Vështrim përqasës mes strukturës etike të shoqërisë homerike dhe asaj kanunore shqiptare/

Prof. Dr. Kazuhiko Yamamoto/

 Përmbledhje/

            Sipas Platonit, shoqëria e pasqyruar në epikën homerike është një shoqëri pa autoritet shtetëror. Në një shoqëri të tillë, akti i hakmarrjes, i ndërmarrë nga pala e fyer, kundër palës fyese, është e vetmja forcë disiplinuese, që mund të vlerësohet përmes koncepteve etike të shoqërisë.

Ndonëse kodi etik i shoqërisë homerike është analizuar edhe më parë, asnjëherë struktura etike e kësaj shoqërie nuk është analizuar nga këndvështrimi i një shoqërie pa autoritet shtetëror. Posaqërisht, këtë këndvështrim synon të nxjerrë në pah ky studim. Gjashtë konceptet e besës, nderit, mikut, gjakut, bukës dhe hakmarrjes janë nxjerrë nga epika homerike dhe janë trajtuar, duke i krahasuar me mesazhet që ato përcjellin, si pjesë përbërëse e stukturës etike të Kanunit shqiptar. Vërehet se struktura etike e shoqërisë homerike i përket kategorisë etike, karakteristike për një shoqëri pa autoritet shtetëror, e njëjtë me strukturën etike të paraqitur dhe përfaqësuar nga Kanuni shqiptar.

Platoni, në mënyrë të drejtpërdrejtë, e kritikon sistemin e vlerave etike të shoqërisë homerike që, sipas tij, jetërsohet nga ideja e së mirës.

Hyrje

Iliada dhe Odisea janë veprat epike më të mëdha të botës së lashtë greke, të lexuara dhe të pëlqyera, tashmë, për mëse dy mijë vjet. Sipas Ksenofonit, monumentet epike të Homerit u përdorën si tekste shkollore për të edukuar brezin e ri në Greqinë antike. 1,2. Platoni shkruante në “Republika” (598 D-607 A), se mjaft grekë mendonin se poetë si Homeri, i quajtur edukatori i Helladhës (Greqisë), dinin gjithçka hyjnore dhe gjithçka njerëzore, që kishte të bënte me virtytin dhe vesin; prandaj ato prireshin ta rregullonin jetën e tyre sipas udhëzimit të këtyre poetëve 3. Është kjo arsyeja që veprat epike të Homerit kanë mundur të përfaqësojnë sistemin e vlerave etike të shoqërisë në Greqinë e lashtë.

Platoni, në veprën e tij “Ligjet” (680 A-682 E), nënvizonte se shoqëria asokohe, siç pasqyrohet në epikën homerike, ishte një shoqëri pa autoritet shtetëror, megjithëse njëfarë autoriteti embrional i shtetit kishte filluar të shfaqej në Illium 4.

Në veprën e tij “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit” (kapitilli i 4-t), Frederik Engelsi nënvizonte se në shoqërinë homerike nuk ekzistonte ndonjë autoritet publik, i cili mund të përdorej kundër vetë popullit. Finlei shkruante se, megjithëse e njohën monarkinë, fisnikët në shoqërinë homerike propozuan që mbreti të ishte i pari midis të barabartëve, duke ruajtur kështu përparësinë themelore të pozitës së tyre shoqërore. Nisur nga fakti se Tukididi i referohet basileia-s së vjetër si patrik, apo fakti tjetër që Aristoteli, në veprën e tij “Politika” (1285b5-20), e konsideron bazilea-n e epokës homerike si udhëheqës të njerëzvë të lirë dhe bazileus-in (mbretin) si udhëheqës ushtarak, gjyqtar apo prift të rangut të lartë, Engelsi, gjithashtu, nënvizon se bazileus-i në shoqërinë homerike nuk ishte autoritet qeverisës, në kuptimin e sotëm të fjalës.5.

Të gjithë këta tregues na çojnë në përfundimin se për të kuptuar më mirë e më drejt sistemin e vlerave etike të shoqërisë homerike, përqasja më e saktë është analiza e strukturës etike të kësaj shoqërie nga këndvështrimi i një shoqërie pa autoritet shtetëror. Megjithëse kodi etik i shoqërisë homerike është studiuar edhe më parë, duhet thënë se asnjëherë më parë struktura etike e kësaj shoqërie nuk është analizuar nga këndvështrimi i një shoqërie pa autoritet shtetëror.

Në veprën e tij “Leviatan” (kap. XIII), Tomas Hobs nënvizon se një shoqëri pa autoritet shtetëror, pa pushtet apo pa autoritet të përgjithshëm, që i mban njerëzit nën fre, qoftë edhe nga frika, është si një shoqëri në situatë lufte, ku njerëzit janë kundër njëri-tjetrit.

Në kundërshtim me këtë tezë të tij, ne jemi të mendimit se shoqëritë pa autoritet shtetëror kanë pasur kodin apo rregullat e tyre tipike, të natyrës etike e shoqërore. Studimi ynë krahasues midis kodit zakonor fisnor shqiptar, Kanunit dhe kulturës së lashtë japoneze, ku sqarojmë strukturën etike të një shoqërie pa autoritet shtetëror, na çon në përfundimin e mësipërm.11. Në këtë studim vërejmë se struktura etike e një shoqërie pa autoritet shtetëror, si ajo e fiseve gege të Shqipërisë së Veriut përbëhej nga besa, nderi, miku, gjaku, buka dhe hakmarrja.

            Struktura etike e një shoqërie pa ndonjë autoritet shtetëror e shndërron dhunën e hakmarrjes në një forcë të shenjtë, e cila vëtëpastron shoqërinë, duke vendosur drejtësi në të.

Me ndihmën e strukturës etike të Kanunit shqiptar, do të sqarojmë strukturën etike të shoqërisë homerike, çka mund të na ndihmojë të kuptojmë një tërësi të begatë modelesh sjelljeje me pasoja morale, duke na qartësuar, gjithashtu, kahje interesante të origjinës së koncepteve etike në shoqërinë njerëzore.

Hulumtime në strukturën etike të shoqërisë homerike

            Pranohet që shoqëria homerike ka qenë një shoqëri pa autoritet shtetëror, ku njerëzit jetonin në një sistem vlerash, ku hakmarrja konsiderohej si një akt drejtësie.¹² Ky sistem vlerash përcaktohet nga realiteti shoqëror, ku mungon sistemi gjyqësor me fuqi autorizuese për të ndëshkuar autorin dhe ku i vetmi mekanizëm për të realizuar ndëshkimin është hakmarrja e palës së ndëshkuar. Në shoqëri me kushte të tilla, pothuajse nuk ka hapësirë për funksionim sistemesh të tjera vlerash, që e përjashtojnë hakmarrjen. Nëse akti i hakmarrjes, i ndërmarrë nga pala e dhunuar, nuk pranohet dhe nuk mbështetet nga konceptet etike, atëherë ajo do të shndërohet në një dhunë të pafund, që do të rrezikojë vetë shoqërinë, duke e bërë gati të pamundur vetë ekzistencën e saj.12.

Fakti që shoqëria homerike mundi të mbijetojë është tregues i pranisë dhe ekzistencës së një kahjeje drejtësie dhe morali, që duhen lidhur me konceptet etike të kësaj shoqërie, Sepse, në të kundërt, është po aq e vërtetë se shoqëria e asaj kohe, me sisteme të zhvilluara normash morale, nuk do të mund të shkonte gjatë, për shkak se do të goditej nga forca të fuqishme nga jashtë.

Për të kuptuar qartë konceptet etike të një shoqërie pa autoritet shtetëror, çelësi qëndëron në gjetjen dhe identifikimin e akteve, veprimeve, apo sjelljeve fyese. Burrat e kryejnë këtë veprim të skajshëm, meqenëse i gjykojnë dhe i quajnë fyerjet apo dhunimet që i bëhen si aktet më të pamoralshme të shoqërisë. 12.

Në përpjekje për të sqaruar dhe shpjeguar strukturën etike të Kanunit shqiptar, e përqëndruam hulumtimin dhe studimin tonë në ato pjesë apo zëra të tij, ku përcaktohen aktet e sjelljes apo fyerjet, që vetë Kanuni i sanksionon të dënueshme, me shpagim apo me hakmarrje. Kjo na dha mundësinë të gjejmë konceptet e besës, nderit dhe mikut, të lidhura ngushtë me konceptin e hakmarrjes. 12.

            Sipas Kanunit, kur një person fyhet, ai ka të drejtë të rivendosë nderin ose duke derdhur gjak ose duke falur me zemërgjerësi. 13. Kur vritet një njeri apo një mik, gjaku i derdhur duhet marrë. Konceptet e besës, nderit dhe mikut, të gjitha konvergojnë, nëpërmjet dhunës hakmarrëse në konceptin e gjakut, i cili konsiderohet si një forcë e shenjtë e drejtësisë, e dhuruar nga perënditë.12.

Të njëjtën linjë kemi ndjekur edhe në studimin e shoqërisë homerike. Duke njëjtësuar a nxjerrë në pah veprimet apo aktet fyese, në epikën homerike kemi ardhur tek konceptet e lidhura ngusht me strukturën etike të kësaj shoqërie.

Fyerjet që përfundojnë në gjakderdhje në shoqërinë homerike

            Në epikën homerike, ndeshen mjaft akte apo veprime fyese, që çojnë në gjakderdhje. Pikësëpari, në to vërejmë se shkak për gjakësi është vjedhja e bagëtisë apo e kuajve. Akili thotë se do të vijë të luftojë kundër atyre, që i grabisin kuajt dhe bagëtinë (Iliada, 1: 152-160). Nestori mburret se kur ishte djalë i ri e i fuqishëm kish vjedhur bagëti dhe kish vrarë të zotin që kish luftuar për t’i mbrojtur ato. (Iliada, 11:670-676).

Mëtuesit qëndrojnë në shtëpinë e Odiseut për tre muaj dhe konsumojnë pasurinë e tij me gostira, çka konsiderohet grabitje. Odiseu me të birin hakmerren kundër tyre për fyerjen, që ju bënë. Shpesh herë, në shoqërinë homerike gratë rrembehen, një tjetër akt ky që shkakton gjakderdhje. Akeasit e sulmojnë dhe e shkatërrojnë Trojën për ta marrë prapë Helenën, e cila joshet dhe rrëmbehet nga Aleksandri i Trojës (Paridi). Kur shkelet besa a fjala e dhënë, pala e fyer hakmerret me gjak ndaj shkelësit. Agamemnoni thotë se i detyroi trojanët të paguajnë dhe ta shlyejnë me kokat e tyre, të grave dhe të fëmijëve, shkeljen e fjalës së dhënë për armëpushim midis akeasve dhe trojanëve (Iliada 4: 155-163).

Kur burrat cenohen në nder, pala e cenuar hakmerret ndaj fyesit dhe kjo hakmarrje shkon deri në gjakderdhje. Perëndeshat, Hera dhe Athina, e urrejnë Trojën dhe bëjnë komplot që ta shkatërrojnë atë, pasi Aleksandri i Trojës i ka fyer, duke i mburrur Afroditin, gjatë vizitës së tyre në vathën e tij (Iliada, 24: 27-30). Akili i thotë Odiseut, në botën e përtejme, se nëse do të ishte gjallë dhe do të kishte fuqi, do të shkonte në shtëpinë e atit të tij dhe do t’i detyronte të gjithë ato që fëlliqën nderin e të atit t’i binden dhe përulen fuqisë së tij madhore (Odisea, 11: 492-503).

Kur dhunohet apo fyhet një mik, mikpritësi a i zoti i shtëpisë hakmerret ndaj dhunuesit apo fyesit. Edhe në këtë rast, hakmarrja shkon deri në gjakderdhje. Odiseu, i fshehur, thotë se më parë do të parapëlqente të vdiste sesa të shihte mikun të fyer e të keqtrajtuar nga të huajt, në shtëpinë e tij (Odisea 16: 99-111).

Nëse miku ia shpërblen mikpritjen të zotit të shtëpisë me sjellje mosmirënjohëse, atëherë ky i fundit hakmerret kundër tij.

Menelau, që mezi pret ta shkatërrojë Trojën, shpreson që mbi trojanët të bien ndeshkimet e Zeusit, perëndisë së mikpritjes, pasi Aleksandri i Trojës kishte shkelur mbi mikpritjen e tij, duke i grabitur gruan (Iliada, 13: 623-629).

Kur derdhet gjaku i burrave, farefisi i të vrarëve hakmerret kundër vrasësve. Oresti vret Egjistin dhe të ëmën, të cilët në pabesi i vranë të atin, Agamemnonin (Odisea, 1: 33-43). E shoqja e Priamit, Hekuba, thotë se do të kishte dëshirë t’ia ngulte dhëmbët mu në zemër Akilit dhe të ushqehet me të si hakmarrje për djalin e vrarë (Iliada, 24: 209-213). Eupeiti, që ia vranë djalin njerëzit e Odiseut, deklaron në tubimin e Itakës se të afërmit e të vrarëve duhej të hakmerreshin për djemtë apo vëllezërit e vrarë. Sipas tij, ata do t’i mbulonte përjetë turpi, nëse nuk merrnin hak ndaj Odiseut dhe të birit (Odisea: 24: 430-437).

Si shihet nga shembujt e mësipërm, në epikën homerike vërehet qartë se vjedhja e bagëtisë, mashtrimi dhe rrëmbimi i grave, thyerja e besës, dhunimi i nderit të burrave, cenimi dhe fyerja e mikut si dhe vrasja çojnë në gjakmarrje dhe detyrojnë gjakmarrje. Megjithëse dy të parat, vjedhja e bagëstisë dhe mashtrimi e rrëmbimi i grave, ndeshën në çdo shoqëri, pavarësisht nga veprimtaria a niveli kulturor i njerëzve, në epikën homerike ato konsiderohen se e cenojnë nderin e të dëmtuarit. Për këtë arsye, edhe ato përfshihen mes fyerjeve, që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me nderin e burrit. Nga ana tjetër, si pjesë e veprimtarisë kulturore të njerëzve, posaqërisht të burrave, në shoqërinë homerike, fyerjet, të tilla si thyerja e besës, cenimi i nderit të burrit, cenimi apo fyerja e mikut, si dhe vrasja apo plagosja konsiderohen se përfaqësojnë sistemin e vlerave etike të kësaj shoqërie.12. Studimi përqasës mes Kanunit shqiptar dhe epikës homerike na çon tek pesë konceptet e njohura të besës, mikut, gjakut, bukës dhe hakmarrjes në shoqërinë homerike.

Ecuria, ndërmmjetësimi dhe pajtimi i gjaqeve

            Në një shoqëri pa autoritet shtetëror, vrasja nga dikush e një pjesëtari të një fisi me prejardhje tjëtër familjare çon në hakmarrje. Kur vjedhja e bagëtive, mashtrimi dhe rrëmbimi i grave, dhunimi i nderit të burrave, etj., përfundojnë me gjakderdhje e me vrasje, anëtarët e fisit të viktimës e ndjekin vrasësin për t’u hakmarrë kundër tij. Akamas thotë se burrat luten që fisi të mos shuhet i tëri dhe të ketë dikë që të hakmeret, pasi do të ishte e tmerrshme për të vdekurin nëse gjaku i tij nuk do të merrej (Iliada, 14: 482-485).

Vrasësi arratiset nga vendi ku kryen vrasjen, në mënyrë që t’i shpëtojë ndjekjes dhe hakmarjes së farefisit të viktimës. Teoklimeni, që ka vrarë një burrë në Argos dhe është larguar prej andej, i kërkon Telemakut ta çojë me anije në Itakë, pasi farefisi i viktimës po e ndjek hap pas hapi (Odisea, 15: 272-278). Odiseu i thotë Telemakut se kushdo që vret duhet të lërë familjen, të afërmit e vendin e tij dhe të emigrojë (Odisea, 23: 117-122).

Kur një vrasës arrin të shpëtojë dhe të largohet shëndosh në një vend tjetër, atëherë farefisi i tij i kërkon farefisit të viktimës të pranojë shpërblim si kompensim për gjakun e viktimës. Kur farefisi i viktimës e pranon një dëmshpërblim të tillë, atëherë arrihet pajtimi dhe vrasësi lejohet të kthehet në vendin e tij, Aias i thotë Akilit se burri duhet ta pranojë shpërblimin apo kompensimin, qoftë edhe prej vrasësit të vëllait apo të birit. Sipas Aias, nëse dëmshpërblimi e zbut zemrën dhe shpirtin krenar të burrave të fisit, atëherë vrasësi edhe mund të qëndrojë në vendin e tij (Iliada, 9: 632-636). Nëse dëmshpërblimi nuk përmbushet, sipas fjalës së dhënë, kjo çon në grindje midis dy palëve, që më tëj trajtohet nga ndërmjetësimi i pleqësisë. Pleqësia dëgjon të dy palët se çfarë kanë për të thënë dhe vendos më pas mbi bazën e fakteve të paraqitura. Procedura e ndërmjetësimit është përshkruar qartë në mbrojtjen që i bëhet Akilit (Iliada, 18: 497-508).

Nëse vrasësi nuk arratiset në një vend tjetër, farefisi i të vrarit mund të hakmerret ndaj tij, duke çuar kështu në dhunë të dyanshme mes dy palëve. Nëse të dy palët bien dakord për pajtim, fisi apo pala që ka vrarë e fundit paguan dëmshpërblimin; dhe kjo përmbush ritualin e pajtimit. Megjithëse rituali i pajtimit përshkruhet në detaje në epikën homerike, pakti i armëpushimit, i lidhur midis akeasve e trojanëve, sipas të cilit nëse Menelau fiton duelin me Aleksandrin, atëherë trojanët do ta kthejnë Helenën dhe do t’u paguajnë haraç akeasve, flet qartë se si bëhet ky pajtim. Në këtë ritual Agamamnoni, si përfaqësues i palës fajtore, betohet se do ta përmbushë marrëveshjen dhe i lutet perëndive me jetën e bagëtive të tij, që të ndëshkojnë cilëndo palë që do të shkelë besën apo fjalën e dhënë (Iliada, 3: 276-301).

Konceptret e lidhura me strukturën etike të shoqërisë homerike

Kur njerëzit vdesin nga ndonjë sëmundje ose nga pleqëria, kjo konsiderohet thjesht vdekje natyrale dhe jo për shkak të kufizimeve a sanksioneve shoqërore. Nëse vriten për hakmarrje, qoftë kjo për shkak të shkeljes së besës, dhunimit të nderit të burrit, dhunimit apo fyerjes së mikut apo kryerjes së ndonjë vrasjeje, atëherë këto vdekje të sanksionuara pasqyrojnë sistemin e vlerave etike të shoqërisë. Më lart kemi përmendur se struktura etike e një shoqërie pa autoritet shtetëror, si ajo e përfaqësuar prej Kanunit shqiptar, konsistonte në konceptet e besës, nderit, mikut, gjakut, bukës dhe hakmarrjes. Pranohet se sistemi i vlerave etike të shoqërisë homerike është i nëjtë me atë të Kanunit, pikërisht ato të besës nderit, mikut, gjakut, dhe hakmarrjes i kemi gjetur edhe në epikën homerike. Këto pesë koncepte i kemi sqaruar dhe zhvilluar në studimin tonë, posaqërisht që të sqarojmë sistemin e vlerave etike të shoqërisë homerike. Meqë koncepti i bukës nuk mund të ndahet nga ai i mikut, jemi përpjekur ta gjejmë dhe analizojmë edhe atë së bashku me të tjerët në epikën homerike.

Koncepti i besës

            Gjatë analizës së konceptit të besës në epikën homerike ndeshemi me tri modele të saj. Modeli i parë është mbajtja e premtimit apo fjalës së dhënë. Burrat japin fjalën se do të bëjnë këtë ose atë gjë dhe betohen, në emër të perëndive, se do ta përmbushin fjalën e dhënë. Profeti i akeasve, Kalkanti, i kërkon Akilit t’i betohet se do ta mbrojë me çdo mjet nga Agamemnoni, i cili do të zemrohet me të, nëse ky i fundit i tregon profecinë e Febus Apollos (Iliada, 1: 74-83). Akili i jep besën Kalkantit se do ta mbrojë. Nga ana e tij, ai lajmëron akeasit për atë profeci, i garantuar plotësisht me besën e Akilit. Doloni, nga Troja, i lutet Hektorit t’i japë fjalën se do t’i bëjë shpërblim kuajt dhe karrocën e Akilit si dhe çdo gjë që do të mblidhte mbi anijet e akeasve (Iliada, 10: 319-324). Hektori betohet, në emër të Zeusit, se do t’ia japë këto, nëse vërtet do të ketë sukses për çka premton. Kur Odiseu, bashkë me shokët, i afrohet ishulli të Helios, ai u kërkon atyre të betohen se nuk do të hanë as lopë as dhen në ishull (Odisea, 12: 298-302).

Modeli i dytë është betimi për të thënë të vërtetën. Burrat japin fjalën se e bardha është e bardhë dhe betohen, në emër të perëndive, se kjo është e vërtetë. Kur i ktheu Akilit Briseidën, Agamemnoni u betua se nuk ka vënë dorë mbi të (Iliada, 19: 258-266). Kur Circea e ftoi Odiseun që të shkojë në shtrat me të, ky i fundit i kërkon asaj që t’i japë besën se ajo nuk ka përgatitur kurrfarë komploti kundër tij (Odisea, 10: 380-381).

Modeli i tretë është betimi që siguron tërësisht mbajtjen apo përmbushjen e fjalës së dhënë. Burrat betohen, në emër të perëndive, se do të përmbushin besën a fjalën e dhënë. Odiseu, i maskuar si varfanjak, bën be, në emër të Zeusit, se do të kthehet në Itakë dhe do të hakmerret ndaj gjithë atyre, që i turpëruan të birin dhe të shoqen (Odisea, 14: 158-164). Telemaku urdhëron të ëmën, Penelopën, t’i zotohet të gjithë perëndive se do të ofrojë hetakombin e duhur, me shpresë se hakmarrja do të bjerë mbi armiqtë. (Odisea, (17: 48-51).

Kur lidhin besën, burrat marrin dëshmitarë për të garantuar vullnetin e tyre për përmbushjen e saj. Ata që lidhin besën duhet të betohen në emër të një garanti të zgjedhur prej tyre, si p. sh., perëndive, dheut, diellit, gurit apo lumenjve. Agamemnoni betohet se ka dëshmitar Zeusin, dheun, diellin dhe Erinyesin se kurrë nuk ka vënë dorë mbi Briseidën (Iliada, 19: 258-266). Kalipsoja betohet me dëshmitar qiellin dhe lumin Stiks se nuk ka bërë kurrë komplot kundër Odiseut (Odisea, 5: 184-187).

Në shoqërinë homerike besohet se, kur nuk përmbushet betimi, dëshmitarët e kësaj bese, si p. sh. Zeusi, hakmerren kundër shkelësit të saj. Idomeni ka besim se vdekja dhe mjerimi do të bjerë mbi trojanët, meqenëse ata qenë të parët që përdorën dhunën, në kundërshtim me besën e lidhur për armëpushim (Iliada, 4: 268-271). Antenori i thotë trojanëve se asgjë e mirë nuk do t’u vijë për sa kohë që nuk i kthejnë Menelaut Helenën dhe pasurinë e rrëmbyer (Iliada, 7: 350-353). Agamemnoni deklaron se, nëse provohet e kundërta e betimit të tij që nuk ka vënë dorë mbi Briseidën, ai është gati të pranojë çdo vendim të perëndive për të (Iliada, 19: 258-266).

Në situata serioze, si p. sh. betimi për armëpushim midis akeasve dhe trojanëve, nën besën e Agamemnonit, besëlidhësi duhet të bëjë një kurban për perënditë, në mënyrë që të vulosë çështjen (Iliada, 3: 268-301). Besohet se kur përmbushet betimi solemn, atëherë mallkimi i kurbanit të sakrifikuar si dhe ndëshkimi i perëndive do të bien mbi shkelësin e betimit.

Burrat në shoqërinë homerike duket se besojnë fort në përmbushjen e betimit, meqenëse ky në vetvete komandon sjelljen e të betuarit. Circea pohon se Odiseu nuk duhet të frikësohet prej asgjëje, përderisa ajo është betuar që të mos bëjë komplot kundër tij (Odisea, 10: 380-381). Perëndia e Gjumit e vë Zeusin në gjumë, sipas urdhërit të Heras, meqenëse ai i beson plotësisht betimit të saj për t’i dhënë atij një hyjneshë të re (Iliada, 14: 272-276).

Koncepti i nderit

Sa herë që do të kërkojmë të gjejmë konceptin e nderit në epikën homerike, më së pari nevojitet të gjejmë ofendimet, veprimet apo sjelljet çnderuese e turpëruese për burrat. Turpërimi, në shoqërinë homerike, mund të gjendet në raste të kësaj natyre:

Agamemnoni, njerëzor, nuk pranon haraçin prej priftit të Apollos, për favorin që i ka bërë, duke i lëshuar vajzën. Në këtë rast, prifti mbetet i ofenduar a i turpëruar (Iliada, 1: 93-96).

Akili, luftëtari më i rreptë ndër akeasit, ndjehet i fyer, kur Agamemnoni nuk e trajton atë si trim (Iliada, 6: 6464-648). Zemërimi i Akilit kundër Agamemnonit e bën atë që të refuzojë të luftojë trojanët.

Duke u dëndur për tre vjet rresht me lopët dhe dhentë e Odoseut, kundërshtarët e tij mendojnë dhe janë të bindur se po e turpërojnë atë dhe Telemakun (Odisea, 22: 367-370)

Nëse burrat nuk janë në gjendje që të mbrojnë trojet e tyre, kur sulmohen nga të tjerë, kjo është turp. Nëse një kryetar fisi nuk ftohet në një gosti të sojit të tij, atëherë kjo konsiderohet fyerje (Odisea, 11: 184-186). Nëse i zoti i shtëpisë nuk i jep dhuratë mikut, kurr largohet, ky i fundit ndihet i fyer (Odiseu, 4: 587-593).

Nëse burrat me origjinë prej perëndive nuk i respektojnë paraardhësit e tyre, atëherë perënditë ndihen të fyera (Odisea, 13: 128-130). Nëse një i ri fyen një të moshuar, atëherë ky i fundit ndihet i turpëruar (Odisea, 13: 141-145). Kështu pra njerëzit në shoqërinë homerike ndihen të fyer, kur nuk trajtohen e respektohen siç duhet, në bazë të pozitës shoqërore. Me fjalë të tjera, burrat ndjehen të nderuar, kur trajtohen me respektin që u takon, sipas pozitës shoqërore.

Kur burrat me vend të nderuar në shoqëri kryejnë një vepër të admirueshme, shtojnë pasurinë ose forcojnë pozitën e tyre shpqërore, nderi i tyre rritet, duke shënuar sërish lavdi. Nëse ky nder i rritur është veç për shkak të përpjekjeve të veta, atëherë sensi i lavdisë është i pamasë. Porse, nëqoftëse të tjerët kanë ndihmuar në këto bëma për rritjen e nderit të tyre, atëherë sensi i lavdisë është më i pakët.

Kur burrat me pozicion të nderuar në shoqëri kryejnë një vepër të shëmtuar, pasuria i zvogëlohet, pozita shoqërore i dobësohet, nderi i tyre cenohet, duke përfunduar deri në çnderim ose turpërim. Nëse vepra që u cenon nderin është tërësisht e tyre, vetjake, atëherë sensi i çnderimit dhe i turpit mund të jetë i menjihershëm. Në të kundërt, nëse nderi u cenohet për shkak të bëmave të këqija të të tjerëve, atëherë sensi i çnderimit apo i turpit mund të jetë i përkohshëm pasi ata mund të rivendosen, duke u hakmarrë kundër tyre.

Kur burrat që kanë një pozitë në shoqëri nuk respektohen siç e meritojnë, sipas pozitës shoqërore apo e humbasin nderin për shkak të bëmave të pahijshme të të tjerëve, atëherë ata zemërohen me fyesin. Dhe, më tej, ata hakmerren kundër tij, për të vënë në vend kështu nderin e cenuar.

Prifti i Apollos i kërkon perëndisë që t’i bëjë akeasit të paguajnë për lotët e tij, pasi Agamemnoni e ofendoi atë dhe Apollon, duke i përbuzur kërkesën për t’i kthyer të bijen (Iliada, 1: 37-42).

Nëna e Akilit, Tesis, i lutet Zeusit t’u japë fuqi trojanëve, derisa akeasit që e turpëruan Akilin të tregojnë respekt për të dhe ta nderojnë (Iliada, 1: 503-510). Akili hakmerret për turpin, duke refuzuar të luftojë kundër trojanëve, të cilët nxorën jashtë akeasit.

Kur burrat, të cilët humbasin nderin për shkak të bëmave apo sjelljeve banale të të tjerëve, hakmerren ndaj këtyre të fundit, atëhërë inati u bie dhe sensi i fyerjes apo i turpërimit i pakësohet. Akti i hakmarrjes i bën ato të rivendosin nderin në shoqëri.

E ëma e Akilit thotë se nëse akeasit shpartallohen nga trojanët, me fuqinë që u jep Zeusi, atëherë nderi i Akilit mes akeasve vihet në vend; dhe këta të fundit do të shfaqin respekt për të, duke e dëmshpërblyer (Iliada, 1: 503-510)

Odiseu dhe Telemaku rivendosin udhëheqësinë e tyre në Itakë, pasi hakmerren kundër mëtuesve të pacipë. Nëse një fyes apo shkelës nderi paguan dëmshpërblimin për cenimin e nderit të palës së fyer, atëherë ky akt e zbut inatin e të fundit dhe mund të çojë në pajtim. Perëndesha Athina i thote Akilit se Agamemnoni do t’i paguajë atij trefish dhurata të çmuara si dëmshpërblim për fyerjen që i ka bërë (Iliada, 1:213-214).

Agamemnoni betohet se, nëse trojanët e kthejnë Helenën, së bashku me pasurinë që vodhi Aleksandri, si dhe paguajnë dëmshpërblimin e duhur, atëherë mes akeasve dhe trojanëve mund të arrihet edhe pajtimi (Iliada, 3: 276-290).

Përktheu Dr. Selahedin Velaj(Dielli-arkiv)