Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika/
Mbasi nxorrëm këto të dhëna për vizitën e Palit e të grupit të tij nëpër territore ilire, bëhet e kuptueshme pse në popullin shqiptar, ekzistojnë shumë emra vendesh dhe gojëdhëna që lidhen me emrin e Shën Palit. Populli shqiptar, pasardhës i popullsisë ilire, gjatë historisë së tij ka kaluar periudha shumë të vështira lidhur me ruajtjen e besimit të krishterë. Që në shekujt e parë mb. Kr., ilirët, të parët e shqiptarëve, ashtu si grekët, maqedonët e romakvt, e përqafuan Krishterimin si fe të re që predikonte barazinë e njerëzve përpara Zotit dhe dashurinë njerëzore pa dallim shtresash, krahinash e kombësish. Mirëpo dihet se besimtarët e krishterë derisa Kostandini i Madh e shpalli Krishterimin fe zyrtare, u ndoqën dhe u përbuzën prej nëpunësve dhe ushtarakëve romakë. Gjatë kësaj kohe prej dy shekuj e gjysmë edhe ilirët e krishterë u përbuzën dhe u përndoqën. Ndërsa në shekujt XVI-XIX pushtuesit otomanë ushtruan mbi pasardhësit e ilirëve, mbi shqiptarët, një presion të vazhdueshëm për t’ua ndërruar besimin e krishterë në mysliman. Së fundi regjimi komunist për disa dekada gjatë gjysmës së dytë të shek. XX, ushtroi presion që ky popull të braktiste çdo besim për t’u bërë ateist. Me gjithë këto furtuna, populli shqiptar e ka rruajtur respektin për apostullin Pal, predikuesin e parë të Krishterimit dhe themeluesin e kishave të para të krishtere në territore të tij. Shprehje e këtij respekti janë ruajtja e mjaft mikro e makrotoponimeve si dhe gojëdhënave që lidhen me emrin e Shën Palit. Këto toponime e gojëdhëna kanë një shtrirje gjeografike të tillë që përputhet pikërisht me rrugën e mundshme të kalimit të apostullit në anën perëndimore të Provincës së Maqedonisë deri në Ilirik dhe pastaj prej atjer në brigjet e detit Adriatik deri në Nikopojë të Epirit.
Disa prej këtyre toponimeve ruhen ende sot edhe në zona e fshatra ku popullsia gjatë sundimit osman nën presionin e vijueshëm të sunduesit u kthye në myslimane.
Në Bende të Tiranës. Me rëndësi të veçantë në fushën e toponomastikës paliane është prefektura e Tiranës, kryeqyteti i Shqipërisë së sotme. Në anën lindore të Tiranës, prapa Malit Dajt ekziston një zonë fshatare që quhet zona e Shën Palit (banorët vendës e shqiptojnë Shupal). Kjo zonë kodrinore malore përbëhet prej katërmbëdhjetë fshatrash, që quhen Dajt, Zall Dajt, Selitë, Mojsit, Shëngjin, Bastar, Zall Bastar (ky fshat është sot qendër e komunës), Murrizë, Vilës, Mëner, Zall Mëner, Bulçesh, Besh dhe Shën Pal, i cili ka qenë qendra kryesore e gjithë zonës, prandaj ajo është quajtur dhe quhet zona e Shën Palit (Shupalit). Banorët e kësaj zone janë konvertuar në myslimanë gjatë shekujve të pushtimit osman. Prej banorëve të fshatit Shën Pal janë populluar gjatë shekujve fshatrat Dajt, Zall Dajt (ky më parë quhej Zalli i Shën Palit) dhe lagja Kodër Shën Pal, që shtrihet mbi fshatin Shën Pal. Në rast se ky fshat i lashtë do të ndodhej në një zonë fushore, ai do të ishte rritur e bërë një qytet i madh, por popullsia e tij dhe e mbarë zonës gjatë shekujve është shpërngulur në zonat fushore përtej malit të Dajtit, në fushën e madhe të Tiranës e të Durrsit.
Banorët e Shën Palit të Tiranës dhe të mbarë zonave rrotull, kishin shërbyer si ushtarë në ushtrinë e Aleksandrit të Madh të Maqedonisë, si pjesëtarë të falangës ilire. Në shekujt e mëvonshëm banorët e atyre zonave ushtronin kurbetin sezonal si bujq. Ata shquheshin për kthimin e tokave bujqësore me bel. Jo larg kësaj zone banonin fiset ilire të pirustëve (në Mirditë), të njohur për nxjerrjen dhe përpunimin e hekurit. Kuptohet se belat e kazmat që përdornin bujqit e atyre zonave përreth ishin prodhime të mira të pirustëve. Gjatë muajve të ngrohtë të vitit ata shkonin e punonin për të kthyer tokat në shumë fusha pjellore të Maqedonisë deri te gjiri i Thesalonikut. Pas pushtimit osman këta banorë filluan të shkonin për të punuar edhe në rrethet e Stambollit. Duke qenë se këtë zanat fshatarët e këtyre zonave e kryenin vit për vit në mënyrë të vazhdueshme nga brezi në brez, burrat kurbetllinj u detyruan të mësonin greqishten e më vonë edhe turqishten, si gjuhë komunikimi, natyrisht me një fjalor jo të pasur. Por këto gjuhë nuk u bënë gjuhë shtëpie, sepse gratë nuk patën nevojë t’i mësonin ato. Kurbeti sezonal i këtyre banorëve u ndërpre kur u ndanë kufijtë më 1912-1913. Deri aty nga vitet 1955-1960 në këto zona kodrinore malore mund të takoje burra që ende mund të komunikonin greqisht dhe turqisht.
Brenda fshatit Shën Pal (Shupal) askushç nuk mban mend që të ketë pasur kishë me emrin Shën Pal. Atje ka mbeturina të kishës Shën e Premte, kurse gërmadha të kishave të tjera janë zhdukur. Fshatarët, ndonëse myslimanë, kanë pasur zakon që të përdornin një gur, ose më shumë se një gur, nga ish kishat e krishtere . Në lindje të fshatit ka një kodër ku nuk ka shtëpi të ndërtuara mbi të ose rrotull saj. Ajo quhet Kodra e Kishës. Gërmadhat e kishës, ose mbeturina të saj, sot nuk duken askund, por ky emër tregon se aty ka ekzistuar një kishë që i ka dhënë emrin kodrës. Ky emër vendi nënkupton se në atë kodër, në Mesjetën e hershme, ka ekzistuar një kishë me emrin e Shën Palit, e cila duhet të ketë qenë kuvend a manastir, si qendër e peshkopatës së rëndësishme të Bendes, të cilën e përmend historiani italian D. Farlati. Me kalimin e kohës emrin e kishës, mendojmë se e mori kodra, e cila u quajt kodra e kishës së Shën Palit. Meqenëse kjo kodër ndodhej karshi fshatit Shën Pal dhe brenda zonës me emrin Shën Pal, fshatarët e shkurtuan emrin e saj dhe e quajtën thjesht kodra e kishës, sepse ata e nënkuptonin emrin e Shën Palit, sepse ajo ishte e vetmja kishë me atë emër. Në rast se kisha do të kishte pasur emër të një shenjti tjetër, atëhere emri i saj do të shkurtohej duke ruajtur emrin e shenjtit dhe duke hequr fjalën kodra. Kështu ka raste kur mbi një kodër ka pasur ose ka një kishë me emrin Shën Mëri, ose Shën Pjetër, etj, banorët nuk thonë, po shkojmë te kodra e kishë së Shën Mërisë / Shën Pjetrit, por thonë shkurt, po shkojmë te Shën Mëria, ose te Shën Pjetri, duke shkurtuar fjalën kodra.
Fakti që kisha u ndërtua jashtë fshatit Shën Pal, tregon se ajo u ndërtua për respekt të shenjtorit, në një kohë kur emrin e tij e kishte marrë me kohë fshati dhe zona. E themi këtë mbasi dihet se kishat u lejuan të ndëroheshin në shek IV mb. Kr., kur Kostandini i Madh (Flavius Valerius Constantinus) e shpalli fenë e Krishtere, fe zyrtare. Kurse fshati dhe zona e kishin marrë emrin Shën Pal qysh në shek I-II për respekt ndaj apostullit Pal, i cili gjatë udhëtimit të tretë duke shkuar drejt kufirit të Ilirikut (gr. mehri tu Illiriku), kuptohet se kishte ndalur disa ditë aty dhe kishte predikuar, ndoshta kishte pagëzuar dhe ndonjë familje.
Fqinjë me zonën e Shën Palit të Tiranës është zona e Shën Gjergjit, e cila ka 10 fshatra me fshat kryesor fshatin Shën Gjergj. Edhe kjo zonë sot i ka banorët myslimanë të kthyer gjatë shekujve të sundimit osman. Brenda fshatit Shën Gjergj, para disa shekujsh ka ekzistuar kisha e Shën Gjergjit. Gjatë shekujve emri i kësaj kishe i dha emrin fshatit dhe më vonë gjithë zonës. Emri i fshatit dhe i zonës Shën Gjergj ka ardhur nga zgjerimi i përdorimit të emrit të kishës, një rrugë e ndryshme kjo nga ajo e krijimit të emrit të fshatit dhe të zonës Shën Pal, ku si thamë kisha u ndërtua jashtë fshatit dhe mbasi ai e kishte marrë emrin e shenjtit.
Rruajtja dhe përdorimi i këtyre emrave të krishterë për fshatrat dhe zonat përtej malit të Dajtit edhe mbas disa shekujve nga kthimi i banorëve në myslimanë, si dhe karakteri i përshpirtshëm i banorëve, mendojmë se dëshmon për përqafimin e fesë së krishtere me devocion prej të parëve të tyre. Shati i arkeologut një ditë do të zbulojë tek kodra e kishës themelet e vjetra të kuvendit (manastirit), i cili ka qenë qendra peshkopale e Bendes, prej së cilës varreshin kishat e krahinës malore të Tiranës, Martaneshit, Krujës etj .
Në Mirditë, krahinë me banorë të besimit të krishter katolik, ekziston fshati Shën Pal, ku ka ekzistuar deri më 1967 një kishë e lashtë me qelë, pra një manastir. Ky manastir i lashtë kishte pranë godinën e qelës, varrezat e fshatit dhe një shesh të madh të rrethuar me rrepe të mëdhenj shekullorë. Sheshi quhej Sheshi i kuvendit, sepse aty mblidheshin burrat në raste kuvendesh, ose festash .
Në qytetin e Pukës, pranë Zadrimës, para pushtimit osman, ka pasur gjithashtu një Abaci me emrin e Shën Palit.
Në Zadrimë, në fshatin Kabash ka qenë një kishë e lashtë me emrin Kuvendi i Shën Palit. Në kuptimin gjeografik e etnografik Kabashi i ka përkitur zonës së Zadrimës së Sipërme. Përpara këtij manastiri të lashtë ka qenë deri nga mesi i shek. XX një gur i madh, i quajtur Guri i Shën Palit. Fshatarët e Kabashit tregonin një gojëdhënë sipas së cilës ndërtuesit e manastirit e grumbulluan materialin e ndërtimit shumë më poshtë se vendi ku ndodhej Guri i Shën Palit. Të nesërmen në mëngjes fshatarët e gjetën materialin e ndërtimit pranë Gurit të Shenjtit. Kjo lëvizje e materialit të ndërtimit ndodhi dy herë, gjë që i detyroi fshatarët ta ndërtonin kishën pikërisht pranë Gurit të Shën Palit.
Po në Zadrimë, në fshatin Gomsiqe, ekziston një shkëmb i çarë, që quhet Guri i premë i Shën Palit, ose Qafa e Gurit të Shën Palit, ose Qafa e Gurit. Për të ende tregohet legjenda se kur kaloi aty Shën Pali u detyrua ta çante shkëmbin e madh me shpatë për të hapur rrugën që të lidhte Zadrimën me Mirditën .
Në fushën e Zadrimës, që shtrihet në anën e majtë të rrjedhës së lumit Drin i bashkuar, para ardhjes së pushtuesve osmanë kishte një sërë qytazash ku ishin ndërtuar prej kohëve të lashta disa kisha e manastire me emrin e Shën Palit. Në qytetin Sarda (sot Shurdhahu), kryeqendra e princërve Dukagjini, ka pasur shumë kisha, midis tyre njëra ishte me emrin e Shën Palit dhe tjetra me emrin e Shën Pjetrit. Për shumë shekuj Sarda ishte qendër peshkopale. D. Farlati pati gjetur emrat e 17 peshkopë që drejtuan peshkopatën e Sardës në vitet 1190-1491. Natyrisht kjo peshkopatë ishte shumë më e vjetër se shek XI dhe vijoi të ekzistonte edhe disa kohë pas pushtimit osman. Para vitit 1479 historiani Marin Becikemi, alias Marin Barleti , si kemi thënë më lart, kishte parë monumente prej mermeri në shtëpi të princit Pal Dukagjini, ku, dukeshin disa gjurmë, nga të cilat kuptohet, në një mënyrë të mjaftueshme, se po këtu apostulli Pal u ka predikuar njerëzve besimin e Krishtit. Sarda (Shurdhahu), pas ndërtimit të hidrocentralit të Vaut të Dejës në vitet 1971-1973, u kthye në një ishull brenda liqenit që u krijua në shtratin e lumit Drin. Sarda që nga kohët antike ka qenë një qytet i lashtë me dy mure rrethuese. Muri që rrethonte akropolin, Sardën e Sipërme ishte 370 metra, kurse tjetri që rrethonte qytetin ishte 690 metra. Paria, ku bënin pjesë familja e princëve Dukagjini dhe pasanikët e tjerë, jetonte në pjesën e sipërme, ku ishte dhe kisha e Shën Palit. Në qytetin poshtë ishte kisha e Shën Pjetrit dhe një varg kishash të tjera.
Në qytetin e Durrsit ekziston ende një gojëdhënë sipas së cilës Shën Palit, gjatë qëndrimit aty, banorët i vodhën sandalet, por legjenda nuk tregon sesi reagoi shenjtori .
Në vëllimin e shtatë të veprës Ilyrici Sacri historiani italian D. Farlati, në hyrjen për kishën e qytetit të Durrsit (ai e quan italisht Durazzo), përmend një gojëdhënë për largimin e apostullit me anije prej Durrësit. Sipas kësaj gojëdhëne ditën që Pali hipi në anije filloi një furtunë e madhe dhe apostulli zbriti në tokë ku bëri lutjet e tij të gjata. Të nesërmen, kur furtuna kishte pushuar, ai hipi sërisht në anije dhe u largua prej Durrësit. Studiuesit duke mos e ditur se Shën Pali gjatë udhëtimit të tij të katërt u ndodh dy herë në Durrës prej ku u largua me anije herën e parë për në Nikopojë dhe herën e dytë për në Brindis të Italisë, e kanë konsideruar këtë gojëdhënë të gabuar. Ata kanë sugjeruar sikur kjo legjendë i përket nisjes së Palit prej ishullit të Maltës, kur ai u nis për në Romë në mars të vitit 60 mb. Kr. Mirëpo popullsia e Maltës ka ruajtur në kujtesën e vet vetëm vajtjen e Palit në ishull, kur anija, si tregon Luka (Vep 27:41-28:1), u shkatërrua para se të mbërrinte në tokë. Gjiri ku u shkatërrua anija u quajt dhe vijon të quhet prej banorëve të Maltës Gjiri i Shën Palit. Për largimin prej Maltës në mars të vitit 60, Luka nuk bën fjalë për kohë të keqe (Vep. 28:10-11). Kështu që gojëdhëna për largimin nga Durrsi duhet lidhur me largimin e Shën Palit nga ky qytet gjatë udhëtimit të katër, si do ta shohim në kap VI.
Gojëdhënat për njerëz të shquar krijohen dhe jetojnë jo rastësisht. Ato zakonisht krijohen kur kanë ekzistuar lidhje konkrete midis personit dhe vendit a popullit që e ka krijuar. Po të mos ketë lidhje të tilla, gojëdhënat nuk krijohen dhe në rast se krijohen ato nuk jetojnë gjatë. Për këtë arsye themi se është e besueshme gojëdhëna që ka mbledhur D. Farlati për largimin e Palit me anije prej Durrësit. Etnologjia si shkencë dëshmon se popujt krijojnë dhe ruanjnë gojëdhëna që lidhen me historinë dhe jetën e tyre dhe jo të popujve të tjerë.
Kepi i Palit. Në veri të qytetit Durrës (Dyrrah) shtrihet një kep 13 km i gjatë, i cili quhet Kepi i Palit. Në gjuhën e popullit shqiptar ky kep quhet Bishti i Pallës, një deformim i emrit Bishti i Pavllës / Kepi i Pavllës. Emrin e këtij kepi në kohën antike nuk e kemi gjetur të regjistruar. Në dy harta veneciane të shek XVII ky kep është shënuar me emrin Capo di Paolo (shq. Kepi i Palit) . Natyrisht, para pushtimit romak e deri në shek I mb. Kr. ky kep ka pasur një emër tjetër. Emërimi i tij me emrin Kepi i Palit për mendimin tonë ka lidhje me vizitën e Shën Palit në portin e vogël që ishte në gjirin e këtij kepi. Ky port kryente lidhjet detare me portet e tjera; në veri me Lisin, Shkodrën, Ulqinin, etj e në jugë me Apolloninë, Aulonën (Vlorën), Orikumin, etj. Lidhjet me përtej detit, me Brindassiumin, i kryente porti i madh i Dyrrahut. Në portin e vogël të Kepit të Palit arkeologët shqiptarë kanë gjetur mbeturina të një faltoreje pagane parakristiane , por etnologu M. Tirta përmend se në qytezën e atij porti ka pasur dhe një kishë të krishtere me emrin e Shën Palit .
Në Katjel të Përrenjasit mbasi zbret rrugën e Qafës së Thanës që vjen nga Ohri dhe Pogradeci, në të majtë të rrugës ka pasur deri në vitet 1960-1970 gërmadha dhe pirgje me gurë, të cilat fshatarët nuk i trazonin sepse i konsideronin të shenjta. Ato ishin mbeturina të kishës së lashtë të Shën Palit. Fshatarët e Katjelit ishin kthyer në myslimanë gjatë pushtimit osman, pot e respektonin atë vend dhe rrëënojat si të shenjta .
Në Përmet, Shqipëri e jugut, në fillim të shek XX një prift katolik italian kishte dëgjuar një gojëdhënë sipas së cilës Shën Pali (Pavli) kishte predikuar dhe atje. Anash këtij qyteti është një shkëmb i madh, mbi 25 metra i lartë, që quhet Guri i Qytetit, ose Guri i Petras. Mbi këtë shkëmb ekzistonte deri para vitit 1967 një faltore e vogël, njëdhomshe, ku populli shkonte në një ditë të caktuar të vitit për pelegrinazh, për të kujtuar Shën Palin (Pavlin) .
Nga historia e kishës dihet se Shën Pali dhe Shën Pjetri përkujtoheshin së bashku në 29 qershor dhe shpesh krijoheshin kisha me emrin e të dy shenjtorëve. Kështu ka pasur dhe ka disa kisha të me emrin e përbashkët Shën Pjetër e Shën Pal, si në veri dhe në jugë të Shqipërisë. Mirëpo kishat e mëdha ose të vogla që kanë pasur vetëm emrin e Shën Palit, të nxisin për të menduar se ato janë krijuar shumë herët si pasojë e ekzistencës së një respekti të vecantë për këtë shenjtor, respekt të cilin ai e kishte fituar me punën e tij në teren dhe jo pvrmes leximit të veprave të tij, ose përmes respektit që përpiqeshin të ngjallnin te besimtarët priftërinjtë e ndryshëm.
Fakti që faltorja e vogël mbi Gurin e Qytetit në Përmet ka pasur vetëm emrin e Shën Palit dhe jo emrin Shën Pjetër e Shën Pal, si dhe fakti që banorët shkonin atje për të falur vetëm Shën Palin dhe jo të dy shenjtorët bashkë, tregon se kjo kishëzë ka qenë krijuar në një vend ku ruhej kujtimi se apostulli Pal kishte ndalur e kishte predikuar, ndoshta kishte bërë dhe ndonjë mbrekulli. Ky mendim vlen dhe për disa kisha të tjera që kanë emrin vetëm të Shën Palit.
Në fshatin Backë të Skraparit, jo larg Përmetit, ekziston një burim që quhet Kroi Pal. Për këtë burim ka një gojëdhënë sipas së cilës aty ka pushuar e ka pirë ujë Shën Pali para se të shkonte në fshat . Fshati Backë është një vendbanim i lashtë që nga shek IV-II p. Kr . Banorët e sotëm janë kthyen në myslimanë të ritit bektashi rreth shek XVIII-XIX. Aty ka një teqe madhështore. Baballarët e kësaj teqeje edhe pse i shërbenin besimit mysliman nuk u bënë vegla të pushtuesit osman. Gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare teqeja e Backës, bashkë me teqenë e Frashërit të Përmetit dhe atë të Melcanit të Korcës, etj, luajtën një rol të ndjeshëm atdhetar. Aty mësohej gjuha shqipe, strehoheshin cetat e armatosura që luftonin për liri, etj.
Forma e emrit Kroi Pal tregon se ky emër është i kohës së lashtë para se të fillonte ndikimi i kishës Orthodokse të Kostandinopojës kur emri Pal filloi të përdorej në formën Pavllo, nën ndikimin e gjuhës greke që shërbente si gjuha e kishës.
Lumi Pavlla. Në pjesën më jugore të Shqipërisë më poshtë se Butrinti (Buthrotum) afër kufirit me Greqinë kalon Lumi Pavlla / Lumi i Pavllës. Ky lumë ka dy degë, dega më e gjatë buron në Shqipëri dhe quhet përroi i Kroqit, ose përroi Ksanthos, dega tjetër quhet Shamata dhe buron brenda kufirit të shtetit grek. Ky lumë është i shkurtër, gjithsej 33 milje (50 km). Në kohën antike parakristiane, ky lumë përmendet prej poetit romak Virgjil Maroni (Virgili Maronis) në poemën Eneida me emrin Ksanthos . Ndërrimi i emrit të këtij lumi nga Ksanthos në Pal / Pavlla ka ndodhur gjatë Mesjetës së Hershme.
Sot brenda territorit të shtetit grek ndodhet fshati Povlla . Ky fshat sot ndodhet në disa lugina të thepisura, pranë fshatit Samatakis (shq. Shamata) ku buron përroi kryesor Samatas (shq. Shamata). Në fshatin Povlla rridhnin përrenjtë e vegjël Steras (shq. Shterra) dhe Drimon (shq. Dushk / Dushkajë), që derdhen në përroin kryesor Samatas. Në shek I-IX mb. Kr. ky fshat bashkë me kishën që kishte merin e Shën Palit duhet të ketë qenë diku në zonën fushore afër vendit ku lumi Pavlla ndëpret rrugën që kalon nga Butrinti në Nikopojë (Nikopolis) . Në anën e majtë të rrjedhës së lumit Pavlla, pranë kryqëzimit të rrugës me lumin gjendet një fshat shqiptar relativisht i ri me emrin Ciflig. Aty rrotull janë gjetur mbeturina arkeologjike. Ne mendojmë se diku aty duhet të ketë qenë fillimisht kisha e Shën Palit / Shën Pavlit, si dhe fshati që kishte po atë emër. Gjatë shekujve të parë të pushtimit osman, shek XV-XVII, ky fshat mendojmë se është djegur e shkatërruar. Banorët mund të jenë larguar, disa duke ikur larg e disa duke u vendosur në thellësi të luginës te përrenjtë Shterra e Shamata, ku riformuan fshatin Pavlla / Povlla. E sugjerojmë këtë shpërngulje të fshatit Pavlla / Povlla, nga fusha në grykat e thepisura, sepse emri i tij ka qenë i lidhur burimisht me emrin e Shën Palit / Shën Pavlit dhe me emrin e lumit Pavlla. Mirëpo ndodhja e tij sot larg lumit Pavlla, tregon se ky fshat, që e ka marrë emrin prej kishës së Shën Palit / Pavlit, nuk mund të ketë qenë që në kohën e hershme aq larg prej rrjedhës së lumit që ka emrin e të njëjtit shenjtor. Kisha, fshati dhe lumi, emrat e të cilëve lidheshin me emrin e Shën Palit, pa tjetër në origjinë duhet të kenë qenë shumë afër njëri tjetrit. Po të kishte qenë fshati Povlla që në antikitet në atë vend ku ndodhet sot, atëhere përroi Shamata (gr. Samatas) duhej të ishte quajtur përroi Pavlla, si vazhdim i lumit Pavlla.
Përsa i përket ndërrimit të emrit të lumit nga Ksanthos në Pal / Pavlla, për mendimin tonë, mund të shpjegohet me ndalesën e Shën Palit gjatë kalimit nga Butrinti në Nikopojë aty ku kryqëzohet lumi me rrugën, ku ka ekzistuar një fshat ose qytezë. Pas disa ditë predikimesh apostulli ka pagëzuar njërëz te lumi Ksanthos. Me kalimin e viteve, duke u shtuar të krishterët, vendi ku u kryen pagëzimet e para prej Shën Palit, filloi të quhej vendi i Shën Palit, lumi i Shën Palit. Kështu mund të ketë ndërruar emri i lumit nga lumi Ksanthos në lumi i Shën Palit / lumi i Palit..
Aty nga shek IV-V, mbasi u lejua ndërtimi i kishave, për respekt të këtij shenjtori, atje u ndërtua një kishë me emrin e Shën Palit. Më vonë prej kësaj kishe e mori emrin vetë fshati, emri i hershëm i të cilit duhet të ketë qenë ndryshe. Pra së pari e ndërroi emrin lumi nga Ksanthos në Lumi Pal / Shën Pal, pastaj e ndërroi emrin edhe fshati prej kishës së Shën Palit që u ndërtua aty. Mbas ndarjes së kishës në shek XI, kisha orthodokse e Kostandinopojës, që kishte greqishten për gjuhë kishe, ndikoi që emri Shën Pal të kthehej në Shën Pavllo (gr. Ajos Pavllos), kurse emri i lumit të merrte formën lumi Pavlla / Pavllo. Banorët e fshatit, të cilët në origjinë ishin epirotë ilirë, dalngadal u greqizuan nën ndikimin e gjuhës së kishës. Themi se banorët e parë të fshatit Povlla / Pavlla kanë qenë ilirë, të cilët gjatë kohës së Perandorisë Bizantine u greqizuan nën ndikimin e gjuhës së kishës, sepse shumë autorë të vjetër grekë i kanë quajtur barbarë, pra jogrekë, fiset epirote të kaonëve, thesprotëve, mollosëve etj. Po ashtu emrat e përrenjve Shamata (gr. Samatas) e Shterra (gr. Setras) dhe emri i fshatit Samatakis janë ilire / shqiptare, sepse kanë kuptim në gjuhën shqipe, por jo në gjuhën greke.
Gjatë kërkimeve që bënim për lumin Pavlla, hidrologu Niko Pano na tha se kishte dëgjuar se emri i këtij lumi lidhet me emrin e ushtarakut romak Pal Emili (Paulus Aemilus), i cili pushtoi Ilirinë, Epirin, dhe Maqedoninë. Ky mendim është i papranueshëm, sepse një popull mund të ndryshojë emrin e një lumi a të një vendi, për respekt të një personaliti të shquar, i cili ka bërë vepra me vlerë për atë popull. I tillë ishte Shën Pali dhe jo Pal Emili. Ky ushtarak romak gjatë luftrave iliro-romake, maqedono-romake dhe epiroto-romake vrau me mijra njerëz, dogji me dhjetra e qindra fshatra e qytete, skllavëroi me qindra mijra banorë të atyre vendeve. Vetëm në Epir, si shkriuajnë autorët e asaj kohe, ai shkatërroi 70 vendbanime me kala dhe morii 150.000 skllevër të cilët i shpuri në Romë. Për pushtuesit vrastarë popujt kanë urrejtje dhe jo respekt, prandaj ata nuk mund t’i ndërrojnë emrat e fshatrave, qyteteve, lumenjve, ose gadishujve dhe t’i emërojnë me emrat e tyre. Emri i Palit / Shën Palit (Pavllos), që haset sot si emër fshatrash, kepi, ose lumi, shpreh respektin e popullit ilir / shqiptar për apostullin e parë të fesë së krishtere dhe për asnjë tjetër person që ka pasur të njëjtin emër.
Vlen të përmendim këtu dhe faktin se krahas emrave të vendeve dhe legjendave që lidhen me emrin e Shën Palit, në zonat katolike të Shqipërisë Veriore (Mirditë, Kurbin, Zadrimë, Lezhë) respekti për Shën Palin është më i fortë se respekti për Shën Pjetrin. Klerikët katolikë nën ndikimin e kishës së Romës janë përpjekur të ngjallin respekt më të madh për Shën Pjetrin, por nuk kanë mundur ta ndryshojnë këtë traditë të lashtë popullore. Në Krubin, statistikat e emrave tregojnë se midis 6-7 meshkujve, njëri e ka pjesë përbërëse të emrit ose mbiemrit emrin Pal .
Në fshatrat ilire barbare Shën Pali ka pasur me vete përkthyes.
Shën Palit kur është nisur për të shkuar prej Thesalonikut e Bereas drejt Ilirikut, patjetër ka pasur nevojë të kishte të paktën një përkthyes, mbasi fshatarët ilirë të atyre zonave nuk e kuptonin greqishten, gjuhën e predikimeve të tij. Të punë mendojmë se e ka kryer shoqëruesi Sopater, djali i Pirros (Pyrrhus). Ky djalosh bashkë me të atin, si kemi thënë më parë, ishin njohur me Palin në qytetin e tyre, në Berea, gjatë udhëtimit të dytë misionar. Emrat e tyre nuk janë emra grekë, por ilirë. Qyteti Berea dhe gjithë karahina e tretë e Provincës së Maqedonisë kishte shumë banorë ilirë, si shkruan historiani romak Tit Livi: “Krahina e tretë [e Maqedonisë] ka qytetet e shkëlqyera: Edesën e Beroean (Berean) e Palen edhe fisin luftarak të vetijve, dhe shumë e shumë banorë galë e ilirë, bujq të shkathët” .
Sopatri, ndoshta bashkë me të atin e kanë kryer funksionin e përkthyesit në ato zona barbare. Ata e kanë shoqëruar Palin gjatë udhëtimit të tretë mbas largimit nga Thesaloniku e Berea, kur Pali me grupin shkoi në zona barbare drejt veri-perëndimit deri në Ilirik. Shoqërimi i tyre gjatë kësaj pjese të udhëtimit të tretë, bëhet i kuptueshëm prej Lukës, i cili përmend se gjatë largimit të Palit prej Kenkreas së Korintit deri në Azi e shoqëroi Sopateri i Pirros (Vep 20:4). Për ne kjo shprehje dëshmon qartë se të paktën Sopatri ka qenë shoqërues i Palit gjatë gjithë rrugës nga Thesaloniku në Bende të Tiranës, në Zadrimën e Sipërme, në Lis, Dyrrah, Nikopojë, Korint, Kenkrea e pastaj deri në Azi. Babai i tij Pirrua, në rast se ishte në grupin e shoqëruesve nga Thesaloniku deri në Ilirik, në Lis, në Dyrrah, Nikopojë e Kenkrea, këtu duhet të jetë ndarë prej grupit dhe ka shkuar në shtëpi të vet në Berea. Luka nuk e përmend Pirron si shoqërues në rrugën nga Kenkrea në Azi. Me interes është fakti se Luka, kur e përmend Sopartin, jep vetëm sqarimin se ai është biri i Pirros dhe se është nga Berea, por nuk jep sqarim për kombësinë e tij, si jep për Aristarkun, të cilin e quan maqedonas.