xhemali ! Pa kujtoi një çikë fjalët e tij ! »

Jepte e merrte me veten, por laku i ankthit e kish kapur fort në grykë, pa dashur kurrsesi ta lëshojë. Një hop iu duk se qenë vetë gjarpërinjtë që po e mbanin mbërthyer përreth gjoksit e grykës. « Hëni, u shofshi, forca, me mua plakën merruni, shpirtin ma nxirrni çika-çika, veç atyre mos u ndodhtë gjë ! », mallkonte e uronte plaka me gjithë zemër që t’i binte asaj e liga në kokë dhe jo të rinjve.

Të nesërit, qielli u ça krejt, me një kthjellimë, pastërtimë e llamburimë kristal të ajrit. E dërrmuar nga një natë e tërë pa gjumë, nëna doli në avlli të marrë frymë lirisht. Zgjidhi shaminë, krehu leshrat, mbështolli me kujdes, si gjithnjë, flokë të mbetur në krehër, që shpejt i futi në xhep të futasë, si të rraste në të ndonjë mister, dhe çeli grykën e pusit për të lëshuar kovën brenda tij. U hodhi një grusht ujë syve, fërkoi fort damarët e qafës dhe nisi të zvarret me « ëh-ëhën » e zakontë kalldrëmit të avllisë. Pa hardhinë që kish nisur të bulëzonte, qershinë e kumbullën gati edhe ato për të shpërthyer në lule dhe, si çdo fillim pranvere, i kujtua i ziu burrë që i kish mbjellë vetë. Pasandaj sytë i ngelën një hop mbi gur të shtëpisë. U përkul dhe e preku me dorë si t’i thoshte “mirëmëngjes”. Hyri në shtëpi për të larguar mendjen nga tërë këto dhe zu të merret me dy çikat mobla, tek u dha një leckë pluhurave. Por pa e kuptuar as vetë, kishte hapur tashmë dy sirtarët e komosë ku vajza kish lënë teshat. U mori erë bluzave e këmishëve dhe duar e këmbë zunë t’i dridhen. S’po ndihej mirë as brenda shtëpisë, as jashtë në oborr. Po i merreshin mendtë, por edhe të nderej në shtrat, kish frikë. Nuk e ndjente veten të fuqishme të përballej me kuçedrën, që tashmë i zëzëllonte në kokë nga tensioni i lartë, dhe me siguri do t’i shfaqej sa të mbyllte një çikë sytë a të dremiste. Atëherë, tha t’i bënte vizitë Shaqes e të pinte kafenë me të. Mori tre lugë të vogla me kafe të bluar brenda një qeske të vogël plastike, u hodhi përsipër një lugë sheqer dhe shkoi te fqinja, me të cilën qante hallet herë pas here dhe që i qe gjendur në të mirë e në të keq. I dha lajmin e vajzës që i iku, dhe Shaqja i hodhi krahët në qafë tek e uroi :- Shyqyr, shyqyr, më në fund ! E priftë e mbara ngado që të vejë, vaftë e ardhtë shëndoshë, Sano. As mos ia ki merakun. Ke çupë për kokë të çupës, gjithë bota ta kanë zili.

Ajo atëherë ia hapi krejt barkun, për frikën që ndjente dhe kuçedrën që i dilte në ëndërr, për gjarpërinjtë në gjoks e rreth qafës, për djalin e agronomit, njerëzit që i prisnin në Itali, e plot lajme të tjera, të mira e të këqija, që një moshë e thyer e ka të nevojshme t’ia përsërisë vetes, por edhe t’ia besojë të tjerëve për t’u ndjerë sa më pranë realitetit, jetës, njerëzve, duke dashur kështu të luftojë vetminë dhe vitet mbi kurriz.

Shaqja e mbajti me zor për drekë, duke u shtjerë një çikë më shumë ujë fasuleve, siç i tha, për të nxjerrë një pjatë më tepër nga sa e kishte llogaritur. I shoqi dhe i biri i ktheheshin vetëm në darkë në shtëpi, tek punonin bashkë në ndërtime.

Duhej të qe pasdite e vonë kur ato po kuvendonin në oborr me shtizat nëpër duar, dhe kur vjen një veturë që u ndal mu para shtëpisë. Zbritën tre-katër vetë dhe Xhemali mes tyre. Tek e pa në fytyrë të prishur krejt, me këmbët që po i merreshin dhe krahët e dridhura drejt saj, nëna ia dha britmës. Ai e pushtoi në gjoks, dhe zu të ngashërehet, duke lëshuar lot të nxehtë mbi shaminë e saj të zezë. Ajo s’arriti dot të mbarojë as pyetjen klithmë që nisi :

– Xhemal, çupa… ?

Pa vetëm një tundje koke miratimi dhe u zalis. Një nga të ardhurit, i bëri në çast një gjilpërë. Sakaq, shpërtheu ulërima ngjethëse e Shaqes :- Korba… korba, bijë e nënës !…

Njerëzit e fshatit u dyndën menjëherë aty, si zakonisht, në të mirë e në të keq.Atë natë me furtunë të marrë, Otrantoja kishte përpirë gjëmshëm edhe një gomone tjetër me klandestinë të mjerë shqiptarë.

* * *

Kishin kaluar tashmë edhe të dyzetat, dhe nënës i qe tharë krejt liqen i lotëve dhe zemra i kish marrë plasarima të thella, si tokë e zhuritur. Bënte ecejakë në shtëpi e avlli, me një përvajë të përvijueshme, monotone, zvarritëse, teksa rënkimet « ëh, ëh ! » i qenë kthyer tashmë në klithje të gjëmshme e të gjëmimshme « oh, oh ! » Do kish dashur mijëra herë t’i jepte fund vetes, me të tëra format, por prapë e shihte si rrugën më të lehtë të shpëtimit tek pyeste veten se kush do t’ia qante atëherë çupën, kush do t’i shkonte te varri me atë tabut mbushur me gurë, kush do ta pyeste e do kuvendonte me të, kush do t’ia prekte e t’ia lante teshat e sirtarit, kush do ta puthte në fotografi vajzën flori të nënës. Hapte pusin, e matej të hidhej brenda, por në çast shihte mbi ujë fytyrën e së bijës duke iu lutur : « Mos nënë! ». Merrte gurin e shtëpisë e donte të përplaste kokën mbi të, por shihte sakaq vajzën ulur mbi gur, tek i thoshte : « Mos nënë! ». E kështu me radhë, sa herë i shkonte mendja t’i jepte fund vetes me thikë në zemër, me kazma në gjoks, me bar miu në gotë. Atëherë lëshohej krejt, me sytë në tavan duke parë kuçedrën e duke belbëzuar :

– Më munde moj qëne, ma more vajzën, ma thave shpirtin !… Gjarpërinj i kishe dallgët, gjarpërinj të zinj….Siç deshe, bëre, moj u shofshë ! Ç’kërkon tani ?…Më do dhe mua, ja ku më ke ! Merrmë, merrmë moj lanete, u djegsh e u përvëlofshë !… Më sheh që vuaj, që qaj, ë ? Hë, më pushon dot ? Unë qaj, e ti të plasësh, s’më pengon dot !…

Dhe ia niste nga vajtimi me zë të lartë, që të ngjethte mishtë :

Mos të thashë moj, mos ik,

Mos më lërë kallogre !

O bijo, ku më je ?

O Vito, pse më le ?

Ku je bijë e nënës-ë,

Syrrush e vetullzez-ë.

Më shkretove shtëpi,

U thafsh o det i zi !

O bijo, ku të ka nëna ?

O e bukura si hëna !

O det i mallkuar-ë,

Që më more çupën-ë.

Qan nëno kërcuria,

O Vito, nusi-a,

Buzë karafili-a,

Lule trëndelini-a.

O Otranto, Otrant-o,

Vajte more Viton-o.

U djegsh e u bëfsh hi !

Se më shkretove shtëpi !

Maraznë dot s’e nxora,

Viton-ë nuk e martova.

Bijë, nëna po të qan,

Po të qan e s’gjen derman.

Të qan guri, të qan pragu,

Bijë po të qan oxhaku !

Bijë re brenda në det,

Të hanë pishqit moj e shkretë.

Kur delje, rrije te porta,

Seç të kishin zili bota.

Moj e bukura prej nurit,

Si thëllëxa majë gurit.

Moj e hequra si bari,

E kulluara si ari.

Gëzimzezë që s’u gëzove,

Jetën-ë s’e trashëgove.

U çkul kuçedra nga rrënja,

Në det të vrau brenda…

Ishte një qarje e tillë me ligje pa sosmë, kur fjalët i buronin nga shpirti, shoqëruar me një « ëh, ëh » vajtuese, rrëqethëse, dhe në çdo rast do kish vargje të reja, njëri më i dhimbshëm se tjetri. Tanimë, damarët e qafës, të lirshëm nga gjarpërinjtë e ankthit, kishin nisur e i qenë fryrë egër nga vajtimi i pandalshëm, kurse zbrazëtinë në gjoks e mbushte përditë me gurin e shtëpisë, që e mbante fort të shtrënguar, si të kish të bijën. Merrte dhe e përkundte, e ledhatonte me gishtat e rreshkët dhe nuk shqitej dot prej tij. Edhe pse disi i rëndë për moshë të saj, asaj i dukej pendë i lehtë, e vinte në pëqi dhe mbështeste faqen e tharë në faqe të tij, tek vajtonte : « Të mban nëna në dorë, Vito nuse me kurorë,… të mban nëna në pëqi, Vito folmë një fjalë dhe ti ».

Shumë shpejt, guri u kthye në simbol ngushëllimi, shoqërimi, vajtimi, tek nxirre nga gjoksi dhe vinte mbi të fotografinë e çupës gjithandej nëpër shtëpi e avlli, dhe njerëzia çuditej si arrinte ajo plakë të mbante shtrënguar në gjoks tërë atë gur, duke e përkundur oborrit si foshnjë në gji. Mundoheshin t’ia hiqnin nga krahët, Shaqja e para, duke i thënë se « nuk është mirë ashtu, është i rëndë për ty », por ajo kundërshtonte ashpër :

– Po këtu më ulej Viiitua, moj, bijë e nënës-ë ! S’ma çqit dot njeriii nga krahët-ë. Kam bijën timeee këtu, e kam larë me lot !

Dhe zinte e ngjeshte buzët e dridhura mbi të, si t’i jepte frymë, si të merrte frymë. Duart përcillnin aty tërë energjinë e saj të brendshme, sikurse edhe zemra të rrahurat e veta. Krejt shpirti i saj depërtonte në të, komunikonte me të.

– Të keqen nënaaa, të keqen nëna ! – i thosh me zërin kujë të dhimbjes e të përgjërimit. -Vetëm ti, jeto, më mba gjallë, vetëm ti, jeto, më shuan mallë !

I fliste gurit, si të qe dikush aty, me të cilin kuvendonte. Dhe ia pasonin në çast një varg « oh, oh, oh ! », ulërimat e shpirtit të nënës shamizezë, që të mbushnin trupin me morrnica…

Një nip i saj, që si shumëkush i shkonte shpesh në shtëpi për të mos e lënë vetëm ato ditë të vështira, u mundua një herë t’ia fshihte gurin, por nëna ia dha kujës në kupë të qiellit, si t’i kish vdekur ndonjë evlat tjetër, duke u lutur e duke u përshpirtur :- Amani, mos ma hiqni, mos ma hiqni gurin e shpirtit, amani, vetëm ai më ka mbetë !

Me t’ia dhënë, u qetësua, dhe zu ta përkundë e të përkundë edhe veten mbi të, duke belbëzuar fjalë të ngrohta lumë, ku nuk kuptohej më në i fliste vajzës a gurit, apo të dyve bashkë.

VEHXHI BUHARAJA – ËNDËRR PËR TË ARDHMEN

July 5, 2016 by dgreca

Ese nga Xhevair Lleshi/

Si do t’ia bëjmë? Si? Kështu po më pyeste një pasdite vonë në parkun «Dëshmorët e Kombit». Ishte hera e parë që takohesha me kolosin e përkthimit shqip nga gjuhët orientale. Asokohe shkoja gati dy ditë në javë në Arkivin e Shtetit dhe kërkoja materiale për Beratin. Të gjitha këto vajtje-ardhje nga Tirana në Berat i jepnin një farë koloriti edhe jetës, e cila ato kohë kishte mungesa të hatashme. Nuk e harroj kurrë, bie fjala, porosinë e Sami Starovës që t’i gjeja nja dy kg mollë për të ëmën që po i vdiste! Mollë nuk gjeta, po se ku rregullova ca nga kokërrvoglat thartiçka… Vazhdimisht më kishte intriguar takimi me Njeriun e Ditur, që kishte dalë në pension, si biletaprerës në berberhanen ku punonte Maman Duhanxhiu. E gjeta rastësisht pranë Monumentit «Dëshmorët e Kombit», iu prezantova, madje i thashë se isha shok me Bimin, djalin e madh. Ai, kryqëzoi fort gishtat e duarve dhe përvijoi një buzëqeshje të hollë në fytyrën me tipare interesante dhe tërheqëse. Pastaj përdori një shprehje që më dukej se po më largonte me lezet: Si do t’ia bëjmë? Si? Pastaj, si e pa që u ligështova, më nxiti ta dëgjoja: Këtë fundjavë vjen zoti Ahmet Kondo, daja i Qeramudin Durdisë, si thua takohemi të tre? U shkrifa nga fjalët e ngrohta dhe, kuptohet që nuk do të shkoja dot në Tiranë. Takimi me Vexhi Buharanë ishte ku e ku më i rëndësishëm. Të paktën unë e vlerësoja shumë. I isha lutur Bimit kushedi sa herë dhe kishim mbetur te premtimet dhe pamundësia për t’u takuar bënte gjithnjë majë. Megjithatë unë e kisha vendosur me timen që ky takim do të realizohej dhe u arrit, sido që do t’më duhej të prisja edhe një javë tjetër.

Ahmet Kondo ishte një burrë i shtruar, babaxhan, siç kemi dëshirë ta përdorim midis nesh dhe kishte vendosur të shkruante rreth Vexhi Buharasë: krijimtarinë e tij, përkthime të veçanta, përshtypje e mbresa, të hidhte mendime rreth personalitetit të Buharasë. U gjet shkaku: edhe Kondo donte të këshillohej me mua rreth kësaj teme të fundit. Takimin i la te parku «Dëshmorët e Kombit», në barbufenë verore. Buharaja erdhi i pari dhe u takuam siç e kishim lënë. Me ju të rinjtë, tha, e kam peng të jem mjaft i rregullt. Sepse kam vënë re që keni një lloj padurimi për t’i bërë shpejt e shpejt gjërat. Dhe i prisni shkurt drutë. Për këtë bëni mirë dhe e pëlqej, po sa për ngutin e madh merakosem se mos pësoni ndonjë gjë. Erdhi dhe profesor Ahmeti, të cilit i ndrinte fytyra dhe më mbërtheu me gjithë ato «të keqen» e «t’u bëfsha». I veçantë ishte Ahmet Kondo. Dhe ne atë mbrëmje më tepër u morëm me personalitetin e Buharasë. Dijetari dhe përkthyesi i madh qeshte nën cep të buzës dhe hidhte ndonjë batutë. Të mendonte çfarë të donte Buharaja, por nuk të ndahej Ahmet Kondo, derisa të bindej se ia kishim dalë mbanë. Shumë më vonë në kohë, profesor Ahmet Kondo do të më gjente në Tiranë dhe do të më bindte që ta botonim bashkë librin «Vexhi Buharaja, njeriu, poeti, dijetari 1920-1987». Botimi i atij libri të madh, për mua u bë një kënaqësi. Veç ta shihje ato ditë tek Eurorilindja Ahmet Kondon. Ndrinte dhe zotëronte një energji të paparë. Tek ai libër pashë se personaliteti i Buharasë ishte dhënë sipas tendencës sime. Dhe kjo më dha mundësi ta çoj kërkimin tim më tej.

Në takimet e mundshme që realizonim me dijetarin zemërbardhë, mbetesha tek gjërat që na interesonin: përkthimet e tij dhe dashuria e pafund për Beratin, që zgjati shumë, sepse ishte dëshira e tij që ajo të zgjaste, fillimisht e projektuar si ëndërr për të ardhmen, prandaj dhe shfaqej kaq i ngrohtë, i afërt, herë-herë si një poezi brenge, por një brengë e ëmbël. Ndërsa për historinë e Beratit nuk ngutej, sido që unë, me kodin tim të shënimeve, shkruaja gjithë ç’thoshte, me një besim të çmendur. Te ky besim sikur kisha fshehur një perëndi, dhe fjalët e tij sikur më nguliteshin fort dhe menjëherë në tru. Shpresoja që ta bëja mik. Dhe çdo ditë mendoja aq shumë për të. Vizatimin e personalitetit të tij do ta ruaja më vete dhe ai do të ishte pjesë e krijimtarisë sime. Ia thashë dhe ai e miratoi. Kuptohet që m’u bë shpirti me krahë.

Buharaja im (guxoj nganjëherë ta quaj kështu), më foli për përkthimet e tij, për largimin nga Instituti i Historisë, për bashkëpunimin e mëtejshëm duke ia fshehur emrin (se përse ndodhte kjo një Zot e di, por ama edhe një gjë që kuptohej hapur.) Ai ndihej pak si keq në çastet e ngacmimit për të folur rreth krijimtarisë dhe dukej sheshit se e zotëronte jetën, e mbante fort nën këmbë, por jo aq sa ta shtynte tej të ligën, hera-herës shtronte një tis të hollë humori që vihet re edhe në përkthimet e famshme. Sa e pështirë dukej ajo lodër e tmerrshme që patën bërë për të, ndoshta në këto kohë që jetojmë tani duket si për të qeshur dhe nganjëherë (O Perëndi!) tregohet edhe me ironi, ndërthurur me poezi dhe humor, gjë që tingëllon bukur. A ia vlente të jetoje në atë kohë? Ndoshta po, ndoshta jo, por theksi vihej tek prova: le ta provojmë, thuhej shpesh. Dhe shkruante fragmente të historisë, poezi, përkthime, mbresa kudo që të ndodhej, me një lehtësi të habitshme, me shkrim të vockël fare, në skeda sa madhësia e një karte cigareje, me lehtësi të ekuilibruar, thua se pa e kuptuar ç’po bënte. Nuk e mendonte dot askush aty në berberhane kur shkruante, ose përtypte mendime, se ishte shkrimtar, historian e përkthyes. Dhe çfarë përkthyesi! Gjithnjë shkruante (dukja e jashtme) pa ndonjë përgjegjësi kushedi çfarë, por mbrëmjeve në odën e tij ai jepte e merrte për t’iu gjetur vendin shënimeve të tij, me një disiplinim të hekurt, për të mos i shpëtuar asgjë. Kur doli «Gjylistani e Bostani» botimi i parë nga «Naim Frashëri» vepra e preku fort lexuesin. Ia pëlqyen sprovën e madhe, që edhe sot prej disa kritikëve mbahet si nga librat më të mirë në shqip. Madje edhe më vonë, nën botimin tim, ai u bë një vlerë e mirëpritur në tregun e rrëmujshëm të librit shqip. Kishte mjaft gjëra të çuditshme në këtë botë. Dhe gati puq me veshin Vexhi Buraraja më tregoi se si ishin pushkatuar dy të rinjtë e mrekullueshëm të «Ballit Kombëtar», Dollani dhe Mehqemeja (madje këtij të fundit arrita t’i botoj librin e tij me poezi dhe proza poetike «Shpirti është lot»). Kur ia shihje copëzat e letrave aq të vogla mund të thoshe me vete se ky njeri tallet me ne. Në berberhane o do uleshe për të prerë biletat, o do bisedoje me Maman Duhanxhiun me pamje aktoreske e mustaqet spicë që i shkonin aq shumë. Pale kur vinte aty Mamo Qojle dhe shkulte vendin me ulërimat e tij. Por, sido që e mbante buzën në gaz Buharaja nuk e ngrinte kokën nga ato që kishte shkruar apo prej atyre që po shkruante. Dhe ky regjim zgjati vite e vite të tëra…

Ai e pa në tragjedinë e përditshme ndoshta si një shaka të hidhur. Berberhana dukej si barometri i shoqërisë. Aty tregoheshin barsoletat e kripura dhe dialogë qesh e ngjesh. Ai edhe ato i shënonte si për t’i spërkatur shënimet e tij me pak humor. Sikur ta lejonin, me të urtë natyrisht, ai aty do të shiste libra. Do të qeshte me minjtë e librave dhe mbase do të përfitonte prej ngasjes së tyre, për t’i shfaqur në një dritë të re. Dhe për çudi vinte re se njerëzit në përgjithësi e donin librin, siç kërkonin edhe një pako kafe, një litër qumësht, një fije mish! Brrrr! E tmerrshme! Për çfarë nuk kishte nevojë njerëzia! Për kripë, sheqer, litarë, gozhdë! Çfarë ironie! Nga ato gjendeshin me okë. E kush pyeste për kripën baltë të zezë të Vlorës, mirëpo Buharaja i madh do t’u thoshte që ta zienin kripën si pekmezin dhe rehaninë, duke ia hequr shkumën palë-palë. Në librari mbante mend mirë që mund të kërkonin frerë, mëgojëza… Apo mungonte ndonjë tjetër? E pra, gjërat më të domosdoshme të përdorimit të përditshëm nuk i zinte njeri me gojë! E megjithatë nuk ia mbërriti dot, sepse libraria e madhe e Shpresës ishte mu në mes të qytetit dhe, me sa duket, libraritë nuk paskëshin nevojë për studiues e dijetarë. Vonë-vonë do të vinte koha që për librin s’do të pyeste më kush dhe libri do të fryhej kacek nga marazi duke pritur të dashuruarit me të. Sot do të ishte mirë që libraritë të mos quheshin «librari» por minimarkete ku të gjendeshin të gjitha gjërat. Veçse libri aty do të merrte fund. Kujtoni ju se do t’i vijë turp ndokujt që në vend të librit të marrë diçka për të ngrënë?…

Zemra e çdo pune është ajo që quhet ndryshe elementi i fshehur, për të cilin pak bëhet fjalë edhe kur mundohemi të depërtojmë në brendësinë psikike të njerëzve të shquar. E shohim këtë fshehtësi magjike tek Buharaja ynë i mrekullueshëm? Po ky element i fshehur është i pranishëm në krijimtarinë e Saadiut, sidomos në pjesën e dytë, te Bostani, përvijuar me një elegancë të çlirët. Por, në rastin tonë habitesh po të themi se kjo dukuri është kapur nga përkthyesi! Sepse asnjë përkthyes në botë nuk do kapej pas këtij elementi: ose do ta kishte anashkaluar, ose do të mbetej rob i interpretimit sa më të mirë të fjalës. Buharaja gjatë atyre bisedave thoshte se nuk mjafton kurrë të dish gjuhën, por të vësh në funksion nuhatjen tënde sidomos letrare dhe të kërkosh nëntekstin, të gjesh episodin e duhur që e mbart, dhe ta shprehësh këtë me figuracionin e duhur. Veç po nuk të erdhi vetiu, s’ke ç’bën, je i destinuar të dështosh. A e di se kjo gjendje për ditë e ditë të tëra, nganjëherë, nuk të vjen? Kjo është dhe mrekullia e krijimit! Prandaj dhe përkthimi është krijim. Mund t’i dish krejt fjalët e shprehjet, por nuk evidenton dot frazeologjinë që përbën çelësin sol të frazës. Përsëri je i dështuar. Ja, një që përkthen nga shqipja në gjuhë tjetër, ngec te shprehja, bie fjala, s’ia ha qeni shkopin. Me siguri që ngec. Fjalia bllokohet ose do gjejë një tjetër element që do ta ndihmojë, por ama përkthimi pa këtë gjë të bukur s’do të gjejë kurrë prehje dhe ne le ta marrim me mend sa të duash! Tërë eleganca e frazës është e fshehur pikërisht aty! Mund të kesh shkruar ta zëmë pesëqind faqe, po kur nuk jep këtë sinjal të fshehtë, ta dish se je vetëm grafoman. Këto janë esencat për t’u nuhatur. Kjo të bën mjeshtër.

Ose merrni po të doni «Katër stinët» e Naim Frashërit. Po, mirë, kjo vepër është shkruar në persisht dhe mbahet si vepër didaktike. Atëherë ejani te klasikja e tij «Bagëti e Bujqësi». Kur ndiqja njëherë në orën e letërsisë mësuesen e pedagogjikes «B.D.Karbunara» Elsa Xinxo (Vakëflliu), jam mahnitur. Më ftoi vetë. Ishte veshur si për festë, kishte marrë leje te drejtori Skënder Kameniku dhe do të jepte një orë të thjeshtë mësimore. Jam pataksuar, e them me gjithë mend. Ajo ishte përsosmëria vetë. Recitimi i poemës, e gjitha përmendësh, intonacioni, zëri i bukur, kthjelltësia dhe përtheksimi i momenteve të veçanta që përbëninelementin e fshehtë. O Zot! Ç’t’ju them! Jam mahnitur. Në përfundim, kisha afër edhe zotin Skënder Kameniku, e besoni që Vexhi Buharaja, domethënë unë, të kem qarë? Jo thjesht u përlota, por kam qarë me ngashërim. Ajo vajzë nga Mangalemi më ka tronditur thellë. Një artiste e madhe që luante me fjalën. Kurrë nuk jam pasionuar aq tepër. E, mund të ketë ndodhur diku tjetër, si thua? Ndoshta. Por thelbi është te Naim Frashëri. Mendova ndryshe, por shembullin ma jep fakti që sot mjaft vargje të kësaj poeme janë kthyer në këngë që kanë lënë gjurmë të thella. E, duke qenë kështu, edhe te «Katër stinët» kemi zbulimin e Vexhi Buharasë në tekstin e Naim Frashërit! Rrallë ka ndodhur kjo tek ndonjë poet tjetër i Rilindjes sonë.

E shoh Buharanë dhe më mbushet mendja plotësisht se ai është një fenomen e një karakter që është thjesht dobësi njerëzore… Portreti i tij dukej njëherit edhe i ashpër edhe i bukur. Si qenka e mundur që ai të mbartë të ashtuquajturën dobësi njerëzore? Nuk ka në shkrimet e tij historike, në përkthimet, madje edhe në përkthimet për Arkivin e Shtetit, gjëra të rëndomta, shkruar pa përfillje dhe pa nerv. Këtu, te nerviqëndron e gjithë puna, një fenomen i ngjizur me zjarrin e pasionit. E këtë simbiozë të karakterit të njeriut dhe dobësisë së shfaqur në tekstin e përfunduar, ai ulet ta shkruajë ose ta përkthejë. Pak mister brenda, si një pije që të deh sapo e sheh, që e largon sëmundjen, që fsheh enkas tharmin qoftë edhe të halucinacionit, nuk do të kishim gjenialitet, as aftësi për t’i tjetërsuar gjërat, për të dhënë ndjenjën e pamposhtur e të vetmuar. Për fat të keq atë nuk e kanë shumë krijues. Në profilin psikologjik ajo vjen si madhështi dhe ikën si vuajtje! Kështu e kanë thënë edhe për Dostojevskin. Ju s’e kini pasur rastin të pini një kafe në një mëngjes vjeshte a pranvere me Buharanë. Aty e kuptoje menjëherë se ai njeri ishte shënjuar nga një yll i ndritshëm që, edhe pse i humbiste gjithnjë miqtë, atij përherë i mjaftonte vetvetja! Duket si fjali në erë, por mendohuni pak dhe përqendrohuni. Ka shumë tragjedi brenda. Ashtu siç trazohej në shpirtin e Buharasë. Humbja bëhet gati të të përpijë dhe aty ngrihet monumental inferioriteti i një populli të tërë, që edhe revoltën do ta bënte me një identitet të cenuar e me format të përçudnuar, gjersa shtohen të këqijat gjer në marramendje, me një trysni të hatashme në formatin psikik.

Pse, a nuk kini vënë re që brenda shënimeve historike ka rrjedhshmëri poetike? Duket e çuditshme, por është një gjetje madhështore e vetë historianit, duke e fshehur pas elegancës qytetare të frazës. Sikur ai njeri të kishte shkruar historinë e Shqipërisë, kam bindjen që ajo do të kishte qenë një histori e shkruar jo vetëm bukur dhe me hijeshi, por edhe me një filozofi me peshë të rëndë për jetën e popullit, me nerv dhe akull i ftohtë. Pastaj stili. Me siguri kushdo do të ndiente kënaqësi. Lexon rreshtat e «Historia e lagjes Murat Çelepi në Berat». Një poemë: e shkurtër, e ngjeshur, plot figura artistike, mendim i veshur si aristokrat dhe endet para tyre duke të dhënë vetëm kënaqësi dhe emocion. Shekujt në të vërtetë ecin ngadalë, me ritmin e njësuar të kohës, por ty të duket sikur vrapojnë me ngut të madh. Në atë lagje janë mbyllur banorët e saj, të përfshirë dhe të përjashtuar nga jeta, sepse ata e kanë në gen mospajtimin me realitetin. Dhe vjen një kohë që ata s’janë më, pa e humbur vetëdijen dhe interesin për gjithçka që i rrethon, enden plot mërzi dhe trishtim derisa shekulli mbaron dhe për ty (për këdo) duket se edhe më tej do të jetë e njëjta gjë. Një histori njerëzore, që mbart si element të fshehtë qytetërimin. Kush e ka parë me këtë sy? Nuk e di. Ose lexoni «Mbishkrime turko-arabe në vendin tonë si dëshmi historike » shtrirë në katër shekuj. Historia e shkruar me kaq finesë që gdhenjve u duket si çmenduri është joshje për studentët e sotëm. Po, unë kam parë një historian të sotëm, që madje ecën me guxim kundër rrymës dhe ky është Hysamedin Feraj. Atëherë me siguri fajin e paska shkollimi si metaforë e përjetshme, si ngasje e djallit për t’iu larguar konformizmit të sotëm.

Ne të rinjtë e atëhershëm rrinim me të, pinim nga një kafe çikoreje (por jo kafe turizmi) në një verandë çfarëdo, në tryezat me mbulesa të kuqe që i merrte era. Atje gjatë mbrëmjes digjeshin dritat e kuqe. Zotëria e tij i veshur thjesht, por me pamjen që të frymëzonte rrinte përballë teje dhe ti s’dije ku të futeshe prej sikletit të mundimshëm duke llomotitur (ne) gjer vonë dhe ai që dëgjonte me një neps të paparë e krejt të ngurtë. Ishim gati ta gdhinim gjer në mëngjes, pa qeni qepën të hante. Por s’mundeshim. Vinte një orë që atë sikur e hante arareti dhe donte të dilte nga gracka, të ulej tek tryeza e tij e punës dhe atje të priste mëngjesin, këngën e zogjve. E si mund të mbaroheshin punë të tilla si «Ujanallem» («Të zgjohemi») të Dervish Himës, letërkëmbimin e tij me dr. Ibrahim Temon, veprat shkencore të Hoxha Hasan Tahsinit, dramën «Besa» të Sami Frashërit; «Shahnamenë» e famshme të poetit të madh të Persisë, Firdeusit; «Ëndërrimet» e Naim Frashërit etj., etj. Janë gati pa fund. Edhe pse e gjente të kërrusur mbi tavolinë, ajo, zonja e tij, do të vinte ta përshëndeste, t’ia hidhte dorën mbi shpatulla dhe t’i linte si kurdoherë mbi tryezë një karafil flakë të kuq e përplot aromë. Pastaj ca nga ca do vinin fëmijët, ta përqafonin dhe t’i uronin ditë të mbarë. Heshtja e natës ishte kthyer në një shënim, në një poezi, në një syth të përkthyer. Pastaj, pasi të shpëlante fort fytyrën me ujë të ftohtë, do të dremiste nja një orë apo dy dhe afër drekës do të ishte gati për t’ia filluar melodisë së tij të përditshme…

Befas bëhet heshtje. Dëgjohet era në ballkon dhe kur e kur kërcet në dritare, duke u futur në dhomë tinës e shtrembër, gati në të ngrysur. Vinte koha për të dalë. S’ka lajmëruar njeri? – pyeste. Zonja i thoshte se kishte ardhur Ahmet Kondo dhe po e priste te Parku. Dhe ai ngutej duke bërë zhurmë. Ecte duke parë fytyrat e njerëzve, dëgjonte zërat e tyre, i vinte keq, madje ndjente bezdi dhe ndrojtje që formonin një keqardhje që të mbushte me dalldí frymëzuese. Hapat e çuan tek barbufeja e hapur e Parkut. Ahmet Kondo me një krikëll birrë në dorë dhe gjithnjë duke qeshur. Gjithë të mirat Ahmet! Të mira paç Vexhiu im! Indiferenca përreth i jepte besim. Pikërisht. Fikej psherëtima e një gruaje aty afër dhe pesë tavolina më tej dr.Ymer Dishnica që merrte rakinë e mbrëmjes. Ajri lart çohej tym me përtesë. Gjethet e pemëve të larta shushurinin, një shikim i vëmendshëm përqendrohej tek fytyra e dijetarit dhe linte mënjanë hollësitë e parëndësishme të natyrës. Fresku rrëqethës i mbrëmjes së kaltër vinte papandehur dhe kthehej përbrenda vetëbesimit të tmerrshëm të Buharasë… Nganjëherë mendonte për ditët dhe shekujt që do vinin, pastaj i kthehej befas mendimit të atypëratyshëm që i çelte si syth mëngjesi, ndoshta edhe me bulëza vese. Jo, nuk mendoi kurrë se po bënte ndonjë gjë të madhe, siç kishte ëndërruar në rini, ose më mirë në atë që Niçja e quante pranverë e jetës. Dhe pranvera sipas Niçes, vinte pas verës! Mos e besoni po të mendoni keq…

Buharaja mbeti vetëm, krejt vetëm, dhe zërat poshtë s’dëgjoheshin më… Amen!

FJALA E BUKUR SHQIP – NJË IKONË NË NEW YORK

July 3, 2016 by dgreca

Nga Xhevair LLESHI/*

Meraku im më i madh ishte se do takoheshim në Prishtinë, do ishim përballë njëri-tjetrit për herë të parë, ndonëse unë pothuaj e njihja. Dhe së largu e dallova menjëherë: i gjatë, flokët kaçurrele, biond, një prej atyre që fati i ka shënjuar ndryshe. Dhe u përqafuam me sy. E qeshura e tij e konfirmoi që, pa kurrfarë frike, mund të ishim miq. Ai do të merrte çmimin «Shkrimtar i vitit». Kishte ardhur enkas. Dhe mua më dalin para syve skenat e ndërtuara prej tij, kudo që ka qenë e ka bërë emër, kudo ku ka krijuar dhe veprat e tij kanë ardhur me drithërimë për t’u futur si fllad te njerëzit. Tani, thotë jam me «leje» krijimtarie të përjetshme në New York. Vetëm krijoj. Dy romane në vit, përmbledhje me poezitë më të mira, ese pa fund, shënime rreth artit, vetëm shkruaj shqip në folenë time në New York. Jam me fat që shkruaj.

Kisha njohur fizikisht Roland Gjozën, gati në një moshë. Nuk isha personazh i eseve të tij dhe nuk kisha menduar ndonjëherë se do të qe ai një personazh imi. Në New York, thotë, ka edhe të tjerë shkrimtar me emër, një prej tyre është edhe poeti Petraq Risto, kurse në Amerikë janë një plejadë shkrimtarësh. Dhe e përfshiu e qeshura. Krijova përshtypjen se ishte njeri i heshtur dhe se e shfaqte hapur që vuante prej brengës së krijimit. U kishte shpëtuar për mrekulli mjaft sfidave, porse i duhet të vizatojë tipa e karaktere në mënyrën më të bryllët dhe me gjetje të jashtëzakonshme. Koha, nesër, ato portrete artistësh, bashkëmoshatarësh dhe mjaft të tjerë ka për t’i ngritur në lartësi të epërme. Sepse thjesht fjalët shqip të Roland Gjozës gdhenden.

Edhe po të isha në New York kam frikë se do ta shihja rrallë, pasi ai, po edhe unë, do të gjenim mundësinë vetëm për të shkruar. Këto vetëburgosje, tipike prej shkrimtarësh, do ta linin pa mëngjese, pa mbrëmje të ndezura e pse jo edhe shpirtërore. Dhe të mendosh që kudo nuk shitet libri shqip, veç majave. Edhe Roland Gjoza është një majë, ka stil të shkruari që është vetëm i tiji, i ëmbël, plot nerv, i ëndshëm, pa ndonjë frymë lodhjeje dhe ankthi, i menjëhershëm, herë-herë shpërthyes, i kredhur totalisht në subjektin e tij, në kërkimin e fjalës shqip që bënte majë me forcë, elegancën dhe magjinë e saj. Si askush tjetër. Ai, Rolandi, di të shkruajë. Është profesioni që e ka rrëmbyer dhe e mban fort, nuk e lëshon. Ky njeri duket se ka lindur nën këtë yll dhe i përket kësaj race. Deri në frymën e fundit.

Jo, thotë, nuk jam pjesë e jetës publike. Domethënë nuk jam mbrëmjeve në televizion, as përditë në gazeta e revista, por çdo gjë që nxjerr nga shpirti dhe duart e mia, përveç romaneve, e hedh në rrjetet sociale, në facebook dhe atje më lexojnë, ndonjë gazetë i merr mendimet e mia dhe i publikon. Më lexojnë, e kuptoj, e ndiej, e provoj me një përjetim të thellë që më lexojnë. Dhe befas ndihem i plotësuar. Por, sigurisht kaq nuk mjafton, e di. E di dhe e ndiej. Libri si libër që nuk shkon deri te lexuesi, apo lexuesi që nuk i afrohet më librit, pasi i ka xhepat me pranga. Ndoshta dhe prandaj shfrytëzon facebook-un. Po, jam aktiv dhe nuk i përtohem asgjëje. Kam shumë, pafundësisht shumë për të thënë dhe kjo gjendje nuk më tensionon po edhe nuk më lë asnjëherë të qetë, më brengos, më dhuron batuta, më mban në krahë, më nxit, më kërkon e më cyt drejt një ndjenje që vjen vetiu dhe s’mendon fare se ku mund të jem e ç’mund të bëj, pastaj më pëshpërit me zë të ëmbël fjalë dashurie madje shoqëruar edhe me përqafime. Në këto intimitete bëhej më simpatik se kurrë. Ky njeri, krijova përshtypjen, ka shumë punë me veten, nuk i ndahet asgjë e vetja, që e ndjek (jo e përndjek!) kudo që të jetë.

Jo, filmat dhe skenarët e televizionit, nuk janë më pjesë e krijimtarisë. Artistët tashmë janë personazhet e tij. Sigurisht ajo kohë krijuese do të mbahet mend gjatë dhe në shpirtin e Roland Gjozës përjetohen thellë, paralajmërojnë vepra të tjera, risjellin në skenën virtuale artistë të talentuar, pse jo edhe duke i marrë në mbrojtje. Roland Gjoza tundohet shpesh për të ngritur lart vlera të jashtëzakonshme, çaste vërtet të rrezikshme, duke përhitur ndodhi të mrekullueshme, gjuhën e rrallë poetike, një këndvështrim të ri ku cenohen tabu të paprekshme. Rolandi vijon të qëndrojë duke thelluar pikëvështrimin e tij estetik. Ai nuk ngutet kurrë, por vijon të shkruajë shpejt, të shkrijë talentin që ia ka dhuruar Zoti, duke e mbajtur kurdoherë buzën në gaz, në prehrin e dashurisë së grabitur, pas çdo rrethimi të brendshëm, që i prek natyrshëm vetëdijen, po kurrsesi nënvetëdijen, e cila mbretëron. Nënvetëdija komandon një shkrimtar, kështu duhet të jetë, kurse te Rolandi ajo mbretëron me tërë kapacitetin që ka. Lexojeni këtë shkrimtar dhe do ta kuptoni se këtu nuk ka asnjë presje zmadhim. Po ta vësh re hollë fytyra e tij me tipare të theksuara dhe që të bëjnë përshtypje, shpreh një pakënaqësi të këndshme që nuk e urdhëron dot pasi i buron vetvetiu, madje edhe një mërzi e çuditshme prej shkrimtari. Edhe sikur ta shohësh për herë parë me siguri do t’i japësh vetëm zhgunin e shkrimtarit, mendimtarinë e hollë të poetit. Sikur do të ketë një shpërthim, ashtu ngjan. Dhe në të vërtetë vullkani i tij shpërthen!

Kur hyn në të thella gati i çahet balli. Tregimet e tij, poezitë, romanet, novelat, esetë e mahnitshme, japin vlerë dhe ngrenë lart personazhin e tij të këndshëm. Kushdo mund ta njoh aty veten, duke vlerësuar një përgjithësim të mrekullueshëm. Rrallëkush mund ta përjetojë një vlerë të tillë. Në krijimtarinë e tij nuk gjen një lajthitje (edhe sikur të jetë presje!). S’është fjala se ka shumë dëborë, mendime të holla, dashuri të njëmendët, të kthjellët, të ngrohtë e të thjeshtë, duke shprehur gjithmonë një sinqeritet të rrallë. Si rrallë kush prej racës së shkrimtarëve e poetëve Landi luan me planin e dytë, si në film, ku shprehja e dashurisë kthehet në një domethënie të madhe, nuk krijon asnjëherë rënie të lirë, pa u fshehur kurrë thellësive të nënvetëdijes, aty ku rubini i shpirtit gatuan vlera të pallogaritshme. A ka këtu ndonjë vlerë të jashtëzakonshme? A është një gjë e vështirë për t’u përballuar? A fshihet ndonjë element i dytë, i padukshëm? A bëjnë majë nyjat dramatike të jetës së përditshme, mjerimi i llahtarshëm i popullit, rrudhosja hyjnore e hallit të brendshëm shpirtëror? A rritet ajsbergu i tij i vetëdijes qytetare? A ka skrupulozitet në fijet e holla të asaj që end? A është aq lakonik sa duhet? Apo bën elipsin e zakonshëm, ritualin e jetës ndryshe? A ka ndonjë teknikë të përveçuar e të rilindur? A vuloset gjithçka prej temperamentit të tij, të karakterit aq këmbëngulës, apo shfaqet vetëm thelbi i një kulture të shquar që, megjithatë, mbetet thelbi i tij i pashmangshëm? Mijëra pyetje të përmbytin…

Liria e krijuesit dhe liria krijuese, këto janë dy majat e një mali të lartë të çdo shkrimtari të vërtetë. Heroi pozitiv apo negativ, mbretërimi ideologjik, politika amatoreske dhe e shthurur, ngjarjet e mëdha që krijojnë terrenin e duhur, talenti i madh, paradokset e ububushme, njerëzorja, thjeshtësia, pjekuria artistike, seksualiteti i magjishëm, bukuria fizike dhe shpirtërore, ligësia, raportet intime, lidhjet dashurore dhe mrekullitë që e bëjnë shpirtin të thukët, kriminaliteti dhe egërsia që e shoqëron… Kjo pronë madhështore (paraja është gjithnjë jashtë kësaj legjende!) nuk prapset kurrë para se të shfaqet, s’ngutet asnjëherë veç që vjen plot zell për të dalë në krye. Nënvetëdija e tij kthehet vetiu në një laborator të madh e të fuqishëm, duke paralajmëruar, si në rastin e Zogjtë e Hiçkokut me esetë e magjishme, me të cilat nuk i ikën askujt, as nuk fshihet dhe as mëkaton. S’ka tek Roland Gjoza gjendje absurdi, që tek e fundit nuk se do të ishte jashtë psikologjisë së artistit të vërtetë, as edhe vetëmjaftueshmëri, por kërkesë për të përcaktuar masën e domosdoshme. Kjo krijimtari është një strukturë e pastër personaliteti, plot ngrohtësi dhe tërheqje. Magneti krijues i Rolandit bëhet shpesh mahnitës, duke perceptuar lartësi të pakapshme, pa hyrë kurrë në gropa të thella, pa notuar në këneta, në llum. Pena e tij shndrit prej figurës, nuk shkapetet në vështrime të ngurta e nuk mbetet rob i shkëmbinjve të thepisur, por që vijon të ngjitet rrugëve të vështira e të pjerrëta pa bërë kurrë Sizifin artistik, nuk e kërkon me stërmundim dhe as me mundim të zakonshëm një gjetje të çfarëdoshme e të mistershme, duke u kujdesur për një interpretim krejt njerëzor të tiparit, pa frustrimin e njohur estetik, kurdoherë i pëlqyer e gjithëherët i qartë, pa fraktura dramatike në plojën e mahnitshme të krijimit. Dhe këtë mundësi ia krijon talenti i madh, që i bëjnë pastaj librat e tij buzëhollë, emocionues, plot zhdërvjelltësi të skajshme, tërë energji dhe që bie në sy në çdo rast.

Roland Gjoza, i adhuruar prej meje po edhe prej shumë e shumë lexuesve të tjerë, hyn në detajet e jetës jo prej nostalgjisë, po prej nevojës bindëse, duke sjellë kurdoherë mesazhe të fuqishme dhe vlera të ndritshme estetike. Po të hyja në botën e tij (që shpaloset me kthjelltësi bindëse në veprat e botuara gjithandej!) do të vlerësoja pa pikën e dyshimit energjinë e tij të pashtershme. Një fuqi e lartë shpërthyese! Por gjithnjë njerëzor, i afërt, një i munguar që kthehet pas shumë kohësh (edhe pse ka qenë aty, pranë teje në të gjitha format!) që troket me një dhimbje të madhe në familjen tonë të përbashkët, që di ta shkundë kohën e tij duke ndërhyrë jo me njohjen e dikurshme në botën shqiptare, për të vizatuar me një ndjenjë të ngrohtë e me një gjuhë të figurshme si askush, pa u leqendisur për famë e madhështi, por ama i vetëdijshëm që ka qenë dhe mbetet i munguar për shtrirjen e gjerë të leximit. Tek popujt e vegjël për këtë kujdeset vetëm qeveria dhe shteti si ekzistencë infrastrukture! Ja, kjo është!

Talentin ia ka falur Zoti i madh, arratinë ia ka dashur vetëdija brenda guaskës së pavetëdijes… E në këto përsiatje mirëfilli ai adhurohet. Përjetë qofsh i tillë, Landi, me shpirtin llagar! Ç’është kjo ndjenjë dashurie që shfaqet kaq papritur? A bën përpjekje për t’i zgjuar ndjenjat e thella te personazhet e tij, që vërtetësisht janë botë e nëndheshme e shkrimtarit, gjak i tretur në dejet e tokës dhe në fijet e holla të shpirtit ku ai bën një filigran llahtarisht të hijshëm? Po nuhatja mistike ku rri fshehur? A e rrëmon thellësirën e shpirtit? A e shfaq me bujë plleshmërinë energjike e plot shpërthim, duke u mbështetur në një qetësi të etur? A është e mundur të shfaqej ndryshe dashuria e tij për njeriun? Një talent i thukët, që pa u frikësuar mund ta quash Sfinks enigmatik, i pamposhtur dhe i mbrojtur nga yjet e tij, së pari nga ylli i shkrimtarit. Sepse ti e lexon dhe mbetesh rob i tij. Zbret si një Urillá i kredhur mes bubullimave plot vetëtima dhe ulet në tokë me një xiglim të veçantë…

E ndiej se një ditë do t’i afrohem dhe do t’i them se kam shkruar një roman të ri: Viti 381. Atë vit kur midis Tomorit, Devollit dhe Vjosës ra baltë e nuk ra shi dhe njerëzit, bagëtitë, pemët, lyshtra e sipërme e tokës u mbulua me baltën e qiellit; edhe shkëmbinjtë, edhe fushat, brinjat, por jo shpirti. Shpirtrat u ngjitën në qiell dhe si engjëjt e llahtarisur për atë gjamë mbrojtën një qytet të paktën, një kështjellë, për ta strehuar aty të mirën. Dhe pak më vonë aty do të vinte Pulcheria, t’i vinte emrin e ri. Ai, jam i sigurt, do ta pranojë dhe thjesht do të thotë se s’mund t’i shkruante dot historitë e vjetra. Dhe unë mbetem bosh, duke dashur të depërtoj në mendimin e tij që ndërhyn menjëherë, duke më thënë se kjo e shqetëson, megjithatë. Nuk do ta kuptoja dot, sepse ai ndien të nevojshme të thellohet në të dukshmen e zakonshme dhe aty, pikërisht aty, fijet e padukshme krijojnë një gjallëri të mrekullueshme. Janë padukshmëria e asaj që e zotëron bukur dhe me art të madh. Edhe kur e zakonshmja të zë sytë, ai hyn në kthina e labirinte të vetvetishme për të ngritur lart produktin e mirëfilltë letrar. I kërkova që të flisnim njëherë tjetër, pse jo, por Landit i pëlqen t’i rrëmojë skutat e shpirtit, dhe gjithmonë të shikon me një mëdyshje të mënjanuar. Për të romantika e jetës përbën një fill poetik, një njeri të dytë, tjetër, të fshehur, plot begati në pjesën e të mirës njerëzore që jepet e s’të diktohet, i pamposhtur, enigmatik, ngadhënjyes dhe që as këtë nuk e fsheh dot. Ai kurrë nuk mbyllet në vetvete, jo si dukje dhe i kredhur në shkrimin e tij, por si kthjelltësi shpirtërore. Mund të mos i thuash gjë, mund të mos ia ngresh lart vlerën e asaj që ke lexuar, por përbrenda të gërryen mendimi për ta kumtuar diku tjetër dhe thua me vete se s’mund t’i mbaj përbrenda kaq shumë kohë ato që i duhen thënë një tjetri, i cili ka qenë me ty gjatë gjithë leximit?

Po. Më duhet të them hapur se prozën apo poezinë e Roland Gjozës nuk e kisha shijuar kaq thellë sa tani, në vitet kur do t’më duhej të botoja pjesë të veprës së tij. Kam mbetur pa frymë. Si tek askush tjetër. Një prozë e mrekullueshme. Gjen aty një dramacitet të rrallë, të thellë, një psikologji që të rrëmben e të magjeps, që të ngulitet në mendje, të tërheq në një botë ku mbretëron fjala shqip, e bukur, e magjishme, e freskët, e tjetërsuar në një laborator krijues të tharmë. Mos harroni ka vite që kjo fjalë e mrekullueshme shqipe gatuhet në mes të New York-ut, ku gëlojnë miliona dhe shpirti shqiptar është aty, duke kumtuar lavdishëm se veprës do t’ia ndieni krismën kur ai të mos jetë, sepse dikur ata që qeverisin, do të kujtohen për shpirtin e një populli të vogël. Njerëzit e krijuar nga Roland Gjoza, të zakonshëm apo të jashtëzakonshëm, jetojnë një epokë me ty, s’kanë të hanë e ndoshta s’kanë as ç’të veshin, ashtu si shumëkush realisht në këtë jetën tonë të përditshme, që dashurojnë po aq vrullshëm dhe vrasin po me atë padridhshmëri qerpiku si dhe shumë të tjerë, që vjedhin dhe shkojnë drejt të papriturës me besnikërinë e kujtdo që nuk shohin dot përtej hundës së tyre, që shkojnë në mort, që kujtojnë të vdekurin, që shëtisin krahë për krahë me gratë e famshme duke e tretur vështrimin larg, që i ruhen qëndrimit të fshehur, ulin sytë dhe meditojnë… Mendimi është thelbi i veprës së Roland Gjozës. Personazhet e tij mendojnë. Po, kjo e vërtetë tronditëse e mban gjallë prozën dhe poezinë e tij, që përcillet natyrshëm dhe ngrohtë. Mendimi i shprehur nuk mund të denatyrohet tani e tej. Është thjesht e pamundur edhe pse jemi gjuhë dhe vend i vogël. E gjej të nevojshme të bërtas fort, përmes kësaj fjale që shkruaj: Dhëntë Zoti që ky njeri të shkruajë, të shkruajë, të shkruajë… Energjia e tij mos shteroftë kurrë.

Po ku qëndron thelbi i asaj që peshon kundër fatit? Them se kjo ka të bëjë edhe me fatin e çdo shkrimtari shqiptar. Se veprën letrare nuk e merr asnjëherë në duar agjenti letrar. Se në vendin e tij të origjinës, në gjuhën e tij të mëmës nuk ka botues, se edhe ata që hiqen si të tillë merren me një tregti të vogël sa për t’u mbajtur gjallë me libra, se ushqejnë iluzionin e botimit të librave, se nxitin ata që shkarrashkruajnë, duke treguar sheshit se ne, duke qenë sa një fshat apo qytet, dimë t’i bëjmë të gjitha dhe për atë, produktin e vërtetë letrar, askush nuk mendon, as qeveria, as shteti, as ekonomia, as vetë ai që shkruan. Se shëmtia e rrallë fshihet pas çdo skute ku ka shtypshkronjë dhe ku për pak lekë mund të shtypësh romane, novela, përmbledhje me poezi, poema të mëdha që shkojnë edhe mijëra faqe, se letërsia, miqtë e mi, duke mos pasur «bursë» s’ka pengesë që nuk i kapërcen. Dhe ligji askënd nuk e ndalon, por ja që ngre lart brengën e shkrimtarit, të Landit e të shumë të tjerëve. Prandaj dhe leximi ka humbur. A duhet ta sitë apo ta shoshitë dikush letërsinë? E pra, këtë e bën «bursa» letrare, kritika. Por kritikët kanë vdekur. Lërini këto, thotë Landi, duke mos e humbur buzëqeshjen e tij magjepsëse, lërini të shkruajnë e të jetojnë. Edhe ata përjetojnë magjinë e tyre. Nesër as shkarrashkrimi i tyre, as edhe nami e nishani s’do të ketë mbetur. Sigurisht. Vepra letrare nuk humbet kurrë, ndonëse do t’i jetë dashur të jetojë e tronditur. A humbi letërsia e Rilindjes sonë Kombëtare? Kurrë. Edhe më lart do ngrihet. Pastaj një qeveri serioze i vjen në ndihmë letërsisë, si kërkesë utilitare e mbrojtjes së ekzistencës kombëtare, e mbron, e nxit, e ble dhe ua jep njerëzve, por jo të tregohet aq surrogato sa të monopolizojë blerje me Partneritet Publik Privat (PPP). S’funksonon kështu. Përndryshe bursa e vlerave, sido që e pa ngritur nga shteti, është gjallë. Unë këtë e shoh edhe këtu ku jetoj, në këtë univers vlerash të larta, për të fituar një jetë tjetër me dimensione të mëdha edhe për gjuhën time shqipe…

Roland Gjoza gdhend gjuhën shqipe në New York, në folezën e tij, stukon dramën njerëzore, u jep njerëzve të tij pamje të menduar, i largon me plot bindje nga apatia dhe mërzia e malultë, krijon portretet e tij të veçantë e që nuk ngjajnë me askënd, që nuk struken, as vetmohen me pahir, që i rrallojnë daljet publike të tronditura me trandjen se mos e përcjellin frikën tek të tjerët. Ai Padyshim është kurdoherë i gatshëm për t’i dhënë përgjigje flakë për flakë asaj që i zbulon dashuria e madhe edhe pa dalë ende në dritën e diellit mjerimi i llahtarshëm që përmbyt kudo Shqipërinë e tij. «Si s’u bëmë dot një herë! More, një herë të vetme! Diktatura mjaftoi vetëm të na hapte sytë si popull me anë të shkollimit, sado anadollak që dukej. Ëndrra është shuar tani. Shpresën e mbajnë dhëmbët e çatajtë e politikës që kanë pushtet…» E mua këtej kjo më dhemb shumë. Sepse dua që veprat e shkrimtarëve tanë të njohur, plot karaktere e dramë, të përpiqemi t’i shpëtojmë duke dhënë një mundësi për botimin e tyre. A do ta arrijmë dot? Rolandi qesh me një hir që ia përmbyt tiparet. Dhe s’ndodh gjë. Fjala ime nuk pati jehonë. E megjithatë ai pret. Sidoqoftë, unë do të jem bashkë me të, për t’u dhënë jehonë fjalëve të bryllëta që i gdhend atje në New York-un e largët dhe të mbuluar me dashuri…

Të nderoj shumë, miku im, ikonë e fjalës së bukur shqip.

*Ne Foto: Roland Gjoza

SYTË E BERATIT NJË MAGJI

May 30, 2016 by dgreca

Shkruan: XHEVAIR LLESHI/

Ç’e do Elbasanin goce, tue pasë Beratin!… Eh! Atë-herë kur këndohej ky varg askush nuk mendonte se lidhja mes qyteteve nuk ishte thjesht krushqia dhe njohja, por ato do t’i zbukuronte mjaft edhe interesi, i cili i ngjan në një farë mënyre rrathëve koncentrikë, ose më saktë rrathëve të jetës që tek trungu i pemës gjejnë një shprehje të krahasueshme. Diku janë më të ngushta, më afër njëra-tjetrës, do të thotë se andej është veriu, erërat e tij dhe për pasojë rreziku ka qenë dhe është më i madh për bimën, po edhe për njeriun. Mirëpo interesi i njerëzve, pra interesi publik dhe jo publiko-privat, ka për pjesë edhe nuhatjen, po qe se e sheh se rrathët janë të ngushtë dhe frika e fsheh atë që duhet. Dhe Berati, që gjithë jetën e tij ka parë nga deti (Vlora dhe Durrësi, në këndin e vështrimit të sy-rit!) është shfaqur tani fort edhe drejt Elbasanit. Se di-het që «afër detit, afër mbretit», po e kundërta vlen? Për të kapitalizuar gjuhën po, sigurisht që vlen. E ç’interesa paska Berati që po i mban sytë nga Elbasani? Pa fund. Në çdo pikë që do qëndrojmë në të fshehtat e mrekullueshme të tyre, aq gjëra të përbashkëta do gjejmë. E me që sheh Berati nga Elbasani ne do ndjekim sytë e tij. Kështu bashkë me një gazetar të njohur udhëtova nga Berati drejt Kuçovës, pjesë e të njëjtës prefekturë, rrugë që detyrimisht të çon drejt Urës Vajgurore, aty ku ndahet ajo drejt detit dhe tjetra drejt «mbretit», ku dhe ngeceshim në qytetin e naftës, ndërsa sot kemi të paktën tri dalje, dy drejt veriut (Elbasanit) dhe një drejt perëndimit, Lushnjës, duke kaluar nën liqenit të Thanës (Murrizit) drejt Fier-Sheganit. Ah, tha shoku im, ja ku qenkej e fshehta, do të merremi me rrugët! Po, mik i dashur, se pa rrugët s’kemi ku mbytemi, apo jo? Dhe, meqë dy rrugë na çojnë drejt Elbasanit, mesit real të Shqipërisë, po edhe të trojeve shqiptare, po qe se gjatësia zhytet gjer në Artë, dhe s’ka asnjë arsye të mos i pëlqejë kjo trashëgimi e injektuar në gjak. Nuk ia përtojmë dhe nisemi. Kuptohet që «armët» për filmime i ka edhe fëmija në djep, ndaj nuk ia përtuam. Se turistët, thembra e Akilit për ta, që, detyrimisht do vijnë në Berat, duan rrugë të reja, rrugë natyrisht të mira, të bukura, pika ku mund të qëndrojnë, të njohin nga afër natyrën: malin dhe lumin, fushën dhe të fshehtat e padukshme të fytyrave njerëzore. Tek e fundit një dokumentar nuk do të qe keq. S’guxonte asnjëri prej nesh të kërkonte më shumë. Nga ana tjetër shuanim edhe kureshtjen pse Berati i mban sytë nga Elbasani!

Shoku im pa hartën topografike si tregues dhe u kujtua për ta shënuar rrugën e re, a për të «lyer buzët» nga Kuçova drejt Elbasanit. Rruga e fushës së Sulovës, ose e Devollit të poshtëm, gjithë jetën ka qe-në e fshehur nga sytë e botës, për shkak të një rruge të thjeshtë. Të paktën, duke e shënuar në hartë do të kishim mundësi ta tundnim para syve të njerëzve…

Ta shihnit fushën! Gjithkush mund të thoshte se si qe katranosur! Jo, ajo, ndoshta edhe nga rruga e re, ishte zbukuruar dhe banorët e Selitës, Linasit, Mollasit dhe katundeve të tjerë i drejtoheshin Urës për në Gostimë, atje ku mblidhen miqtë (gosti nga sllavisht-ja) nga hidrocentrali dhe liqeni i Banjës që filloi të ça-jë grykat drejt Korçës, nga jugu (andej nga vijmë ne) nga veriu (Cërriku dhe Elbasani) për të shkuar drejt Tiranës dhe nga perëndimi – prej liqeneve të mrekullueshëm të Dumresë. Mirëpo e papritura e pakëndshme kishte ndodhur: nga Mollasi drejt Urës dhe Devollit rruga ka humbur mes shkatërrimit dhe gropa-ve si të ishte një Kandahar. Magjia u prish.

Pas nesh derisa ishte rruga e re që lidh dy mundësi tregu dhe hedh poshtë mijëra paragjykime dhe poshtërsi të vjetra e të reja, vinte edhe një makinë me një çift që, ashtu si ne, rrinin, qeshnin, i gëzoheshin për qejf të tyre natyrës dhe bënin foto e filmonin një-ri-tjetrin: ai filmonte kofshët e gjata, trupin e hajthëm, bythët e saj të kërcyera, duke pozuar kërcënueshëm sa që mund ta linte shakull edhe shoferin e Tojotës sonë të patrembur. E shihja që i mbante sytë pas ose në pasqyrë. Ndoshta mendonte më të bukurën edhe për vete. Dhe armët e tij ranë zhurmshëm për-tokë sapo mbaroi edhe rruga e mirë… Po ashtu edhe ne u kthyem pas. Na mbetej të provonim edhe rrugën e dytë…

Doja të isha edhe njëherë në zyrën e gjatë të Becit, drejtorit të Fondit të Zhvillimit dhe të shihja aty mijëra punët e vogla që kishte bërë, copa-copa dhe të hedhura sa andej-këtej. Të gjitha janë të lavdëruara por asnjëra nuk merr vlerën e vërtetë. Unë s’mund të marr të gjitha punët që ka bërë, nga veriu në jug, nga lindja në perëndim, por e di që me një fjali të vetme mund të thuhet se Shqipërinë e vërtetë, atë që endet mes fshatrave dhe mrekullive të natyrës, e ka bërë ky Fond. Ndërkaq do t’u lutesha, para kërkesave pa fund që vijnë e përplasen nga çdo cep, që ta mbyllë kë-të rrugë, nga Mollasi deri në Cërrik. Por edhe diçka tjetër edhe më tronditëse: rrugën nga Havaleasi (Kozare) aq pranë Kuçovës dhe midis puseve të naftës që e lidh me Vlashukun dhe Grekanin ose Dëshiranin. Dhe ja që këtej ne me Tojotën tonë mund të vijon-im rrugën drejt Elbasanit pa u trembur, madje mund të qëndronim edhe në Belsh pranë liqenit të mahitur me një bukuri trallisëse. Ju mund të rrini aty dhe t’i përvisheni punëve pa fund: të gjeni një librari plot me fletore e lapsa(!), një ekspozitë bujqësore, ca lisa të mbetur diku fshehur nga syri i druprerësve të tmerrshëm, pallateve të ngritura lart për të rrokur qiejt, ndërsa mua më vinte në kujtesë viti i largët 1966, kur i ndodhur në ballkonin e Dumresë, në Luzaj (Mëhovë), shihja vitin e dhjetë të punës së traktoristëve me emrin e vetëm «Ibrahim» që shkulnin pa mëshirë lisat e pafundmë të Dumresë, që për ironi duheshin zhdukur për të nxjerrë në shesh sytë e kaltër të saj, li-qenet e shumtë karstikë, të cilët donte t’i kthente në sheshet e jashtëzakonshme për pushim në kryeqytetin e Shqipërisë, Sami Frashëri. Nën firmën e kujt bëheshin ato marrëzi? Po marrëzitë kur Dumreja mbeti «lakuriq në mes të ujqërve» dhe u end me sy mbyllur mes shkretëtirës për të ecur kuturu dhe liqenet t’i kthente në rezervate uji për t’i tharë sa më shpejt dhe doemos. Eh! Lisat duan vite e vite që të ribëhen siç kanë qenë. Edhe liqenet, pastaj, të marrin fuqinë e një bukurie të patregueshme, mbushur me plot të fshehta. Par magjia e rrugës është e jashtëzakonshme. I ka kthyer banorët te tokat e tyre, te puna, pasi rruga e ka sjellë tregun te dera e shtëpisë. U ngritëm nga Belshi drejt Cërrikut. Pastaj rruga më e mirë për në Elbasan nuk kalon nga Llixhat, por nga Papri! Shiko ç’bëhet? Marifete janë edhe këto. Me emrin e Becit lidhen edhe ato, si të gjitha vogëlimat e tjera që janë përplasur në derë të tij.

Unë vij për një kumt, në Elbasan. Vij për të sjellë sytë e hapur tej mase të Beratit, që t’i gjallërohet jeta dhe t’i bëhet më e bukur. Të pakën lidhe, Bec, Havaleasin, Vlashukun dhe rrugën e re të Dumresë me Beratin magjik. Kështu fitojnë të gjithë: merr jetë tjetër Dumreja dhe ajo tjetra, fusha e Sulovës. Se të gjitha rrugët të çojnë drejt… Beratit! Apo jo? Aty ftojmë kë-do që kërkon emrin, identitetin. Ne, të paktën, nuk e kemi pasur gjithë qëllimin si të bëjmë të mundura për vete rrugët e shkurtra dhe të majme për Beratin nën firmën e qeverisë dhe dëshirën e paskrupullt të njerëzve! Ç’qenka kjo dëshirë e malultë! Për zhvillim? Për të gjetur më të shkurtrën, më të bukurën. Aha! Prandaj Berati i mban sytë nga Elbasani! Ja, e zbuluam të vërtetën! E kuptoni? Sikur ky zhvillim ka hyrë që tani në xhepin e të gjithëve. Për të vënë duart në kokë, them. Më paskan shfrytëzuar fjalët, domethënë…

Sa kthehem në Berat e gjeta duke parë nga jugu. Doja ta pyesja, patjetër. M’u duk se shihte Shpiragun. Rruga për atje, sa për të parë Ballshin nga Qafa e Sinjës, ishte bërë prej kohësh, po nga Beci, dhe së andejmi mund të shihja gjithë bregdetin, po edhe rrugët e reja që shkojnë drejt Tomorit dhe në kodrat rreth e qark qytetit të mahnitshëm. Megjithatë e vërteta e vështrimit të tij nga jugu kishte të bënte me «sytë nga Tepelena»! E pse nga Tepelena? Po. E thjeshtë. Se andej është rruga që të çon në jug, drejt një deti tjetër, drejt një turizmi elitar. Më vjen, ndërkohë, në mendje takimi më 1992 me të parin italian të fuqishëm ekonomikisht që njihja, Ettore Setten, bashkë me kryetarin e bashkisë së Tarvizios, Vito Anselmi, që më shoqëroi në kujtesë Vito Juvarën e filmave italianë. Me ta ndoqëm rrugën nga pritja në Sarandë, dreka në Butrint, kënaqësia e paparë në Syrin e Kaltër (që u turbullua ndoshta enkas në kohën e fundit të Fatos Nanos dhe, u përmbytën nga egoizmi dhe lakmia në Gjirokastër, për t’u gjetur në një rrugë (mendo, atë kohë!) të çuditshme e të pafundme që të çonte në Berat! Po, se ata për Beratin kishin ardhur. Edhe përmes lodhjes së përbindshme. Se edhe udhëtimi me makinë, papritur e pa kujtuar, të lodh, të këput, të bën që të mos ngrihesh në këmbë!

Në Berat befas u gjallëruan, mbetën pa frymë. «Ia vlen!» thanë. Dhe kjo e vërtetë i detyroi, teksa gjenim kënaqësinë e rrallë të eksplorimit të Kalasë për t’i hedhur sytë nga jugu. Dhe si udhëtarë të thekur u orientuan shpejt. Po, andej erdhëm! Ka rrugë alternative që del shpejt? Ka rrugë nafte ose qymyri? Kjo dhe ishte vërtet kulmi! Nafta zgjatej drejt luginës së Velabishtit dhe Molishtit për të arritur në Plashnik, në pikën ku takoheshin edhe burimet e Luftinjës, në anën tjetër, ku fillonte edhe lugina me të njëjtin emër, e njohur si lugina e qymyrgurit, ose thjesht si një nga luginat tmerrësisht të varfra të Shqipërisë, me prona të lëna djerrë dhe që presin dorën e Zotit, domethënë, ndoshta dorën e preferuar të Becit, të Fondit të Zhvillimit! Midis tyre shtyhej dhe ai, dhëmbëthyeri, Fati ynë! Cili makut i parasë do ta ketë fatin tjetër ta bëjë këtë rrugë, me koncesion, që të vjelë gjithë jugun dhe aq më tepër ta kthejë Beratin në një qendër të madhe, të vërtetë, shpëtimtare dhe të mrekullueshme. Do s’do, do udhëtosh nga Berati. Se të gjitha rrugët të çojnë në… Berat! Ndaj dhe miqtë e mi Ettore Setten dhe Vito Anselmi, tashmë më të moshuar se ç’ i lejon koha, të thoshin se vetëm rruga që del nga ura e Memaliajt dhe ndjek dy luginat (Luftinjë e Velabisht!) vjen befas në Berat! Një mrekulli tjetër, e bukur dhe me mundësi të fuqishme ekonomike! Mund të jesh brenda një ore nga Tirana me rrugën e Elbasanit dhe po ashtu brenda orës drejt Gjirokastrës. Dhe, ta them hapur, mua më vjen ndërmend rruga e vjetër e Terpanit, që të çonte në Këlcyrë, rrugë që e sillte domosdo në Berat gjithë jugun tonë. Pastaj me siguri je në bregdet! Në bregdetin e Jonit! Në Hadrianopol, në Gjirokastër, në Foinike, në Butrint, në Sarandë e në Korkyrë! Të dy milionë turistët e Korkyrës do t’i drejtonin sytë nga alternativat e mrekullisë shqiptare, në drejtimin Gjirokastër-Berat! Palé pastaj sikur të kujto-hej dikush për të bërë pelegrinazh në Gllavë, për ato tri netët që kaloi aty Benito Musolini gjatë luftës italo – greke… Magjia e pakursyer dhe e panjohur shqiptare… Ende e panjohur, megjithëse në fillim të shekullit XXI. Është gjendje e paskrupullt. Prandaj dhe Berati i mban sytë andej.

I kërkuam Xhevahir Ngjeqarit një intervistë, po ai s’pranoi. Na tha se ia kishte dhënë përgjigjen asaj interviste, përmes botimeve të shumta për rrugët e Shqipërisë. Na tha se edhe ishte braktisur nga gazetari i madh Arian Çani sepse vetëm nëpërmjet tij mund ta fitoje Beratin dhe stimën e tij turistike, mund ta bëje një qendër që ta tregoje me gisht. Pastaj mund të shtoje aty gjithë ç’janë thënë e ç’thuhen ende për klasën politike sigurisht të korruptuar gjer në skaj të durim-it dhe na fut me sindromën e rrugëve, në një gjendje të llahtarshme, ndonëse e përmirësuar po kurrë e përfunduar. Si copëzat e diellit në politikën shqiptare, ku dikush ka për të mbetur si emër e si famë vetëm prej rrugëve, e fshehta e vërtetë e zhvillimit të njerëzimit!

Sot, në Evropë dhe në Amerikë mund të udhëtosh pa fund dhe ndihesh i mrekulluar. Por në vende të vogla si Shqipëria kjo merr një vlerë në kufijtë e ndershmërisë! Mbetet gjithnjë radha e tij, por nëpërmjet vetëmohimit, intelektit, që mund të shikohet me zili prej nesh, pse jo! Një kushdo tjetër diletant, që natyrshëm mund të përdorte marifete të ëndërruara dosido, për të siguruar edhe njëherë të vetme në intervista ekskluzive, vetëm me Arian Çanin, ose me sivëllain e tij nga çfarëdo vrime televizive të dilte!…

Shiko, more vëlla, këlthet Xhevahir Ngjeqari, edhe studiot e fuqishme nuk bashkëpunojnë me mua, se edhe të pajisur me mjete moderne, studiot e tyre punojnë me copa dhe puna me copë të kthen në feudalizëm! Ne do të kemi fatin t’i drejtohemi sërish inxhinierit të njohur të rrugëve, që duket se ia ka gjetur çelësin të vërtetës. Ishte këmbëngulja e tij (ndonëse me projekt tjetër dhe më të përshtatshëm se ai që fi-toi!), që e detyroi qeverinë të hidhte në letër projektin e rrugës me tunelin drejt kthimit në realitet. Tani ka më shumë mundësi udhëtimi me makinë drejt Beratit, jo thjesht për të arritur fjetjen në hotelet dhe shtëpitë hotele të Mangalemit të magjishëm, për të harxhuar ca paret e xhepit, kusuret e një honorari, për të gjetur gënjeshtrat e vërteta, se me to na japin vetëm dritën që mund ta fitojmë me panelet e panumërta diellore që mund të mbajë Mangalemi, Atiku dhe Ka-laja në Beratin tjetër, energjinë eolike në fushën që fryn e shfryn të gjitha erërat, po edhe me centralet hidrike në Osum, që një ditë ëndrra të kthehet në dritë. Dhe Berati bëhet «bio» në të gjitha hyrje-daljet e tij mahnitëse. Sa shuma mund të hidhen për to?… Sa koncesione? O Zot! Njëlloj, duket se ka për të gjithë! Pranoni, zotëri?

Unë nuk e fsheh, Berati im sheh sa nga jugu edhe nga veriu, pavarësisht rrathëve të jetës që ngushtohen aty ku nuk është e mundur të jenë të tillë, ashtu edhe të gjendemi para vështirësive të panumërta aty ku duket se rrathët janë të gjerë. E para është e papritura e munguar e dëshirës. Ngjan që kësaj rruge të dalin papritur në skenë. Por vetëm nëse del nga qar-kullimi i shpifur i idesë së tmerrshme të partneritetit publiko-privat (PPP). Kurse rrugën duhet ta ketë ai që e zotëron dhe e ka në dorë vetëm kush investon për të. Kështu ndihesh i respektuar, sigurisht dhe protektorët bëhen tema e gjetur e ditës, vijnë drejt nesh dhe gjejnë doemos sytë e Beratit, edhe prej emigrimit, sigurisht për të sjellë një shenjë solidariteti. A jemi larg edhe po të kthehemi pas? A të shkon mendja tek ndonjë mashtrim? Sepse mashtrimi ta bën të zezën të bardhë, merr vesh, dhe jo të kundërtën. Berati im trembet pak dhe nuk bëzan, rri suqut, si i gënjyer prej nostalgjisë. Ëndërr? Ndoshta vjen një kumt tjetër, sigurisht jo për të rënë pre e maskarenjve. Dhe ata i duhen Beratit, që do ta detyrojnë t’i kërkojë me qiri edhe mashtruesit!…

Ç’thua?

Sytë e Beratit, u gjetën hapur te shtëpia e Haxhistasës në Kala, që vështrojnë Tomorin. Ja, këtë s’e dija. Që këtej e sollën rrugën e magjishme qytetit të tyre të madh të gjithë shkrimtarët e vjetër dhe të rinj. Por i-deja të ngrohet kur e sheh Tomorin prej kësaj shtëpie të paparë! Kush kalon para saj mrekullohet sikur je-ton një botë tjetër dhe e mban frymën në Tabie. Pastaj ngjitet në Akropol, jo për t’u futur në labirintet e tij të bryllëta, po për t’u shendur në Sheshin e Tregut, aty ku sheh gjithçka nga Veriu e nga Jugu, si në pëllëmbë të dorës, ku dhe ngujohen sërish sytë e kaltër (dritaret e shumta!) të Beratit. Për të gjetur rrugët e humbura në shkretëtirën e imagjinatës. Dhe me shumë interes. Për të gjithë. Të bëjnë ç’të duan me to? Jo, kurrsesi! Zoti na ruajtë! Ia kemi falur këtij qyteti të gji-tha imagjinatat. Po sytë, e fshehta magjike e zhvilli-mit të tij, ku mund të jenë tani? Ah, po në Katedralen e Onufrit! Sigurisht… Atë dua edhe unë, aty le të mbeten përjetë të ngujuar sytë e tij të shumtë dhe aq të mëdhenj, të pakrahasueshëm…

Nuk vonoi dhe ne, unë dhe shoku im gazetar, u vumë sërish në rrugë drejt veriut dhe jugut, pasi u kthyem prapë në të dy pengesat e trishtueshme dhe kështu nuk mbërritëm dot as në Elbasan e as në Tepelenë. Pa u menduar gjatë ne mund të arrinim andej nga u nisëm edhe me rrugët e gjata, në të parën drejt Elbasanit, nëpërmjet Lushnjës dhe Rrogozhinës dhe në të dytën, drejt Tepelenës, me anë të Fierit, Levanit, Vjosës, duke u rrotulluar nëpër Mallakastër për shkak të një hidrocentrali që kishte ngritur sfratin përmes mashtrimit dhe maskarallëkut! Kur të ktheheshim sërish në Berat do të shihnim ylberin e dyfishtë me një këmbë në Tomor e tjetra në Shpirag, si në kohët e luftërave titanike midis tyre. Një pamje vërtet magjepsëse, ndoshta sepse në atë hapësirë, du-ke parë poshtë nën këmbët tona nga liqeni i mundshëm (dhe jo nga ishulli i Piratëve!), gjysmën në shi e gjysmën në diell. Ne xhirojmë me sytë e mendjes. Me sytë e Beratit që mbetën hapur gjithë jetën!… Shoku im gazetar dhe kokëkrisur mundi të gjente edhe një-herë një grua të bukur, dashnore të thekur, sepse ishte mësuar me një jetë pa halle. Me sytë e saj mund të gjente sytë e këtij qyteti të pakrahasueshëm. Mbetem në pritje që të ndryshojë mendje, sepse jam tërësisht i kredhur në madhështinë e tij. Zoti më dhëntë fuqi. Sepse kësisoj do t’i zbuloj mrekullitë e tij, duke ngritur një shenjt tjetërlloj, ndryshe nga gjithçka në botë…

PORTA «MIHAL ENGJËLL KOMNENI« – SHENJTORI I GJASHTË

May 26, 2016 by dgreca

Ese nga Xhevair Lleshi/

Po ta kishe shtëpinë te Vangjel Dollani në Kala me siguri do ta mbaje frymën te Porta e madhe, pastaj te porta e dytë që është si tunel dhe je brenda në sheshin e madh. Aty mund të ngjitesh sipër, mund të hysh tek topat e mëdhenj, mund të endesh sipër bashkë me rojat e vjetër të pavdekshëm, mund të vëzhgosh sa të ngopesh gjithë fushën që të përpin, të sogjetosh Biftën dhe kalanë e saj, të ngopesh me Shëndëlliun, Lisin e Beçit, lagjen e poshtme, hapjen e gjerë të Osumit, grykën e Velabishtit dhe Shpiragun. Aty ndien se kënaqësia jote ka krahë të tjerë. Në sheshin e madh e kupton menjëherë se manastiret, kishat dhe shtëpitë janë bërë një trup i vetëm dhe dëshira jote bëhet gati e padurueshme, pasi kërkon rrugicat, shtëpitë e mëdha, dritaret e njëjta dhe që herë i mbajnë sytë hapur dhe herë të tjera mbyllur. Aty të vijnë në mendje thirrjet e nënave, sa te njëra portë tek tjetra, sa te njëri çardak te tjetri, të përhumbura në punët e tyre të dorës, terezitur në qafë dhe në prehër. Muhabeti bëhej edhe më i kripur kur puna vijonte në duar. Çudi e madhe, asnjë grua nuk shihje në Kala pa punët e dorës: në sofatet e portave ku mblidheshin dhe i bën gjyqin «botës», merrnin në gojë të tjerët dhe si i mbaronin gjithë kumtet, ngriheshin dhe futeshin në shtëpi. E kishin pirë kafenë aty ku shtronin shkorsat e leshta, aty ku hidhnin edhe ndonjë qilim të vogël gjunjëve, të mirëpritura e buzagaz. Pa këtë dukje s’mund ta përfytyrosh Kalanë. Po ky model zbriste edhe poshtë në qytet, herë duke u futur nga portat e fshehta anësore nga perëndimi e lindja, herë duke dalë në bash të vendit tek Porta e Madhe. Aty fillonte tjetër jetë. Dhe patjetër, sapo largoheshe pak, do të ktheje kokën pas, sepse menjëherë të dukej se po i ikje magjisë që të mbante mbërthyer me zor…

Mirë se erdhët në Kala! Ky është urim që nuk shkruhet në asnjë vend, por ty të puth në ballë një aromë tjetër, më e këndshme se gjithë mjedisi që të mban mbërthyer. Kjo është aroma e veçantë që kanë nënat kalaresha dhe një lloj kënaje e hedhur flokëve që dukeshin ndryshe, krejt ndryshe sa hiqnin gati me tërbim shamitë e bardha, ose shamitë e zeza. Ato nuk qenë kurrë të pranishme aty te Porta e Madhe, por ty të bëhej se aty ishin, të përqafonin e të dhuronin aromën e shtëpive, të trëndafilëve, dorëzonjave, hindërshasë, borzilokut që «vinte shpesh pas faqes», të thërrimeve që i ruanin për pëllumbat, të cilët merrnin karafilat dhe i mbillnin shtëpi më shtëpi. Në një prej këtyre dy ditëve e gjeta Vangjel Dollanin me Kostandin Bojaxhiun. I pari besnik i Kalasë dhe i dyti i fshehur pas emrit të saj dhe duke u marrë vetëm me gjuhët e huaja. Kur merrnin përpjetë Kalanë ata murmurinin vargjet e Virgjini Miles apo të Hyrie Saraçit dhe prisnin pak përballë shtëpisë së Kolovanëve, më tej vinin duart mbi gjunjë përballë rrugicës së Picinanëve, në krye të Mangalemit, për ta parë rrugën e thepisur, Përroin që zgjatej herë si Holek dhe herë si Atik, hidhnin sytë nga «Lëmi i Shamatasë», lëshonin një urim të bukur dhe ngadalë-ngadalë (ngëc-ngëc) gjendeshin te Porta e Madhe. Aty prisnin turistët, të cilët asnjëherë s’i kanë munguar Kalasë, herë të ardhur kokrra-kokrra më këmbë, të djersitur por mjaft të gëzuar dhe të tjerë zbrisnin në sheshin e jashtëm, aty ku këputeshin rrugët për në Shëndëlli, Burdullias, Delibegë, Urë, Qytet dhe Kala. Ky ishte një tjetër sinjal që merrje: ishe edhe jashtë qytetit, edhe brenda tij. Aty fillonte mbretëria e bezgës dhe e Ullinjve që përhapeshin shekullorë në gjithë hapësirën e kodrave. Mbi të gjitha bënte majë Bifta e famshme, ato kohë e trazuar nga repartet ushtarake. Por kësaj radhe në vizitën time me mua ishte Jorgji Doksani, përkthyesi i famshëm i Dostojevskit, Çehovit, Tolstoit, Shollohovit, Pasternakut… Kësaj radhe s’do të merremi me letërsinë, por me Kalanë. Te Vllaherna e bukur dhe e mbushur me veprat e artit e ka pasur shtëpinë, sepse sa mbaroi shkollën e mesme, fluturoi në Moskë dhe si ujët e pakët e mbajtën në Universitetin e sapoçelur në Tiranë. Dhe ai mbeti në Tiranë. Çdo ditë perëndie në gojën e tij është qyteti i Beratit, të cilit i është edhe si Qytetar Nderi, ashtu si i takon edhe gjithë vendit ky Mjeshtër. Mirëmëngjesi profesor! Dhe ai buzëqesh. I hapur. Shpirt njeriu, i kthjellët, i qeshur. Dhe ja tek jemi ulur në pjesën më të bukur dhe më eprane të qytetit: kompleksi i portave hyrëse. Aty s’mund të hysh me makinë. Aty je i mirëseardhur vetëm në këmbë. Presim biletat hyrës, se në Kala s’mund të hysh pa paguar. (Në Venecia gjatë prillit të këtij viti, në vizitën e fundit, nuk mund të hyje pa paguar në dhjetëra vende, por ama të hyje me autobus duheshin paguar 423 euro!) Dhe venedikasit e vjetër që rrinin në Durrës e në Shkodër, në Rodon e në Vlorë, shpesh këputeshin e vinin sa në Berat sa në Bylis dhe kërkonin. Vazhdimisht kërkonin. Por Pierr Battifol-i frëng thotë se kërkonin ca emra të vjetër për hazinenë më të madhe të Perandorisë Bizantine, të fshehur diku në gji të këtij «mali». Ndoshta, kur thuhet mal, mbahet parasysh jo kodra e Kalasë, por i vërteti, Tomori i magjishëm, që i dërgon erërat e tij të përqafohen në Kala me ato të detit e të Shpiragut. Ja, e sheh, thotë profesor Jorgji. Lexoje mbishkrimin, emrin e ndërtuesit dhe vitin. Mihal II Engjëll Komneni. Sundimtari i Mesjetës. Zot i vendit. Historiografët e përshkruajnë njeri të drejtë dhe jo aq të fuqishëm, sepse ka qenë i pakët dhe shëndetlig. Se ne, vëllaçko trimat i përfytyrojmë si lis me dega, trupmëdhenj, me zemrën në shkëmb, me forcë Herkuli dhe ashtu mbetet përjetë i fiksuar në kujtesën tonë operante, saqë me atë gjuhë flasim dhe me atë gjuhë ua përcjellim brezave më tej. Të fshehtat Kalasë ia di vetëm Nikolla Ikonomi dhe Myslim Hotova, ish-drejtori i muzeumeve. Nikolla ndreqte repetitorin e antenave televizive, sepse po të prishej kjo Berati mbetej pa sinjal. Jo Kalaja, kuptohet, por Berati i mbyllur në gropë. Të nesërmen ziente te sheshi, po edhe te «Lëmi i Shamatasë». Apo jo, profesor. Jorgjit i ka hipur një nur i përveçuar. Mirëmëngjesi Gaqi! Paske ardhur? Sikur ma zuri veshi mbrëmë. Nuk e dija saktë se do vija të të gjeja, të sillja pak karafil për aromë jastëku! Mos more, pse paske akoma? Si jo! Ajo nuk harrohet kurrë. Ja tek dalim tek e fshehta e parë e madhe e Portës së Kalasë. Ky mister ka mbetur në gojët e njerëzve, i pashkruar dhe i pakuptueshëm. Ma thuaj troç se ç’qenkej fara e karafilit. Bën sfidë kudo. Të zë gjumi kur e do, të vjen erë e mirë goja, bëhesh si më i bukur, tjetërsohesh. Hidhja ujit në gjymin e vogël dhe laji sytë me të mëngjeseve. Le ta kishe këmishën me arna, s’kishte rëndësi, por ama e finjosur, e larë mirë, e hekurosur dhe e spërkatur me aromë karafili dhe e ruajtur si palë trëndafili, atëherë do ta kuptoje menjëherë se kishe ardhur në Kalanë e Beratit. E pra, këtu të prisnin me farë karafili, të nderonin. Mos ishte ajo aroma kur hyra në fillim dhe mu te Porta e Madhe të puthte në ballë? Dhe kjo aromë s’ka humbur. Mund ta provokosh veten dhe të futesh te shtëpia e parë, te Vangjel Dollani, ose tek i vëllai, Luçi. Djem të mbarë. Profesori ndien se i dridhet shpirti nga malli. Qenkej mall i tjetërfartë ky i vendlindjes dhe të shfaroste me gjithsej, të bënte të bije në gjunjë dhe të luteshe për diçka të shenjtë… Se shenjtëri më vete qenkej Porta e Kalasë!

Profesori do, e kërkon me ngulm të bëjë guidën. Ja, këtu ku jemi. Si e rindërtoi Portën dhe gjithë kompleksin e saj, muret rrethuese, muret e Akropolit, hapsanën e madhe me shufra hekuri atje pranë Tabies, një nga pikat më të larta, në një rrafsh me Xhaminë e Kuqe, ashtu e kërrusur, pasi gjysma e minaresë i ka mbetur rrugës mbi shpinë, duke parë e llahtarisur muret e larta, mjaft të larta, të Akropolit. Xhamia ku faleshin ushtarët, që hidhte e priste sinjale me Xhaminë e Bardhë, xhamia e zotërinjve, në anën tjetër e Kalasë. Ne dilnim te pragu, mbanim sehir këngën dhe sa hap e mbyll sytë, u vidheshim syve të prindërve, i shkonim brinjas Katedrales së Onufrit, si quhet sot, dhe këtu mblidheshim, te porta: herë bënim roje, herë çukitnim si pëllumbat, herë na bënin shoqëri laraskat dhe pastaj rrinim pezull si skifterët! Ajo kohë sigurisht që ka vdekur, po për të mbetej e gjallë. Si rrallë kund në botë. Unë, miku im, do të zbuloj edhe një thesar tjetër: trëndelinën. E di ç’bëri Mihali i Dytë këtu? I mbushi themelet e mureve me trëndelinë. Ja, vëri re dhe eja pranë meje. Mbaj frymën. Tani merr frymë pranë gurëve. E ndien? Ende, pas qindra vjetësh vjen kjo erë e mrekullueshme, një magji më vete. Ai ndoshta solli këtu një mit nga të parët e tij që jetonin larg, por ama këtu mbeti. E ke parë që kur hedhin themelet e reja të shtëpive njerëzit vënë një dorë trëndelinë? Të mbyt aroma e saj përjetësisht. Trëndelinë Shëndëllie dhe Shpiragu, trëndelinë mali dhe fushe. Ah, ç’kënaqësi! E rrallë! Ndërsa tani, në kohët e reja, ka ndryshuar shumëçka mirëpo, më thoshte Pinguli, miku im që ndërton, se pa u dukur ai kudo që është i bën ritet një më një, ta dish. Kjo do të thotë se, edhe pse jemi në kohë të tjera, përsëri nuk është keq ta vëmë një dorë trëndelinë. Po pse? Pse ndodh kjo? Ç’punë ka trëndelina me rrojtjen e kohëgjatësisë së mureve! Sekretin e thotë Ana Komnena në historinë e Bizantit dhe kuptohet edhe të Beratit, si pjesë me emër e Perandorisë, atëherë kur quhej Pulcheriopolis! Pulkeria e famshme i vuri emrin e saj Belgradit shqiptar që do të vinte më vonë. Dhe ajo vinte erë trëndelinë! Si të gjitha femrat e asaj kohe. Por ku e ku t’u hedhësh themeleve, që atëherë në të gjitha muret e Kalasë së lashtë mbijnë çdo pranverë trëndelinat. Sa rrojtkan këto farëra? Pa fund. Ja, pra, a nuk është ky një mister? Koçi Bojaxhiu, kampioni për erërat e nuhatjeve që rrinte-rrinte në Qereshnik dhe klasifikonte lulet shumëllojëshe që i duheshin Vangjel Dollanit për herbariume. Por ata nuk e njohin historinë me trëndelinë! Dhe kështu nuk njohin shenjtërinë e Portës së Madhe…

Po e treta? Ti nuk e beson. Por Mihal Engjëlli i Dytë i Portës, ai emri i gdhendur aty, ndonëse truppakët e shëndetlig, qe një gjahtar i madh, i palëkundur në vendimet e tij. E thoshte një fjalë dhe betohej për të. Vinte përsëri dhe ulej në një gur, duke përvijuar një buzëqeshje të sinqertë. Ç’buzëqeshje! Dinte t’i bënte për vete njerëzit. Dukej se i jepte buzëqeshje gjithë Kalasë dhe Pulcheriopolisit, shoqëruar me një shprehje të përmbajtur, po edhe me egërsi e brishtësi delikate prej zonjash të modës së lartë, një mister i shenjtë dhe hir tokësor!… E dinte se do të bënte një kurban. Dhe çfarë zgjodhi? Dhelprën. Një dhelpër? Po, shoqëruar me një fshehje dhe joshje të mistershme, gjersa të shfaqet madhështia. Kurrë s’ka ndodhur që ujku apo çakalli, rrëqebulli apo ariu të vihen me trup e gjak në dheun e themelit! Po edhe dhelpra, kunadhja etj.? As ato. Po shembullin e dha Mihali II Engjëll Komneni. Ai e kapi vet dhelprën me çark, një çark i argjendtë, diku në pyllin me lisa mbi Goricë, që fillonte mbi Sheshin e Dosave dhe mbaronte në dyert e Tozharit e të Terpanit. Ia bëri ceremoninë ja, këtu, te Porta e Madhe. E shqeu me dorë dhe kokën nuk ia preku. Pse? Ashtu e dinte ritin ai! Dhe e vuri në themel. Kjo kështjellë nuk mund të merret kurrë me dhelpëri. Portat do t’i hapë çdo mëngjes pa feksur drita, do të mbyllet vonë në mbrëmje, do të mbahen ndezur gjithë natën fenerët dhe pishtarët. Gjithë Kalaja dhe gjithë rrugët e rrugicat e qytetit. Drita të shkëlqejë, siç ia kërkon emri Pulcheria. E puthi dhelprën në ballë, ia mbylli sytë dhe e la përjetësisht në themelet e Portës, që ngrihet mbi gurët ciklopikë të Ilirisë. Kështu do të mund të rronte më gjatë, madje pa fund. Në buzët e tij me afsh të zjarrtë. Një herë sa njëmijë herë ai ndjente mekjen e frymës. Duhej të përfitonte enigmën e shenjtërisë, ashtu siç e e këshillonte një zë i fshehtë. Themelet prej gjaku dhe eshtrash dhelpre do ta ruanin përjetësisht të paprekshme. Kur hyri komandanti austrohungarez për herë të parë gjatë Luftës së Parë Botërore, u tha të afërmve të tij me anë të një letre se kishte ardhur aty për një gjë të rrallë, se, siç e dinte ai, aty kishte libra të shenjtë të vjetër. I kam parë në shkrimet e gazetave të Vjenës, ku thuhej edhe për kurbanin e dhelprës! Dhe kjo ka qenë e saktë. Ndonëse ia donte shpirti t’i vinte nën zotërim, kujdestarët e kishave në Kala e kishin ruajtur betimin dhe librat e shenjtë nuk u gjetën kurrë, vetëm kur Aleks Buda, një lexues me nam i kronikave dhe dosjeve vjeneze, do t’i shtinte në dorë falë faljes dhe përkujdesjes së një burri kalari me emrin Nasi Papapavli. Po kjo është histori tjetër… Edhe një shenjtëri tjetër.

Profesori merr frymë thellë. Qëndron pezull në një përhumbjeje tronditëse habia. Vallëzon e bindur për suksesin e jashtëzakonshëm era. Në lojën e instinkteve ngrihet njeriu. Një pritje ëndërrimtare kjo, e mbushur me shpresë, ndonëse sytë të shohin dy gurë të kreut hequr, dhera hedhur nga lartësitë e anëve, dy shembje masive në perëndim e lindje, daljet që të detyrojnë të mbash hundët me duar… Pse, pse kështu? Ku vajti zjarri shkrumbues i dashurisë? Ku u fsheh era që zbret nga malet dhe pyjet? Ç’tërbim fshihet pas fjalës? Një ngazëllim trullosës krejt i veçantë. E vërteta do të përplaset gjëmshëm përtokë dhe këtë e dinë të gjithë. Sepse atje ngrihet madhërishëm e kaluara e thellë bashkë me zërat që vijnë pëlleshëm nga nëndheu… Aty është kufiri i parë i trëndelinave, aty ruhen farërat e karafilave, aty lëkundet magjishëm maja e barit…

A mund të ngriheshim dhe të merrnim rrugët e Kalasë? Pse jo? Ai e quajti të pam¬baruar punën dhe kishte plot për të thënë. Nga porta e parë në portën e dytë. Aty mund të futen katër kalorës njëherësh. Dhe gjithë ushtria rreshtohej në sheshin e madh, përanash manastirit të mbetur pa krye. Aty përmblidhen të gjitha dijet e botës dhe pastaj e kupton se të vjen dëshira për të folur. Dhe harron gjithçka tjetër, si për të treguar se asgjë s’ka mbaruar. Ka të fshehta të tjera, sigurisht. Dhe njëra prej tyre është muzika. Ai, Mihali i Dytë e mbante në gojë Johan Kukuzelin. E gjeti lirën dhe e gdhendi në gur. Lira binte vetë netëve dhe përkundte ëndrrat e vashave duke ujitur lulet e llojllojshme aty në penxheret me hiret e tyre të ndriçuara në profil prej dritës së mekur aq provokuese! Aty kërcehej në dritën e qirinjve dhe vallet i ktheheshin me fytyrë Tomorit! Po mbrëmjeve nën dritën e hënës? Kanë qenë kohë të arta ato, kur pushtuesi nuk e dinte që ishte i tillë, kur vendësi jetonte pa e ditur e pa e kuptuar nga kush vinte. Traditë e mbërthyer dorë më dorë. Dhe Ana Komnena betohet për muzikën e Kukuzelit dhe punën e bukur të shqiptarëve. Dukej sikur ato kohë nuk ekzistonte urrejtja.

Profesori i dinte të gjitha.

Mihali i Dytë Engjëll Komneni, kur Berati i përkiste Despotatit të Epirit, që e komandonin Komnenët, e donte pikturën dhe e zbuloi atë te mjeshtrit dhe artizanatet. Vetë nuk ua ktheu kurrizin, por sikur ta dinte se aty do të lindte një piktor i madh, më i madh se të gjitha kohët, një piktor i jashtëzakonshëm që do t’i bënte epokë Shqipërisë dhe do t’i bëhej legjendë ikonografisë. Ikona mbante edhe Mihali i Dytë. Ndoshta lutej për shëndetin e tij të munguar. Piktura dhe ikonat të mbajnë gjallë thotë Puzanova dhe këtë ta dëshmon edhe Jorgji Doksani.

Mihali i Dytë Engjëll Komneni u bë keq kur perandori bizantin u ul dhe pa portretin në ikonë. U ligështua edhe zoti i Pulcheriopolisit, si atëherë kur erdhi dhe u fal aty mbreti serb Stefan Dushani, që deshi të gdhendte shkronjat cirilike në portën e Kalasë. Por nuk e lanë dhe i thanë se aty në themele kishte reptilë që buronin vetvetiu. Dhe iku nga sytë këmbët serbi, që u trembej reptilëve edhe po t’ia zije ngoje! Punë besimi, ndoshta, se edhe perandori bizantin që erdhi përkrah Mihal Engjëllit u shty më tej si të blasfemohej. Buzëqeshja e mekur u përdrodh në buzë si një pamundësi e egër. Dhembja mund të nxirrej jashtë bashkë me misteret e pafundme të kësaj porte që nuk u shemb më kurrë as nga tërmetet e fuqishme, as nga bombardimet, as nga dhuna e egër e pafuqisë njerëzore. Se s’ka më të dhunshme sesa mungesa e fuqisë! Dhe ra sëmurë. Mihali i Dytë u kujdes për perandorin, sepse e dinte që Pulcheriopolisin e mbrojti edhe kur anzhuinët u zgjatën me ushtri nga Durrësi deri në Kostur. E mbajti edhe shprehjen e çuditshme në buzë, rrethuar me një besnikëri të sojme për vete edhe atëherë kur vdiq.

Ceremonia u bë në Akropol por korteu doli dhe hyri sërish në Portën e Madhe, duke lënë pas një kod të fshehtë sa qe gjallë dhe bash për këtë ai nuk vdes! Cili është ky kod? Buzëqeshja e fshehur nga sytë e të tjerëve, sapo e sheh në sy teksa hyn aty. Shihet vetëm njëherë të vetme. Mërmërima e zërit që sjell era vjen tek ti: Për qiell e perëndi, ja, më në fund unë po vij aty. Dhe drita, edhe kur dielli mungon, bie mbi fytyrën e bukur që fsheh buzëqeshjen e mistershme.

« Previous Page
1
…
5
6
7
8
9
…
11
Next Page »