Archives for February 2015

NGA MAKENSEN BUNGO-NEW YORK/
Shumë kohë më parë në vitin 1947, unë për një kohë të gjatë kam qenë në birucat e nëndheshme të Hetuesisë të Elbasanit.Në një nga ato biruca ishte edhe shkrimtari atdhetar Etëhem Haxhiademi. Ato biruca ishin të vogla, me një sipërfaqe një metër Carte, pa dritë dhe ajroseshin vetëm nga një dritare e vogël fare sa për të kontrolluar polici ,se cfarë bente i arrestuari.Në ato biruca mbanin vetëm një të arrestuar, që të mos komunikonin me njëri tjetrin, Gjatë asaj kohe shkrimtarin Etëhem Haxhiademi e torturonin tmerrësisht dhe ai ato ditë jetonte midis jetës dhe vdejkjes.
Një ditë qëlloi që ne të dy ndodhëm në koridorin e atyre birucave të nëndheshme vetëm,pa policin e shërbimit.Etëhem Haxhiademi m’u afrua me shumë vështirësi e duke rënkuar dhe më porositi, që mbasi të përmbysej diktatura,unë të shkruaja një tregjedi kushtuar atij,ku të përshkruaja torturat,që po pësonte ai.‘’Shiko,shtoi,duke më shikuar ndër sy,-‘’se unë po të lë një amanet dhe amanetin nuk e tret as dheu.‘’
Unë duke e parë,se në c’gjendje të llahtarëshme ishte ai nga torturat,ia pranova kërkesën.
Por unë nuk u bëra tragjedian dhe nuk e shkrova dot tragjedinë,që më porositi ai. Por,për të plotsuar amanetin, po u paraqes lexuesve këtë monografi mbi jetën, krijimtarinë letrarë dhe veprimtarinë politike të tij.
***
P R O L O G

Etëhem Haxhiademi u lind në një familje, ku spikat në radhë të parë ndjenja e atdhedashurisë. Në qytetin e Elbasanit kjo familje përmendet për ndershmëri,besë dhe bujari dhe rreshtohet ndër familjet më të përmendura të qytetit
Babai i tij quhej Emin , Emin Haxhiadem Shijaku
Nga ky mbiemër Shijaku , që del në disa raste , mendoj që , familja Haxhiademi , shumë kohë më parË , mund të jetë shpërngulur nga Shijaku e është vendosur në qytetin e Elbasanit , sepse në vendin tonë shumë persona si mbiemër kanë pasë përdorur emrin e fshatit ose të qytetit nga janë shpërngulur .
Sidoqoftë , babai i Etëhem Haxhiademit vërtetohet , se ishte një njeri i përmendur në jetën politike dhe arësimore të qytetit të Elbasanit . Për veprimtarinë atdhetare të babait të tij Etëhem Haxhiademi ka shkruar se , ai ‘’ njlhet në Elbasan si bashkëpunëtor i ngushtë i Kristoforidhit dhe i dyti atdhetar mbas atij në vjetërsi në këtë qytet . ‘’Ai ,_ ka shkruar i biri , _ bën pjesë si i sgjedhur nga 7000 pjesëmarrësit e metingut , që u zhvillua në vitin 1810 në Elbasan nga banorët e atij qyteti dhe të fshatrave për rreth për të kundërshtuar vendimin e Xhonturqëve për shkrimin e gjuhës shqipe me shkronja arabe . Në Elbasan është njohur si mik i ngushtë i Kristoforidhit dhe , kur u hap shkolla e parë shqipe në Elbasan në vitin 1908 , dallohet si një nga veprimtarët kryesorë të saj dhe për këtë akt patriotik ka patur letërkëmbim me Faik Konicën , Në vitin 1918 është propozuar nga atdhetari Ali Agjahu , që të bënte pjesë në komisionin e qytetarëve elbasanas për shpenzimet e testamentit të tij për nevojat e arësimit në qytetitn e Elbasanit . ‘’
Gjithashtu duhet të përmendim , se ky atdhetar kishte në shtëpi edhe një bibliotekë me ‘’ të gjitha librat , revistat dhe gazetat shqipe , që ishin botue në atë kohë të rregullueme në një odë të posacme ‘’ .
Së fundit Emin Haxhiademin në vitin 1908 e shohim kryetar të Bashkisë së Elbasanit . Kjo detyrë në atë kohe u besohej njerëzve me kredibilitet .
Ky është babai i Etëhem Haxhiademit , një atdhetar , që mendoi dhe
punoi për Shqipërinë .
0
A R Ë S I M I M I

Etëhem Haxhiademi u lind në qytetin e Elbasanit më 8 mars të vitit 1902 . Fëmijërinë dhe një pjesë të rinisë deri në vitin 1919 e kaloi në vendlindjen e tij .
Në këtë kohë mbaron filloren dhe qytetësen , por njëkohësisht , si është shprehur në një letër dërguar poetit Lasgush Pogradecit të kërkuar prej tij në vitin 1938 për të bërë një antologji me shkrimtarët më të përmendur të kohës , mëson nga i ati të shktuarit e gjuhës shqipe me shkronja latine ,
’’Prej t’im eti kam mësue mbëshehtazi gjuhën shqipe përpara shpalljes së Hyrrietit ‘’ dhe më vonë e shohim se , ‘’ kur u hap e para shkollë shqipe n’Elbasan mbë 1908, kam qenë i pari nxënës që u shkrue n’atë shkollë.’’ Në shkollë , ka deklaruar , ‘’vinja mjaft mirë . Të gjitha lëndët e mësimeve i ndiqja me interes . Qysh prej së vogli e deri sa lashë Atdheun e ika jasht për me studju vit për vit dilnja i pari i klasës ‘’
Në moshën njëmbëdhjetë vjecare nis udhëtimet nëpër Evropë për arësimimin e tij .
Kështu në vitin 1919 i hypën vaporrit , kalon Adriatikun dhe vendoset në Itali , në qytetin Lece , për studjimet e gjymnazit ,
Në Lece të Italisë banon në një konvikt , ku ishin edhe 60 studentë të tjerë shqiptarë . Duhet të përmendim se nga gjashtëdhjetë studentët shqiptarë , që banonin atë vit në atë konvikt tok me ate , vetëm Etëhem Haxhiademi e kaloi klasën . Të gjithë të tjerët mbetën për në vjeshtë me nga një ose dy lëndë . Kjo tregon sgjuarësinë e vullnetin e këtij djaloshi për vazhdimin e studjimeve .
Për studjimet e mëpastajshëme po shënojmë cfarë i ka shkruar Etëhem Haxhuademi Lasgush Pogradecit në letrën e cituar ; ‘’ Klasat e fundit të gjymnazit i ndoqa në Austri . Në Tirol bana edhe maturën . Më 1924 ndodhesha në Berlin dhe ndiqja mësimet universitare n’atë qytet . ….Në vitin 1926 erdha të vazhdoj mësimet në Vjenë mbasi në Berlin ….u shtrejtue jeta , sidomos për mue qi nuk kishja subvencion nga shteti dhe më mbante shtëpija . …Në fund të vtit 1927 u ktheva në Shqipni dhe më 1928 u emënova nënprefekt në Lushje . ‘’
Gjatë kësaj kohe që qëndroi jasht për studjime tregon , se përvetësoi njohuri të plota mbi literaturën greke e latine , sepse , si shprehet në letrën e cituar , ‘’Autorët grekë nuk u kënduan prej meje sa për të kalue klasën , si c’e bëjnë shumica e studentëve , por me një etje të madhe . ‘’ Gjithashtu gjatë kësaj kohe njohu mirë edhe kulturën gjermane , franceze dhe italiane .
Në fund të vitit 1927 Etëhem Haxhiademi kthehet në Atdhe me diplomën e universitetit për shkenca politike _juridike në xhep , përkthyes dhe shkrimtar ,një intelektual i formuar , që zotëronte shumë mirë gjuhët italisht , gjermanisht , frengjisht , greqishten e vjetër , latinisht e turëqisht dhe me dijeni të plota kulturore të vendeve ku studjoi .
0
SH K R I M T A R I

Si jemi shprehur më lart , Etëhem Haxhiademi është themeluesi i tragjedisë shqitare . Ai është autor i shtatë tragjedive . Por ai nuk është vetëm dramaturg . Ai është edhe përkthyes , edhe romancier , edhe poet .
Ai ka filluar të eci në fushën e letërsisë që në moshë të vogël .
Në vitin 1918 dhe 1919 në qytetin e Elbasanit botohej revista e përmuajshëme shoqërore dhe kulturore ‘’Kopshti letrar ‘’ , botim i Shoqërisë ‘’Qarku letrar ‘’ nën drejtimin e Lef Nosit , ku botoheshin shkrime me karakter patriotik . historik dhe shoqëror . Në katë revistë ka filluar të duket për herë të parë emri i djaloshit Etëhem Haxhiademi , sigurisht me shktime fillestarësh . ‘’Për herë të parë , _ deklaron Etëhem Haxhiademi në letrën e cituar , _ kam bashkëpunuar në ‘’Kopështin letrar ‘’më 1918 qysh në moshën 16 vjec , natyrisht me sende të lehta ‘’ .
Kështu kanë filluar shumë shkrimtarë , kështu filloi edhe Etëhem Haxhiademi
Seriozisht krijimtarinë letrare Etëhem Haxhiademi e ka filluar , kur ishte në Lece të Italisë . Atëherë ai ishte student në moshën njëzetenjë vjecare . duke përkthyer ‘’ Bukoliket ‘’e Virgilit ..
Ja se si e përshkruan ai castin , kur është nxitur për përkthimin e kësaj vepre ; ‘’ Në Lece kishja nji profesor mjaft të zotin qi më pregatiste për gjuhën latinishte . Kur nji ditë po më pregatiste në shkollë ‘’Bukoliket ‘’ e Virgilit , pa që u impresionova mjaft për bukurinë e veprës . Më pyeti me buzëqeshje , në se më pëlqen . I thashë se , kur të mësoj mirë gjuhën latine , do ta kthej këtë libër në shqipet . Dhe me të vërtetë , mbas tre vjetësh , u mora me përkthmin e’’Bukolikeve ‘’ të Virgilit .
Me përkthimin e kësaj vepre Etëhem Haxhiademi është shprehur se , ka ‘’ba dy shërbime : 1) Jam i pari që ktheva në shqipet nji poet latin , 2) Jam i pari që përdora në shqipe heksametrin . ‘’
Duke e përkthyer këtë vepër në atë moshë , studenti Etëhem Haxhiademi iu përvesh një ndërmarrje e guximshme dhe ia doli në krye .
Dy vjet më vonë Etëhem Haxhiademi shpalos aftësitë e tij si tragjedian , duke shkruar shtatë tragjedi në një hark kohor prej 14 vjetësh , rast i rrallë, të cilst janë : ‘’Ulisi ‘’, ‘’Akili ‘’ , ‘’ Aleksandri ‘’ , ‘’Pirrua’’ , ‘’Skënderbeu ‘’ , ‘’Diomedi ‘’ dhe ‘’Abeli ‘’ .
Duhet shtuar se Etëhem Haxhiademi me dramaturgjinë ka nisur që në moshë të njomë . Kjo vërtetohet nga c’i ka shkruar në letrën e cituar Lasgush Pogtadecit :
‘’ Si gjithë ata qi merreshin me ceshtjen shqiptare dhe im atë përdorte të gjitha librat , revistat e gazetat shqipe qi ishin botue n’ atë kohë të rregullueme në një odë të vogël ku unë rrija shpesh herë mbasi nxuna shqipen dhe ushqehesha me ato botime të vorfëna por mjaft të pasuna për atë kohë dhe për moshën time të njomë .
Një ditë midis librave më rroku dora dramën e përkthyeme nga turqishtja të Sami Frashërit ‘’Besa ‘’.Si e këndova pak në fillim , më preku mjaft dhe kështu u mbylla në odë deri sa e sosa së kënduemi deri në fund . Aq tepër më pëlqeu moshës t’ime të vogël , sa që mbusha sytë me lot dhe qysh atëhere më ngeli në mendje interesimi për veprat theatrore . Efekti i asaj kohe më ka ngelun edhe sot mbi dramën ‘’Besa ‘’ , sa që ndonëse i shof mjaft të meta kryesore si vepër arti , por prap më pëlqen ta këndoj , mbasi ka lidhje me kujtimet e kohës s’ eme të kalueme . Një ditë ( do të kemë qenë ndoshta ja 14 vjec ) u ngula në nji tryezë dhe fillova të shkruej gjoja nji dramë natyrisht me subjekt kombëtar , si c’ishte koha .Rrija pra me ditë me radhë dhe nga nji herë linja dhe shkollën pa e frekuentue . Kur më pyetshin njerëzit e shtëpisë c’ka baja , nuk dëfteja . Në fund mbas afër dy muejsh e sosa dramën ( ! ) t’ime dhe kryenalt për punën , qi kishje ba , ia tregova t’im eti , i cili ishte i aftë prej natyre për të gjykue . Kur iu afrova pra dhe i thashë , se kishja shkrue nji dramë , më priti me nji buzëqeshje ironike dhe as nuk deshi t’a këndojë , por ma vonë lutjet e momës s’ime me nji anë dhe kurioziteti i tij mbë tjetrën anë filloi me e këndue . Zemra e ime rrihte dhe prisja me padurim gjykimin e tij . Në fund më thirri po këtë radhë jo me qeshje ironike dhe më thotë , se un ishja i ri dhe se me shkrue nji vepër dramatike nuk asht nji punë e vogël për cuna . Un pra duhesh ma parë të mbaroja shkollën , të studjoja veprat dramatike të poetëvet të mëdhenj të huej dhe pastaj të bija në prehnin e theatrit . Pra kjo qi ke shkrue , më thotë i ndjeri im atë , asht gja për të qeshun dhe meriton të digjet . Kur ndëgjoj këto fjalë prej tij u idhnova shumë . E mora të ashtuqejtunën veprën time dhe së pari e rueja me kujdes midis lobrave të mija , por ma vonë u binda në këshillën atnore dhe nji ditë e dogja . Me gjithë këte dëshira e ime e jashtzakonshme për t’u ba autor dramatik nuk u shue kurrë prej zemrës s’ime . ‘’
Kështu e filloi krijimtarinë dramatike Etëhemn Haxhiademi , kështu , si u ka ndodhur shumë shkrimtarëve të tjerë . kur u kanë dërguar redaksive shkrimet e parë .
Dy tragjeditë e para Etëhem Haxhiademi i ka shkruar , kur ishte student , të parën , ‘’Ulisi ‘’ , në Berlin në vitin 1924 dhe të dytën , ‘’Akili ‘’ , në Vjenë në vitin 1926 . Të tjerat i shkruan mbasi mbaron studjimet , e kthehet në Shqipëri : tragjedinë ‘’Aleksandri ‘’ , në Lushnje në vitin 1928 , tragjedinë ‘’ Prrua ‘’ , në vitin 1934 , tragjedinë ‘’Skënderbeu ‘’ në vitin 1935 , tragjedinë ‘’ Diomedi ‘’ në vitin 1936 dhe tragjedinë ‘’Abeli ‘’ në vktin 1938 .
Për tragjedinë ‘’Ulisi ‘’ thotë se ‘’ Landa e tragjedisë s’ime ‘’ Ulisi ‘’
asht lufta e njeriut me fatin . C’ka asht thanë nga oraklli do të përmbushet dhe njeriu nuk ka si shpëton .’’
Për tragjedinë ‘’Ulisi ‘’ ai punoi shumë ,dhe e shqyrtoi disa herë . KJo justifikohet edhe nga që ishte vepra e parë e tij .
Ndërsa për tragjedinë e dytë , ‘’ Akili ‘’ , ai shkruan se ‘’ Shpirti i tragjedisë ‘’Akili ‘’: ‘asht hakmarrja . Cdo njeri që vret , sado i fortë me qenë , në fund do ta pësojë . ‘’
Në të dyja këto tragjedi hakmarrja është përshkruar e ashpër , ashtu si ka qenë dhe është edhe sot kjo në Shqipëri .
Për të dyja këto tragjedi Etëhem Haxhiademi shprehet , se nuk janë në iartësinë e duhur . si të tjerat , që do të shkruaj më vonë , ‘’ mbasi te
te ‘’Ulisi ‘’ dhe te ‘’Akili ‘’ njihen ende gjurma djalërije . ‘’
Mbas këtyre dy tragjedive në vitin 1928 , kur ishte nënprefekt në Lushje , shkruan tragjedinë e tretë , ‘’ Aleksandri ‘’‘ , e cila ‘’….asht tragjedia e rivalitetit . Tregon se si dy gra shemra me një burr, ku e cojnë nji familje dhe në c’fatkeqësi ‘’
Në vitin 1934 shkroi tragjedinë e katër , ‘’Pirrua ‘’ . ‘’ Kjo asht tragjedia e ime e dashun dhe kam besim të patundëm se do të mbesi për shumë kohë’’
Për tragjedinë e pestë , ‘’Skënderbeu ‘’ , të cilën e shkroi në vitin 1935 , është shprehur se , ‘’ është tragjedia e zilisë . Zilija sjell tragjedinë individuale dhe tragjedinë kombëtare , si c’asht kjo e shtjellueme në tragjedin f’ime , ku nuk tregohet vetëm tragjedija e Skënderbeut , por e krejt popullit shqiptar ‘’
Këtë tragjedi e ka vlerësuar shumë gazetari Branko Merxhani , personalitet i shquar i kulturës shqiptare i kohës që jetoi , i cili ka shkruar : ‘’Libri i fundit dhe ma i bukur i dramaturgut t’onë Etëhem Haxhiademi asht ‘’Skënderbeu ‘’ , tragjedi me pesë akte , Tiranë 1935 , Fytyra e cudicme e fatozit t’onë legjendar , symbolizon typin e njeriut tragjik , të cilit nuk i mungon elememnti demonik për të frymëzuar tragjedinë më të goditur , jo vetëm të jetës së tij private , por edhe të mjerimeve historike të së gjithë jetës së popullit shqiptar . Vepra e Haxhiademit , që ze një vend të posacëm nëpër botimet letrare të vitit të kaluar , asht prova e parë guximtare për të krijuar një Typologji të shpirtit rreth epokës karakteristike të Skënderbeut . ‘’
Tragjedinë ‘’Diomedi ‘’ , e cila është e gjashta , Haxhiademi i cilëson si tragjedi e dashurisë . ‘’Dashunia , – shrehet ai , _ asht e papërkulshme . E shkuemja në rrugë të kundërt sjell ate më të tmerrrshmen , sa të vrasë i vëllai të vllan , si c’ngjet në tragjedinë t ‘ ime .’’
Tragjedinë e fundit , ‘’Abeli ‘’ e ka shkruar në vtin 1938, viti i findit i pamvarësisë së Shqipërisë , që mendoj , se mund ta ketë shkruar në Elbasan , me që në atë vit ishte pa punë dhe si i tillë duhej të banonte në qytetin e tij . Tragjedia ‘’Abeli ‘’ është vlerësuar si tragjedia më e mirë si nga ndërtimi , ashtu edhe nga ana poetike . Edhe ne këtë tragjedi Haxhiademi trajton vallavrasjen , por në një rrafsh më të thelle se trageditë e para , në mallkimin e vëllavrasjes .
Këto janë shtatë tragjeditë që na la Etëhem Haxhiademi .
Subjektet e tragjadive ai i mori nga bibla , nga mitologjia dhe nga historia e jonë e hershëme dhe mesjetare .
Vendet se ku zhvillohen veprimet e këtyre tragjedive janë në Shqipëri dhe jasht kufijve të Shqipërisë . Personazhet kryesorë të këtyre tragjedive janë në ërgjithësi mbretër , princa , luftëtarë .Këto tragjedi janë të tërhekëshme , edukative , kritikuese . Në veprat e tij Etëhem Haxhiademi dënoi veset , tradhëtinë , vëllavrasjen , hakmarrjen , pabesinë , intrigën dhe ngriti në art dashurine e pastër vallazërore e bashkëshortore , besën , trimërinë . .Veprat e tij janë ndërtuar me poezi , me një poezi të bukur , të tjeshtë , muzikore , që të kënaqin , kur i lexon .
Ndërtimi i tyre është i thjeshtë , veprimet e personazheve janë të natyrshëm . Në asnjë nga këto tragjedi nuk shohim veprime të ndërvarur nga deus ex machina .
Ato kuptohen shpejt e thjeshtë , jo mendueshëm , por natyrshëm nga cdo lexues pamvarësisht nga formimi i tij kulturor . Haxhiademi idetë , mendimet dhe këshillat , porositë , urimet dhe mallkimet i shpreh haptas , acik . Në veprat e tij ai përdor të folmen e Elbasanit , një e folme e kuptueshme , e ëmbël , e bukur dhe e pranueshme nga mbarë kombi shqiptar .
Për të vërtetuar ato c’ka thamë më lart , po paraqesom një fragment : ‘’ Qofsh i mallkuem , i poshtëm ti për jetë / Prej nesh dhe prej Zotit të vërtetë , / Zemra jote kurr mos past gëzime ,/ N’ mjerimin tand ne gjetshim ngushullime . / Ti që na dhe për pleqëni kët tmerr , /Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr . / Jo vetëm ti , por dhe fëmijët tuej / ,Mënin e madhe pacin të gjithkujt , /Pacin bashk’ me urejtjen e njerzis’, / Mallkimet e krijuesit të gjthsis’’ .
Nisur nga vlera e tragjedive të tij Etëhem Haxhiademi veten e vet e ka vendosur në një triumvirat me Lasgush Pogradecin dhe Ernest Koliqin , shprehje me të cilën ai e mbyll letrën , që i drejton Lasgush Pogradecit : ‘’ .. jam në degën e dramaturgjisë , si c’je ti në lyrikën dhe Koliqi në novelat ‘’
Për tragjeditë e Haxhiademit personalitete të kulturës shqiptare kanë shkruar artikuj të shumtë në gazetat dhe revistat e kohës dhe tragjedia ‘’Skënderbeu ‘’ është cfaqur në Elbasan , Korcë , Gjirokastër , Delvinë e Sarandë dhe , ‘’ kur kjo tragjedi u cfaq në Tiranë në garën theatrale nga grupi filodramatik i Elbasanit , mori cmimin e Mbretit , se ishte një vepër e bukur , dukë lënë mbrapa grupin e Shkodrës dhe të Korcës jo nga skenografia , por nga vete vlera e trsgjedisë . ‘’
Dua t’i mbyll shënimet mbi tragjeditë ’ me dy ngjarje , një për tragjedinë ‘’Skënderbeu ‘’dhe tjetra për tragjedinë ‘’Abeli ‘’ :
Kur u rihapën në vendin tonë shkollat mbas luftës , maturantët e atij viti të shkollës tonë Normale të Elbasanit menduan që me rastin e mbylljes së vitit shkollor të vinin në skenë tragjedinë ‘’Skenderbeu ‘’ . Për kët veprim patën ndihmën e drejtorit të shkollës të atij vit , Dr Kolë Prela , i cili me vonë u pushkatua nga diktatura . Maturantët ndanë rolet , siguruan kostumët nepër familje të ndryshme dhe filluan provat .Në këtë kohë dy maturantë shkuan në Komitetin Egzekutiv të Këshillit Popullor të Qytetit për të marrë lejen e cfaqjes. Për cudinë e të gjithve Komiteti në fjalë e pezulloi cfaqjen me motivacionin se ‘’ ajo tragjedi flet për një bej .’’
Kaq për tragjeditë ‘’Skënderbeu ‘’ .
Ndërsa për tragjedinë ‘’Abeli ‘’ ngjarja ka ndodhur mbasi u shkërmoq diktatura komuniste dhe kryetar i bashkisë në Elbasan ishte djali i Etëhem Haxhiademit , Emin Haxhiademi . Në atë kohë do të zhvillohej nje festival kombëtar folklorik dhe grupi folklorik i qytetit të Elbasanit u mblodh që të fillonte përgatitjet . Por u pa , se mjaft pjesëmarrës që kishin marrë pjesë më parë në ato festivale , kishin marrë rrugën e mërgimit dhe duheshin zëvëndësuar . Për të dalë nga kjo gjendje , Bashkija iu drejtua Ministrisë së Kulturës që t’i dërgonte një specialist për të punuar me pjesëtarë të rinj . Dhe Ministria dërgoi një person , që punoi mirë dhe grupi i Elbasanit u lavdërua . Mbas përfundimit të festivalit , personi i dërguar nga Ministria shkoi të përshëndetet me kryetarin e Bashkisë . Ishte një takim i thjeshtë . Personi në fjalë , hyri në zyrën e kryetarit , u përshëndetën dhe biseduan për pak kohë .mbi festivalin .Në fund . kur i dërguari kërkoi leje , që të largohej , kryetari i Bashkisë nxorri një kopje të tragjedisë ‘’Abeli’’ , që e kishte ribotuar ato ditë në kujtim të babait të vet dhe ia dhuroi .Personi mori librin tërë gëzim dhe si lexoi emrin e autorit , pyeti :
_ Këtë libër e ka shkruar babai i juaj ?
Kryetari psherëtiti dhe iu përgjigj :
_ Po , e ka shkruar babai i im , të cilin e dënoi me vdekje gjatë Diktaturës babai i juaj . .
Midis atyre të dyve u nde një heshtje e kuptueshme . Por nuk vazhdoi shumë kjo heshtje . Kryetari i Bashkisë u ngrit dhe e shoqëroi personin deri te dera e zyrës .
Këtë ngjarje ma ka treguar vetë kryetari i atëhershëm i Bashkisë së Elbasanit , Emin Haxhiademi .
Etëhem Haxhiademi njihet edhe si poet lirik . Ai ka filluar të merret me poezinë lirike , që kur ishte shtudent universitar dhe t’i botonte në revistën ‘’Djalëria ‘’i Ai i mblodhi këto dhe i botoi në vitin 1939 në një vëllim titulluar ‘’Lyra ‘ , një punë e pakët kjo , si është shprehur ai , por që ‘’do t’i vlejë mjaft letërsisë s’onë të vorfën ‘’ . Janë gjithësej dhjetë poezi : ‘’Nymfat e Shkumbinit ‘’ , ‘’Nata e zezë ‘’ , Naim Frashërit ‘’, ‘’Galates ‘’ , ‘’Prej së largu ‘’ , ‘’Asaj ‘’ , ‘’Lufta e dragojve me kucedrën ‘’ , Andrra jetës ‘’ , ‘’Koha e kalueme’’ , ‘’Kanga shekullore 1912 _ 1937 ‘’ .
Këto poeti Haxhiademi i ka cilësuar si poemtha . vetëm ‘’Galateas’’
e ka quajtur një elegji e shkurtër .
Në poezitë e Haxhiademit ndjejmë dashurinë , atdhetarizmin , gëzimin e dhimbjen për jetën dhe personalitetin e atij njeriu poet .
Në ‘’Naim Frashërit ‘’ poeti thotë se ‘’lavdoj vlerën e Naimit si poet e si prozator dhe u thërras shqiptarëve ( unë i pari e bëj këtë ) të merren eshtsrat e këtij njeriu të madh e t’i sjellim n’Atdhe ‘’ . Për ‘’ Nata e zezë ‘’
shprehet se ‘’Këtu vajtoj vdekjen e nanës s’ime , të cilën e kam dashun ma shumë se cdo gja tjetër në këtë botë . ‘’ Është me të vërtetë një elegji e bukur . Të ngjeth misht .Dashurinë dhe dhimbjen për nënën e tij , ai e ka shkrirë në vargje .
Në rini edhe Etëhem Haxhiademi si gjithë të tjerët ka dashuruar . Nga larg ose nga afër është punë tjetër . Por , fatkeqësisht vajza , që ai dashuroi vdiq . Dhe poeti na thotë se ‘’Vdekja e nji vajze që e dashunoja nga larg më tronditi dhe kështu i bana nji përmendore të vogël këtë elegji me titullin e nje emni magjepës . ‘’
. Nga ky vëllim me poezi Etëhem Haxhiademi rrjeshtohet midis poetëve lirikë të vendit tonë .
Këto janë veprat e këtij shkrimtari : një përkthm , shtatë tragjedi dhe një vëllim me poezi
Këto njohim ne .
0
V E P R A T E H U M B U R A

Por përvec këtyre veprave Haxhiademi ka shkruar edhe dy të tjera në burg : një roman dhe një dramë . Romani titullohet ‘’Jeta e njeriut ‘’ ndërsa drama , kanë thënë ish të burgoisurit që kanë vuajtur me ate në burgun e Burrelit , se titullohet ‘Koha e kalueme ‘’ ose ‘’Koha e premtueme ‘’ . Nuk ka rëndësi titulli . Rëndësi ka që ky shkrimtar edhe në burg nuk e ka lëshuar penën nga dora ─ por fatkeqësisht ne nuk dimë , se cfarë ka dashur të thotë ky shkrimtar në ato dy vepra në atë burg të tmerrshëm . .
Këto dy vepra , si mbas thënjeve të ish të përndjekurve politikë , janë lexuar nga ata në fashikuj Për dramën kanë deklaruar se Haxhiademi mendonte edhe ta cfaqte në burg , duke aktivizuar si aktorë të burgosur ,ndërsa regjisor do të ishte ai vetë . Këto dy vepra janë përmendur nga të gjithë analistët që janë marrë me Haxhiademin e deri sot quhen vepra të humbura . Mundet të jenë në ndonjë cep të arshivave të ndryshme të asaj kohe e ndonjë ditë edhe mund të dalin .
Por përvec ketyre dy veprave të humbura , Etëhem Haxhiademi kur ishte student në Austri ka shkruar një roman’ , që , fatkeqësisht , i ka humbur kur po kthehej në Atdhe . Ky roman titullohej ‘’Tyrbja e gocës ‘’, ishte një roman erotik me një subjekt të vërtetë nga një ngjarje në qytetin e Elbasanit .Personazhët kryesorë në këtë roman ishin dy të rinj nga Elbasani , të dashuruar , por me që ishin të feve të ndryshme , vajzën nuk pranuan prindërit që të martohej me djalin që dashronte . Vajza nga hidhërimi vetëhelmohet . Qytetarëve të Elbasanit u erdhi keq për fundin e kësaj vajze dhe për nderimin e saj , mblodhën para , pamvarësisht nga feja e tyre dhe e varrosën afër lumit Shkumbin dhe i ngritën një tyrbe në rrugën që con sot në varrezat e qytetit . Për këtë vepër më ka folur vetë Etëhem Haxhiademi , në një vizitë , që i kam bërë atij në shtëpinë e vet . Ishte një varr i madh ai , i mbuluar me stofra të kushtueshëm në një ndërtsë të vogël të bukur , si ishin atëherë tyrbet , me një oborr të madh dhe i rrethuar me një mur të ulët . Ka qenë deri në atë vit , që ndërtesat fetare u prishën që nga themelet dhe Shqipëria u vetëquajt me mburrje si i vetmi shtet laik në botë . Këto janë veprat e plota të Haxhiademit .
Por ai ka botuar edhe artikuj të ndryshëm në revistat e asaj kohe , si ’’Djalëria ‘’ ,’’ Minerva ‘’ , ‘’Illyria ‘’ , ’’ Drita ‘’ , ‘’Arbëria ‘’e tj . Të gjithë këto shkrime , që ka botuar Haxhiademi nëpër revistat e asaj kohe duhen mbledhur , duhen sistemuar e duhen botuar . Këtë punë u bie që ta bëjnë së pari trashëgimtarët e tij , pastaj shkrimtarët e Elbasanit , shoqata e ish të përndjekurve politikë , e partitë politike , pamvarësisht nga ngjyra politike , e tyre , se ky personalitet është nderi i të gjithe qytetit . Së fundi i bie barra Bashkisë të qytetit tonë që të interesohet për këtë problem
Shtojmë se gjatë kohës , që Haxhiademi ka qenë në burg , duhet të ketë punuar në repartin e përkthimeve , reparte këto pranë disa burgjeve , ku të burgosurit bënin përkthime nga gjuhë të ndryshme , sipas porosisë së drejtorive të burgjeve . Sigurisht që ky përsonalitet , që zotëronte mirë disa gjuhë duhet të jetë shfrytëzuar për përkthime të ndryshëm , por se cilët janë këto , nuk dihet . Mund të sbulohen në të ardhëmen nga arshivat e ndryshme të shtetit shqiptar
0
NËPUNËSI

Veprimtaria si nëpunës e Etëhem Haxhiademit është e shkurtër dhe jo në atë shkallë , që i përshtatej formimit të tij për arësye se , ai gjthëmonë ruajti të pastra pikëpamjet e tij atdhetare e polittë dhe se bëri pjesë në atë grup intelektualsh shqiptarë me pikëpamje liberale të frymëzuara nga idealet republikane . Po për këto arësye ai nuk u gënjye as nga joshjet , që iu bënë në kohën e pushtimit italian , qoftë edhe nga ato që iu bënë më vonë nga forcat gjermane , kur erdhen në vendin tonë , me gjithëse ai ishte dojce kulturë .
Në vitin 1928 , u emërua neënprefekt në Lushnje , pastaj në Shijak e Sarandë dhe së fundmi kryesekretar i prefekturës në Gjirokastër .
Në vitin 1936 pushohet nga puna si antizogist . Pa punë qëndroi deri në vitin 1939 Në fillim të pushtimit fashist u emërua drejtor i drejtorisë të komuneve të Shqipërisë i varur ky institucion nga Ministria e Brendëshme
. Në vitin shkollor 1946_1947 u emërua mësues i gjuhës shqipe në shkollën Normale të Elbasanit . Nxënësit që e kanë pas mësues të tyre , më kanë folur me admirim dhe respekt për ate . Ishe i dashur me nxënësit . kompetent në lëndën që spjegonte , kërkues ndaj atyre dhe që sillej me ata më shmë i prind se sa si mësues .
0

P O L I T I K A N I

Etëhem Haxhiademi ishtei nacionalist jo vetëm se vinte dhe jetoi në një familje nacionalise , por edhe sepse jetoi dhe u edukua për disa vjet të rëndësishm të jetës së tij në vende , që drejtoheshin nga qeverri të tilla . Nga kultura që mori u frymëzua nga idealet lliberale . Gjithashtu edhe kur u kthye në Atdhe u ushque me idealet e sistemit republikan , që filluan të cfaqen atëherë në Shqipëri midis intelektualëve .
Kështu kur vendi u pushtua nga fashizmi dhe filoi lufta për clirimin e atdheut , Erëhem Haxhuademin e shohim të punojë për formimin e organizatës Balli Kombëtar , organzatë kjo , që përmblidhte në gjirin e saj edhe njerëz me pikëpamje liberale e republikane . Këtë veprim për formimin eorganizatës Balli Kombëtar të tij na e vërteton Lef Nosi gjatë procesit gjyqësor të tij , që tha se për ngritjen e organizatës së Ballit Kombëtar në qytetin e Elbasanit kishte shkuar nga Tirana Etëhem Haxhiademi dhe kishte biseduar me ate . .
Kështu që gjatë Luftës së Dytë Botërore Etëhem Haxhiademin e shohim veprimtar të kësaj organizate , por jo në udhëheqjen e saj , madje as në krye të kësaj organizate të qytetit të Elbasanit , se e eklipsoi Lef Nosi me të kaluarën e tij atdhetare . Ai si atdhetar që ishte , punoi pa ndërperje në këtë organizatë në cdo keënd të Shqipërisë dhe sidomos në prefekturën e Elbasanit . Dhe është njohur si një nga veprimtarët e kasëj organzate .
Etëhem Haxhiademin ka kontribuar për zhvillimin e Konferencës së Mukjes . Al ka marrë pjesë në punimet e kësaj Konference që në takimin përgatitor që u zhvillua në 26 korrik të vitit 1943 në fshatin Tapizë . Pastaj mori pjesë në Konferencën e Mukjes , por si vëzhgues dhe me votë konsultative . Si i tillë , me që ishte i njohur si shkrimtar , mendohet se mund të ketë qenë edhe si një nga hartuesit e Marrëveshjes së Mukjes .Kur u bë mbledhja e parë e Komitetit Provizor të dalë nga Konferenca në fjalë ka marrë pjesë nga ana e Ballit Kombëtar tok me Hasan Dostin , Skënder Mucon , Vasil Andonin dhe Xhemal Herrin . Së fundi ka qenë edhe pjesëtar i komisionit nga ana e Ballit Kombëtar që të shkojë në Orenjë të Cermënikës për të caktuar Komisionin Definitiv të Komitetit për Shpëtimin e Shqipërisë që do të drejtonte luftën kundër pushtuesve deri në clirimin e vendit , mbledhje që u sabotua nga Enver Hoxha me urdhër të komunistëve jugosllavë , që drejtonin atëherë Partinë Komuniste të Shqipërisë për interesat e tyre , sidomos për problemin e Shqipërisë etnike .
Është për t’u përmendur një veprim atdhetar i këtij njeriu në Konferencën e Mukjes :
Në kohën kur përfaqësuesit e të dy partive pjesëmarrëse në atë Konferencë ishin në kulmin e mosmarrëveshtjeve për problemin e Shqipërisë etnike dhe gati për t’u shpërndarë , Erehem Haxhiademi ngrihet në këmbë dhe fillon të këndojë këngën ‘’Për Mëmëdhenë ‘ Të nxitur nga kjo këngë të gjithë pjesëmarrësit në mbledhje u ngritën në këmbë dhe kënduan tok me Etëhrm Haxhiademin këngën deri në fund . Pastaj , të qetë , vazhduan mbledhjen dhe miratuan problemin e Shqipërisë etnike .
Nga të gjitha këto detyra dhe ky veprim kuptohet rangu i tij në Organzatën e Ballit Kombëtar . Por me gjithë ate ai nuk u sgjodh kurrë anëtar i Komitetit Qendror i kësaj organizate , me gjithë se ai e dëshironte këtë post . dhe punoi pë këtë , sidomos në mbledhjen e Kapinovës .
Në fund të luftës a i ftohu marradhënjet me udhëheqjen e Organizatës së Ballit Kombëtar . dhe kur e ngarkuan që të shkonte në Elbasan për drejtimin e degës së Elbasanit , që ishte dobësuar shumë edhe nga largimi i kryetarit të saj Lef Nosi si regjent , ai nuk pranoi . Mbas këtij qëndrimi ai u tërhoq dhe e u mbyll në shtëpinë e tij në Elbasan .
Nga fundi i luftës , në tetor të vitit 1944 Komiteti Qarkor i Ballit Kombëtar i Elbasanit lëshoi një trakt me të cilin njoftonte shpërndarjen e tij . Midis firmave që kishin nënshkruar këtë deklaratë , ishte edhe firma e Etëhem Haxhiademit .
Më këtë veprim kuptohet , që ai largohet nga politika .
0
M I D I S D Y R R U G Ë V E

Në këtë kohë luftës civile në Shqipëri po i vinte fundi .. Forcat partizane të organizuara në brigada dhe të armatosura nga forcat aleate zotëronin tani Jugun e Shqipërinë dhe Shqipërinë e Mesme dhe po i drejtoheshin Veriut . Për t’i shpëtuar krimit , me mjete dhe forma të ndryshme , politikanë , ish qenerritarë , intelektualë të ndryshëm filluan të largohen nga Shqipëria .
Si këta muarën rrugën e mërgimit edhe drejtuesit e Ballit Kombëtar dhe të Legalitetit . .
Etëhem Haxhiademi nuk e mori rrugën e mërgimit , ai nuk u largua nga Shqipëria , ai ndejti në Atdheun e tij , në qytetin e Elbasanit , pranë familjes së vet .
Si spjegohet që ky personalitet i organizatës Balli Kombëtar nuk e mori rrugën e mërgimit ?
Pse , nuk e njihte ai komunizmin ? Nuk kishte lexuar ai , se cfarë krimesh kishin bërë të kuqtë në Rusi ? Nuk e kishte mësuar ai politikën e udhëheqësve të Partisë Komuniste të Shqipërisë mbas mbledhjes së Labinotit , ku u zyrtarizua vëllavrasja ? Nuk e kishte mësuar ai se delegatët e Titos që drejtonin Partinë Komuniste të Shqipërisë kishin në plan edhe zhdukjen e intelektualëve shqiptarë ?
Ai këto i dinte .
Po përse , vallë , atëherë ky njeri nuk mori rrugën e mërgimit si shokët e tij ?
Mos vallë ky njeri mendoi , se së shpejti do të sbarkonin në Shqipëri forcat angleze ?
Apo besoi deklaratat e udhëheqësve komunistë , se ata që nuk kanë lyer durët me gjak nuk do të ndëshkohen ?
Apo mendoi se si njeri i ndershëm dhe atdhetar që kishte menduar dhe punuar gjithenjë për të mirën e vendit , nuk do të pësonte gjë .
Apo pranoi humbjen dhe si humbës respektoi fitimtarët ?
Cilado qoftë arësyeja , Etëhem Haxhiademi qëndroi , por e pësoi shumë rëndë nga ai vendim .
0
N J Ë V I Z I T Ë

Ne , disa rë rinj elbasanas , që porsa kishim nisur rrugën e bukur të letërsisë , Etëhem Haxhiademin e nderonim dhe e respektonim , veprat e tij i lexonim me ëndje dhe , si bashkëqytetarë krenoheshim me ate .
Mbasi mbaroi lufta , në fillim të vtit 1946 , unë bashkë me një nipin e vet , i bëmë një vizitë në shtëpinë e tij . .
Ishte pranverë , një mbasdite e bukur .. E gjetëm në obrr duke vaditur lulet . Ai ishte i dhënë shumë mbas luleve . U gëzua shumë . . U përshëndetëm dhe na coi në dhomën ku kishte bibliotekën e tij . Kishte një bibliotekë të pasur
Ndejtëm një kohë të gjatë .
.Më bëri përshtypje pritja e tij e ngrohtë , biseda e lirë që bëri me ne , inetresi , që tregoi për ne dhe udhëzimet që na dha . Na pyeti se cfarë po lexonim , cilët shkrimtar pëlqenim më shumë e se cfarë po shkruanim . Gjatë bisedës na këshilloi që të lexonim sa më shumë dhe të mësonim pa tjetër mirë një gjuhë të huaj , që të lexonim jo vetëm shkrimtarët tanë , por edhe shkrimtarë të huaj . Nga shkrimtarët tanë na rekomandoi Lasgushin , Mitrush Kutelin e Ernest Koliqin dhe nga të huajët , shkrimtarët italianë dhe francezë .
Gjatë asaj vizite folëm edhe për veprat e tij . Aty na tregoi , se kur ishte student në Austri kishte shkruar një roman të titulluar ‘’TyrbJa e gocës ’’, por dorëshrimi i kishte humbur gjatë udhëtimit , kur po kthehej në Atdhe .
Biseduam vetëm për letërsinë .
Ai shkrimtar dhe unë një nxënës shkolle , Ai shkrimtar i njohur dhe unë një djalosh , që ëndërronte të bëhej shkrimtar . Ai mësuesi i im dhe unë nxënësi i tij
. Duke biseduar me ate , unë e ndjenja veten krenar , se po bisedoja me një shkrimtar të madh
Kur ikëm , na përcolli deri te porta e shtëpisë . .
Gjithë ato ditë jetova me kujtimet e asaj vizite
0
i N T E L E K T U A L I

Etëhem Haxhiademi , sikurse dihet , ishte një intelektual i formuar , që eci në jëtë e tij me krenari për idealin e tij republikan.
.Regjimi monarkist nuk e vlerësoi këtë intelektual sa e si duhej , ndërsa më vonë e vendosën në vendin që meritonte .
Si dihet , me interesimin e intelektualëve Mustafa Kruja dhe Ernest Koliqi më 12 prill të vitit 1940 u themelua Instituti i Studimeve Shqiptare si themel për ngritjen më vonë të një akademije shqiptare . Në këtë Institut është thirrur ajka e nteligjencës shqiptare e asaj kohe . Në këtë institut ka marrë pjesë edhe Etëhem Haxhiademi , në saje të meritatave të tij , ‘’Kur vajta së pari në atë Institut , _ më ka thënë Etëhem Haxhiademi , _ ata , që nuk më njihnin , nga mbiemri i im Haxhiademi , pritnin që të shikonin një haxhi me xhybe , me taxhën në kokë e me mjekërr dhe u habitën , kur panë një njeri të zakonshëm . ‘’
Për ta paraqitur sa më të plotë portretin e këtij intelektuasli duhet të përmendim edhe pjesëmarrjen e tij në Kuvendin e Parë Kombëtar .të Kulturës më 2 , 3 , 4 korrik të vitit 1942 në Strugë , në Shën Naum , dhe në Dibër . ‘’ Në kërë Kuvend , _ si ka deklaruar analisti i njohur Eugjen Merlika , _ u mbajtën shumë kumtesa të rëndësishme me karakter kultural nga personalitetet më të rëndësishëm të asaj kohe . Dtramaturgu Etëhem Haxhiademi mbajti kumtesën ‘’Teatri dhe muzika shqiptare ‘’ .
Pjesëmarrja e Etëhem Haxhiademit në këtë Kuvend , ku referuan personalitete të kulturës shqiptare si Ernest Koliqi , Dom Lazër Shantoja , Vangjel Koca e të tjerë , tregon fare mirë se Haxhiademi respektohej në atë kohë si intelektual i mirëfilltë ..
Edhe mbas lufte Haxhiademi është njohur si shkrimtar dhe ze vend në Lidhjen e Shkrimtarëve që me krijimin e saj në Tiranë në vitin 1945 dhe është sgjedhur edhe si anëtar i Komitetit Drejtues i saj . Ndërsa kur në Elbasan e krijua Dega e kësaj Lidhje , ai sgjidhet kryetar . Si kryetar i kësaj Dege Haxhiademi nuk mori pjesë në asnjë veprimtari të saj me përjashtim të një mbasdite letrare mbajtur në Elbasan në fillim ë vitit 1946 . Në këtë mbasdite letrare Dhimitër Shuteriqi recitoi një fragment nga poema ‘’O Ptoleme ‘’ dhe Sterjo Spasse lexoi një kapitull nga romani ‘’Afërdita përsëri në fshat ‘’ ,, që porsa e kisht përfunduar .
Etëhem Haxhiademi , që ishte kryetar i Degës së Elbasanit , duhej të fliste në atë mbasdite letrare , por ai nuk f0li fare
Shtojmë se kur do të shkonte në Jugosllavi delegacioni i parë nga Lidhja e Shkrimtarëve të Shqipërisë , si kryetar i këtij delegacioni u propozua Haxhiademi , por ai nuk pranoi .
Mos vallë , kishte filluar të dyshonte për qëndrimin ndaj tij ?
0
A R R E S T I M I

Në vitin 1947 Shqipëria , me urdhër të ‘’vllezërve jugosllavë ‘’ , u kthye në një kasaphane të përgjakëshme . Në ketë kasaphane u përgjakën shumë intelektualë të ndryshëm , tregtarë ,ish pronarë e ish oficerë . Në këtë kasaphane u përgjak lemerishëm edhe themeluesi i tragjedisë shqiptare , poeti , anëtari i i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë dhe kryetari i Degës së kësaj Lidhje për Elbasanin , profesori i Normales , Etëhem Haxhiademi .
Ishte një natë e errët .Qielli nxinte për të lajmëruar krimin . Kukuvajkat kuisnin për të thirrur vdekjen .
Ethem Haxhiademi në dhomën e tij të punës kishte hapur fletoret e nxënësve dhe po korigjonte hartimet e tyre me temë ‘’Djali pa nanë , si nata pa hanë ‘’ . Me këtë temë profesori i Normales donte t’u shtonte nxënësve daahurinë , atë ndjenjë që Diktatura po e zëvendësonte me urrejtjen klasore .
Ishte mezi i natës , kur hijet e përgjakura të Diktaturës hapën me forcë dritaren e dhomës ku ai po punonte i dhe hynë brenda , e arrestojnë , i venë hekurat dhe e nisin për në Tiranë , duke lënë në një tmerr të llahtarishëm gruan dhe fëmijët e tij të vegjël , dy djemt e dy vajzat të pa rritura mirë .
Atë natë u arrestuan edhe shumë qytetarë të tjerë .
Mbas disa ditësh muarën nga Burgu i Madh i Elbasanit edhe katër të burgosur për t’l implikuar me akuzat e të arresturëv . Këta ishin SHefqet Baholli , Salim Ceka e Nazmi Fagu , që të tre të dënuar me burgim të përjeshëm dhe mua . Birucat e Grand hotelit , ku ishte vendosur atëherë Dega e Punëve të Brendëshmë , u mbushën plot me të arrestuar .
Etëhem Haxhiademin e mbajtën në Tiranë disa muaj në tortura të tmërreshme .
Kur e kthyen në Elbasan për ta gjykuar , unë nuk e njohta . Ishte plakur shumë , ishte dobësuar e tretur . ishte kërrusur dhe mezi ecte . Ishte transformuar , që të vinte keq ta shikoje .
Të arrestuarit i mbajtën 13 muaj nëpër birucat e Grand hotelit dhe në biruca të tjera , të izoluar me gjashtëqind gram bukë dhe një litër ujë në ditë , duke i torturuar tmerrësisht . Cdo ditë e cdo natë birucat e Grand hotelit ushëtinin nga ulurimat e tyrë dhe spërkateshin me gjakun që u rrithte nga torturat .
.Gjykimi i tyre u bë në zyrat e Degës së Brendëshme më dyer të mbyllura . Në grupin e parë , që u gjykua , ishte edhe Etëhem Haxhiademi . Ai u akuzua se kishte riorganizuar Ballin Kombëtar . Dramaturgun poet e dënuan me vdekje .
Gjatë Diktaturës shumë nga të akuzuarit në hetuesi dhe të dënuarit me vdekje para togës së pushkstimit kanë mbajtur qëndrim dinjitoz . Në hetuesi ka ndodhur që të akuzuarit i kanë duruar torturat cnjerëzore dhe kanë vdekur në duar të hetuesve . Ka ndodhur që të dënuar me vdekje para togës së pushtimit kanë sfiduar vdekjen , Një djalë nga Labëria , që mendonte se do të dënohej me vdekje , kishte gjetur një copë xham dhe kur kryetari i gjygjit shqiptoi dënimin e tij me vdekje , nxorri xhamin , cau barkun e tij duke thënë , se trupin e tij nuk e shpojnë dot plumbat e komunistëve , ra i vdekur para trupit gjykues .Ka qëlluar që një malsor para togës së pushkatimit , kur prokurori i tha , që të kthehej mbrapsh , ka hapur gjoksin dhe ka thënë që të qëllojnë , se trimat nuk kanë frikë nga vdekja .
Etëhem Haxhiademi nuk veproi kështu , kur kryetari i gjygjit ushtarak komunikoi dënimin e tij me vdekje . Ai shqiptoi me një herë shprehjen atdhetare që thonin rilindasit tonë , kur i pushkatonin turqit . Ai thirri : ‘’Rroftë
Shqipëria !’ Dhe nga ajo thirrje ushtoi e gjithë salla dhe trupi gjykues shtangu .
Në ato gjygje të asaj kohe tok me Haxhiademin u dënuan me vdekje edhe të tjerë . Mbasi mbaroi gjykimi i të gjithë të arrestuarëve , ata me dënime të ndryshëm i dërguan në Burgun e Madh të qytetit , të dënuarit me vdekje i futën prap nëpër birucat , ku ishin më parë , ndërsa ne , katërt e tjerë , që ishim dënuar më parë , na futën tok në një birucë
Në këtë kohë birucat e nëndheshme të Grand hotelit ranë në një qetësi . Nuk bëheshin më tortura dhe nuk ndiheshin më ulurima cdo natë si më parë . Atëherë në atë kat të nëndheshëm zotëronte një heshtje që të lemeriste , që të kallte tmerrin . Ishte një heshtje të vdekurish .
Por kjo heshtje nuk vazhdonte cdo natë , sepse herë mbas here krimi shprehte urrejtjen e tij klasore duke vazhduar të torturonte Etëhem Haxhiademin , edhe pse ai ishte dënuar

P U S H K A T I M I

Mbas disa ditësh disa nga të dënuarit me vdekje Gjykata e Lartë ua fali jetën . Dënimi i tyre u kthye në burgim të përjetshëm . Ata të shkretë u gëzuan .
U gëzuan se u falën jetën ! Atë jetë që ua kishte falur vetë Zoti . Atë jetë deshi t’ua merrte Diktatura , t’ua grabiste duke i torturuar , që të pranonin krimet , ato krime , që nuk i kishin bërë kurrë dhe as që kishin menduar ndonjë herë , t’i bënin .
Iu njoftua ky vendim dhe ua hoqën prangat .
Tani ata do të kishin jetën , por jo lirinë . Lirinë atyre Diktatura do vazhdonte t’ua grabiste . Tani ata do të jetonin pa liri , pa familje , pa njerëz , pa gjallëri , pa gëzime , në një jetë të heshtur , në një jete të mërzitëshme ,në një jetë të trishtueshme , në një jetë të vdekur . Tani ato do të vuanin gjithë jetën nëpër kanale , nëpër miniera , nëpër mocaliste duke luftuar me vdekjen , për të jetuar lirinë e ëndërruar , atë liri , shpresa e së cilës rrinte e fshehur në ndërgjegjen e tyre .
Po atë ditë ata i dërguan në Burgun e Madh të qytetit .
Tani në birucat e nëndheshme të Grand hotelit mbetën vetëm të dënuarit me vdekje që do të pushkatoheshin dhe ne të katër , që ishim dënuar që më parë .
Të dënuarit me vdekje , të lidhur me pranga , rrinin të ndarë në ato biruca në heshtje në shoqëri me vdekjen . Rrinin e mendoheshin , mendheshin dhe kujt0heshin . Kujtonin akuzat e rrema , që u kishin vurë , torturat që u kishin bërë , procesverbalet , që kishin firmosur në gjendje agonije , kujtonin procesin gjygjësor , fjalët e prokurorit , akuzat e trupit gjygjsor dhe vendimin e gjygjit , atë vëndim të tmerrshëm , të hatashëm , vendimin me vdekje , që i ushtonte ende : ‘’ Me vdekje ! Me vdekje ! Me vdekje ! ‘’ Mendoheshin dhe kujtonin njerzit e familjes së tyre , që nuk do t’i shikonin më , kurrë , prindërit , gruan e re të porsamartuar , fëmijët , që pritnin t’u ktheheshin baballarët , por nuk do t’u ktheheshin më , kujtonin kushurinjtë , shokët , miqtë .
Ata ishin shtatë gjithësej : Dhe midis tyre ishte edhe Etëhem Haxhiademi .
Po ky njeri ,Etëhem Haxhiademi , vallë , a po mendonte dhe a po kujtonte edhe ai si të dënuarit e tjerë me vdekje ?
Edhe ai po mendonte dhe po kujtonte si të dënuarit e tjerë me vdekje , por jo gjithënjë ,sepse ate , si kemi thënë , vazhduan ta torturojnë edhe mbasi u dënua me vdekje . Ai shkrimtar edhe pse jetonte nën ankthin e vdekjes , duhej torturuar , duhej të vante , qëj ata njerës të ushqyer me krimin , të shuanin urrejtjen për këtë njeri të madh . Dhe nga këto tortura të vazhdueshme ai u bë një skelet i gjallë , që , kur e nxrrnin për të shkuar në banjë , mbahej te muri , se nuk kishte më fuqi të qëndronte në këmbë dhe së fundi edhe të e`ci këmba dorëas
Kjo gjendje vazhdoi deri në mengjezin e datës 9 mars të vitit 1948 , kur në bincat e Grand hotelit sbritën disa oficerë dhe policë dukë uluritur e duke qeshur .
Erdhi dita e pushkatimit . Erdhi casti i vdekjes .
I nxuarrën nga birucat me radhë për t’i pushkatuar : Zija Lunikun , avokatin e nderuar të Elbasanit , Fadil Gurmanin , mësuesin idealist të shkollës ushtrimore , Kamer Kazazin , mësuesin e talentuar që kishte mbaruar shkollën e Fullcit , Mahmut Macin , mësuesin e bujqësisë të shkollës Normale , Mehmet Elezin , atdhetarin e papërkulur të Peqinit , dhe Xhaferr Mirakun , ish luftëtarin e Luftës së Spanjës , luftëtar dhe bashkëpunëtor i Enver Hoxhës , dhe ish komandant i një brigade partizane
Etëhem Haxhiademin nuk e nxuarrën nga biruca . Ai nuk do të pushkatohej . Atij njeriu i ishte falur jeta .
Në lidhje me këtë fakt është shprehur mendimi se duhet të ishtë bërë një ndërhyrje tek diktatori Enver Hoxha , sepse akuzat kundër Etëhem Haxhiademit ishin shumë të rënda . Por se cili ose cilët e kishin bërë këtë ndërhyrje janë shprehur tre variante . Një variant është se ndërhyrjen do ta ketë bërë profesor Aleksandër Xhuvani me Omer Nishanin . Varianti i dytë është se do ta ketë bërë po Aleksandër Xhuvani por tok me Ymer Dëshnicën , ndeërsa varianti i tretë ishte prap po me prof Xhuvanin , por tok me prof. Kostaq Cipon . Në të tre variantet del figura e profesor Aleksandër Xhuvanit dhe kjo duhet pranuar , se ai ishte figurë e vjetër atdhetare , se ishte personalitet i lidhur shumë me Qeverrinë e atëhershëme dhe se ishte babai i dëshmorit Ptoleme Xhuvani . .
Varianti i parë , shoqërimi i prof. Xhuvanit me Omer Nishanin nuk duhet besuar , sepse Omer Nishani , pamvarësisht nga posti ku ndodhej , nuk kishte konsideratë për atë ndërhyrje . Edhe varianti i dytë , shoqërimin e prof . Xhuvanit me doktorr Ymer Dëshnicën nuk duhet besuar , sepse doktorr Dëshnica atëherë ishte një mjek i thjeshtë gjysëm i internuar në Berat . Ndërsa varianti i tretë , shoqërimi me prof Kostaq Cipon duhet besuar , sepse prof . Cipo kishte atëherë një post që mund t’i drejtohej Diktatorit . Përfundimisht më tepër duhet pranuar varianti i tretë se i këtij mendimi ishte edhe vetë Etëhem Haxhiademi , si më ka thënë kur ishim tok në Burgun e Madh të Elbasanit .
0
A M A N E T I

Në ato biruca të Hotel Grandit tani ishim vetëm pesë vetë , katër ne të burgosurit të mëparshëm dhe Etëhem Haxhademl tani i dënuar me burgim të përjetshëm .Sigurisht që egzekutimi i të gjashtë të dënuarëve na dëshpëroi shumë ,se ishin njerëz të mirë , të ndershëm , atdhetarë dhe të pafajshëm . Por edhe ulja e dënimit të Haxhiademit na gëzoi .
Ne u gëzuam , por edhe krimi , sepse iu fal jeta , u inatos edhe më shumë dhe e shprehte urrejtjen dhe inatin ndaj këtij shkrimtari , duke i vazhduar torturat më shpesh dhe më të egra . Dhe ai arriti një ditë që , po ta shikonte ndonjë njeri në atë gjendje me siguri nuk do ta njihte se cili ishte . ,
Mua atëherë , me që ishja shumë i ri , afër njëzet vjec dhe me dënim të pakët në krahasm me të tjerët , policët që shërbenin në birucat e nëndheshme qëllonte që më nxirrnin në koridorin e birucave për të bërë pastrimin e tij nën mbikqyrjen e tyre dhe me porosi që të mos komunikoja me ‘’ armikun e poullit ‘’ Etëhem Haxhiademi .
Një ditë rastisi që , ndërsa unë po pastroja koridorin , polici hapi derën e birucës së Haxhiademit , që ai të shkonte në banjë dhe vet u ngjit lart . Haxhiademi doli nga biruca dhe ne të dy u ndodhm ballë për ballë . . Haxhiademi me mundim të madh dhe duke rrënkuar m’u afrua , më kapi duarët dhe më porositi , që , kur të përmbyset diktatura , të shkruaja një tragjedi për ate duke u bazuar mbi vuajtjet e tij aty . Unë shtanga . Ai shtoi se po më linte një amanet dhe amanetin nuk e tret as dheu .
Kaq më tha dhe u largua .
Këtë amanet ma ka përmendur më vonë disa herë , kur ishim të dy në kaushin e tretë të Burgut të Madh të Elbasanit . Ma kujtoi edhe më vonë , kur unë u lirova nga burgu . Duke u përshëndetur , ai më tha :
_ Mos e harro amanetin !
0
N Ë P Ë R B U R G J E

Eëhem Haxhiademin nuk e mbajtën shumë kohë në Burgun e Madh të Elbasanit . Jo më shumë se katër vjet . Prej këndej tok me disa të burgosur të tjerë të dënuar rëndë e dërguan në Kalanë e Gjirokastrës . Nuk dihet se sa kohë e mbajtën atje . Prej andej e dërguan në burgun e Burrelit , ku Diktatura grumbullonte të burgosurit më të rrezikshëm .
Në burgun e Elbasanit e kanë mbajtur vazhdimisht në kaushin e tretë . Kështu quheshin atëherë dhomat e burgut , kaush . Ky kaush ishte kaushi më i keq i atij burgu . Atje nuk hynte kurrë dielli . Në burgun e Elbasanit Haxhiademin mundoheshin ta ofendonin . Por dhe ai mundohej të mos u jepte ndonjë shkak . Kështu , për shembull , kur makina , që sillte bukën për të burgosurit , prishej , komanda e burgut nxirrte të burgosur me dënime të ulët të merrnin bukën duke e sjellë në krah . Bashkë me këta të burgosur caktonte edhe Erëhem Haxhiademin . Ai nuk kundërshtonte . Shkonte me të tjerët në furrë , ngarkonte thesin me bukë në kurris dhe ecte me kokën lart në mes të qytetit tok me të burgosurit e tjerë .
Unë disa muaj kam ndejtur në një kaush me ate . Madje rastisi që edhe të rrija e të flija ngjitur me ate .
Ishte njeri i heshtur . Nuk fliste pa e pyetur njeri . Më shumë mendohej , se sa fliste . Dhe kur fliste , fliste me ngadalë , dhe me zë të ulët . . Nuk hapte vetë ndonjë bisedë , vetëm ndëgjonte të tjerët dhe nuk ndërhynte në debate . Nuk pranonte të hynte në biseda politike .Kur fillonte ndonjë e tillë , largohej .Ndoshta se ishte ende nën ndikimin e tmerrit të torturave të hetuesisë .
Kur i vdiq i vëllai i vetëm , priti në heshtje ngushullimet nga të gjthë të burgosurit e kaushit .
Kur bisedonim për letërsinë , fliste me respekt për at Gjergj Fishtën dhe lavdëronte Lasgush Pogradecin , Mitrush Kutelin dhe Ernest Koliqin , Shpesh thoshte , se i vinte shumë keq , që i kishin sekuestruar bibliotekën .
Kur na nxirrnin në pajdos ( pajdos i thonin kur na nxirrnin në oborrin e burgut një orë në ditë ) ai nuk shoqërohej me njeri . Vinte rrotull vetëm nëpër oborr .
Ka ndodhur , që ka ndihmuar me ushqim ndonjë të burgosur të varfër , por pa rënë në sy .
Kaq mund të therm unë për kohën që kam jetuar me ate , Ndërsa at Konrrad Gjolaj O.F.M. , që ka jetuar me ate për një kohë të gjatë në Burgun e Burrelit është shprehur në veprën e tij , se ‘’Kam ndejë 6 vjet me te . Shumë i sjellsheëm .Ishte me parime moderne .Aspak fanatik Jo fetar .Kishte dijtë me i ba ballë ‘’krymave të burgut ‘‘ . Ai kishte shoqëni të gjanë dhe konsiderohej prej të gjitheve zotni .Ashtu ishte . Nuk gabonte kurrë kur i ndante njerzit ndër të kulturuem dhe të pa kulturë . Ishte qefli diskutimesh në të gjitha fushat .dhe e kalonte kohën gjithmone tue lexue , bile edhe shtrimë ratë . Diskutimet i kishte koncize dhe me llogjikë .Pranonte gabimet .dhe dinte edhe me lypë të falun , gjithëmonë tue u bazue tek e drejta . ‘’
Në Burgun e Burrelit nuk ishte më i heshtur dhe larg bisedave si në burgun e Elbasanit , se tashmë kishte kakuar një kohë e gjatë nga kohë e torturave , se ishte ambjentuar me jetën e burgut dhe se në këtë burg kishte shumë njerëz të kulturuar .
Një ish i burgosur , që ka qenë në një dhomë me ate në Burgun e Burrelit , më ka thënë , se nuk përgojonte njeri dhe se ishte absolut kundeër vjedhjes .’’Kur një herë i vodhën gjysmën e sheqerit kokrra , që i kishin sjellë nga shtëpia , ai u inatos dhe shfryni shumë rëndë . Kur i iku inati tha se , nuk duhej t’i vidhte asnjë kokërr se , po t’i kërkonte , ai do t’i jepte , sa të donte .
0
V D E K J A

Mbasi jetoi një kohë të gjatë nëpër burgjet e tmerrsheëm të Diltaturës , ky njeri ndërroi jetë në burgun e Burrelit në 17 mars 1965 në moshën 63 vjecare .
Vdiq ai njeri , që e deshi jetën . Vdiq ai njeri që shkroi për jetën . Vdiq ai njeri , që ia rrëmbyen jetën Një jetë e pastër . Një jëtë e kulturuar . Një jetë shqiptari . Sa nevojë ka Shqipëria për jetë të këtilla !
Vdiq .
Por vdekja e tij është misterioze . Mund të ketë qenë e natyrëshme , por mund të ketë qenë edhe ktriminale .
Kështu prifti Konrrad Gjolaj O.F.M . thotë se ka vdekur mbas dy muajësh që pësoi një atak , natën në gjumë : ‘’Një dite i ra të fikët në oborr. U ndodha afër dhe i dhashë ndihmën e shpejtë dhe thirra infermieren . Erdhi dhe e mori me vedi n’infermieri .U kuptue se kishte qenë infrakt . Kur erdhi në dhomë , me dashamirësi e keshillova me kenë i kujesshëm se po t’u përsërit edhe nji here , do ta kesh pisk . Mbas dy muajsh , kur kishte ra me fjetë , kishte vdekë në gjumë .’’
Një vdekje e qetë , një vdekje e lehtë , një vdekje e dëshirueshme nga të gjithë . Një vdekje pa vuajtje .Kjo vdekje mund të quhet e natyrshëme , por pse mos të quhet edhe nga një helmim me efekt të ngadalshëm ? Diktatura nuk donte që ai njeri të dilte i gjallë nga burgu . Pse e torturonte edhe mbasi iu fal jeta ?
Kritiku Petrit Plangarica thote se ai ka vdekur në një mynurë tragjike .
Poeti Visar Zhiti është shprehur se , si i ka thënë një ish i burgosur , Haxhiademi është helmuar , që të mos dilte t gjallë nga Burgu i Burrelit .
Edhe mua ma ka thënë një ish i bugosur politik të njejtën gjë . Për këtë lloj vdkje ma ka folur edhe e shoqja e Etëhem Haxhiademit në shtëpinë e saj , kur unë i shkova për ngushullim për vdekjen e të shoqit. .
Diktatura i mohoi lirinë dhe më vonë i vodhi edhe jetën .
Por këtij njeriu nuk i dihet edhe se ku janë varrosur eshtrat e tij . .
Mbasi u shkërmoq komunizmi , një komision i Shoqatës së të ish të përnfjkurve politkë i Elbasanit u mundua të gjejë eshtrat e këtij njeriu . Takuan në Tiranë infermierin e Burgut të Burrelit , por ai nuk tregoi gjë . Shkuan e pyetën në Burrel , Njerzit tundnin kokën të helmuar . Shkuan në Burgun e Burrelit , ai ishte kthyer në një gërmadhë . Qershia ishte zhdukur . Njëri nga ata më tha se , në një një gropë kishin parë eshtra njerzish . U kthyen në Elbasan të mërzitur për qndrimin e qeverrive , të partive politike , të shoqatave të ndrysme për mos interesimin për këtë problem atdhetar . Në fund , kur familja i humbi cdo shpresë se mund të gjendeshin eshtrat e njeriut të tyre , ndërtoi në mes të varrezave të Elbasanit një varr fiktiv me mermer të zi ku u shkrua ky epitaf : ETËHEM HAXHIADEMI , 1902 – 1965
Po të kaloni në Elbasan , shkoni dhe e vizitoni atë varr dhe përkuluni me respekt para kujtimit të atij njeriu .
0
V L E R Ë S I M E

Për vlerën letrare të veprave të tij , por edhe për veprimtarinë e tij atdhetare , që ai zhvilloi , Etëhem Haxhiademi ze një vend të vecantë në sofrën e shkrimtarëve atdhetarë shqiptarë .
Ai është themeluesi i tragjedisë shqiptare nga shtatë tragditë , që shkroi , ai është poet dhe poezitë e tij edhe sot lexohen me ëndje , ai është romancier , pamvarësisht se dy romanet , që shkroi nuk u botuan dhe humbën tok me një dramë , ai është edhe shkrimtari që ktheu në shqip kryeveprën e Vitgilit .
Haxhiademi ishtë politikan me ide republikane , antikomunist .Punoi dhe luftoi për clirimin e Shqipërisë në krahun e djathtë të politikës shqiptare dhe përmendet edhe si veprimtar në Konferencën e Mukjes . .
Njeri me karakter të fortë , idealist me pikëpamje republikane . Punoi dhe luftoi për clirimin e Shqipërisë në krahun e djathtë të politikës shqiptare .E shohim edhe veprimtar në Konferencën e Mukjes .
Gjatë Diktaturës u arrestua , u torturua tmerrësisht , u gjykua , u quajt nga trupi gjykues kriminel dhe u dënua me vdekje . Kur kryetari i gjykatës ushtarake njoftoi dënimin e tij me vdekje , ai thirri ‘’ Rroftë Shqioëria!’’ I u fal jeta nga Diktatori se ndërhynë njerzit që e vlerësonin , Vuajti vite të tërë nëpër burgjet e tmerrshëm dhe , së fundmi .vdiq i helmuar nga Diktatura , që të mos dilte i gjallë nga burgu
Mbas shkërrmoqjes së diktaturës komuniste Etëhem Haxhiademi u vlerësua me të drejtë si shkrimtar e atdhetar dhe vepra e tij filloi të studjohet në shkollat e mesme të vendit tonë .
Mbas shkërrmoqjes së Diktaturës shkrimtarë , kritikë , analistë e gazetarë nga SHqipëria e Kosova u muarën me veprën e Haxhiademit Po shënojmë disa nga vlerësimet e tyre :
Analisti i mirënjohur Eugjen Merlika e ka vlerësuar veprën e tij dhe Haxhisademin e ka quajtur ‘’Dramaturgu i njohur ‘’
Zoti Josif Papagjoni e ka përcaktuar Etëhem Haxhiademin ‘’ Dramaturgu i heronjve mitik ‘’ dhe për ate shkruan : ‘’ I pajisur me koncepte letrare e teatrore të kohës , ai u bë në dramën shqipe një nga stilistët dhe udhëhapësit e modelit mitologjik e modernist , duke risjellë në subjektet e mocme shtresime e ngjyresa të kohëve aktuale me theksa mbi anët morale dhe ekzistenciale të njeriut . ‘’
Shkrimtari Tomorr Plangarica shprehet mbi zhvillimin e mesazheve në tragjeditë e Haxhiademit , se ato ‘’ lindin dhe nisin të përcohen nga përplasja artistikisht përmes një veprimi dramatik në tragjedi , ato janë të kapshëm , të pranueshëm dhe të dëshiruar nga publiku dhe lexuesi i thjeshtë .’’
Studjuesi Anton Cefa duke u bazuar në vlerën e veprave të këtij shkrimtari , shprehet : ‘’ Në se romantizmin në letërsinë tonë e përfaqësojnë De Rada , e Naimi , e themi me plotgojën që klasicizmin e përfaqëson Haxhiademi . Në themi se Naimi është pjellë e vonë e romantizmit , sic e ka cilësuar Cabej , Haxhiademi është pjellë tepër e vonë e klasicizmit ……Haxhiademi duke i marrë subjektet nga antikiteti grek , bibla dhe nga historia e jonë e herëshme dhe mesjetare , trajtoi probleme shoqërore e morale të shoqërisë shqiptare .Kështu që veprat e tij kanë karakter të theksuar edukativ dhe didaktiv . ‘’
Në veprën ‘’Elbasani , Enciklopedi ‘’ Etëhem Haxhiademi është cilësuar si ‘’ më i miri dramaturg i periudhës midis dy luftrave ‘’.
Ndërsa at Konrrad Gjonaj O .F.M. , kur ai vdiq , është shprehur : ‘’Kombi shqiptar humbi nji njeri të madh ‘’

E P I L O G

Këtë monografi do ta përfundoj me një propozim .
Kemi perpara 50-vjetorin e vdekjes të shkrimtarit dhe politikanit Etëhem Haxhiademi , 17 mars 2015.
A nuk do të ishte mirë që me rastin e këtij përvjetori qyteti i Elbasanit të sbukurohet me një shtatore të Etëhem Haxhiademit ? Pse , nuk e meriton ky njeri kërë vlerësim?
Sa madhështor do të duket Elbasani , kur midis shtatoreve të Kostandin Kristoforidhit, Aqif Pashë Bicakut , Aleksandër Xhuvanit dhe Isuf Myzyrit të vendosej edhe shtatorja e Etëhem Haxhiademit, e themeluesit të tragjedisë shqiptare! Do të ishte krenari për qytetin e Elbasanit .
Besoj, që Bashkia , partitë politike dhe intelektualët e Elbasanit do të nxiten për realizimin e këtij propozimi.
Njerzit që na nderojnë , duhet t’i nderojmë. Fundja , kjo është një detyrë atdhetare.