Archives for August 2015

XHEMIL LATO, PIKTOR I SHPIRTIT TË DASHUR HUMAN/
Nga Albert HABAZAJ/
Novela “Kufitarja e ushtarit gjumëtrazuar” e shkrimtarit dhe poetit emblematik për Vlorën e Re Letrare është një prurje cilësore, që na bën ta mbajmë lart ballin krijues, ballafaquar me të tjerët, që dinë ta përdorin penën artistike.
Figurat dhe personazhet e librit më janë bërë të dashura. Është pranuar, që dhe në prozë, Xhemili është poet, është lëng artistik, është musht metaforash e similitudash, sepse vetë është një vreshtar i madh e i sprovuar në këtë “zanat”. Tema është e veçantë, gati e parrahuar, apo e rrahur jo mirë deri më sot. Subjekti zhvillohet pothuaj në një postë kufitare, ku një grup djelmoshash, në vrull të demit, janë të ngarkuar me ligj të kryejnë shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe janë në roje të Atdheut, me gojën kyçur me një çelës të ftohtë. Ngjarjet janë të shtrira në kohë të caktuar, me persona realë të personazhuar artistikisht dhe në hapërisë konkrete, në pikën kufitare të Kovicës, mbi Gjirokastër, apo mbi qytetin e gurtë, në malin e Ganës, siç shkruan autori. Edhe pse të patrajtuar tërësisht, sepse kaq janë parametrat e lejuar të prozës së mesme, në novelën “Kufitarja e ushtarit gjumëtrazuar”, personazhet janë të gdhendur e mbresëlënës. Në libër na shfaqet jeta e vështrirë ushtarake e kufitarëve, dashuritë e tyre, dhembjet, ëndrrat, urrejtjet, marrëdhëniet eprorë – vartës në disa plane, një botëz njerëzore, që s’të shkulet nga truri. Po kujtoj disa nga ata personazhe, që do të rrojnë gjatë në kujtesën time: Ushtari Lotal Meçe, me atë emër me përzjerje lotësh apo lot shqiptari në kufi, lot albanezi, LOT – AL!…Sefer Bleta, njeriu me botë të madhe, ai komandanti i urtë, me atë fjalë të ëmbël si mjaltë për ushtarët, i përgatitur në shkencën ushtarake, trim e burrëror, asnjëherë s’i dëmtoi ushtarët, as kur vetë e pësoi, por me gjykim prindi dhe atdheu, me shpirt të pasur poeti i përmirësoi ata djem furtunë, që s’kishte zot t’i mbante. Dhe vertikaliteti i ububushëm e shpërbleu për Mirësinë e tij: nga skaji jug lindor, fiuuu, në skajin verilindor! Por vigani Sefer Bleta asnjëherë nuk ra, sespe me të qe e drejta. Po Lena, Lena Zhogo, e bukura Lena e Llogos, personazhi aq tërheqës, stoik e simpatik, me atë fytyrë “si ujëvarë në dritë të diellit”, që i mbush të 117 faqet e librit me erën e dashurisë kufitare, me aromën e saj të ngrohtë, të virgjër e besnike. Janulla që e çmendën ligësitë e kapter Istrefit; Halimi, që nxiu jetën e tij në lule të rinisë, që ia preu ëndrrat dashurore rrufeja në kullën e vrojtimit; Gëzim rrodhjaku; Zija Tahiri, ai kurrizua gjatosh i fiksuar…Po ai shejtani i përroit, ai, Jakovi, djalluc i heshtur, që ishte dhe burrë i martuar, që e mbanin si ujin e pakët e si “babanë e lezeteve”, por që qenkej bërë vegël e Istref kapterrit. E përse? Për ndonjë racion buke thatë e gur të ftohtë që i fusnin në xhepin e kapotës! Për pesë gram kothere jepte shokët. U bë spiun i poshtër. Galeria e personazheve të Latos është e pasur, por pa poetin bujar Namik Mesapi, nuk do të kishte rrezatimin vezullues që ndjejmë në këtë novelë. Dyzet vjet më parë. Ushtarët ishin të rinj, idealist, atdhetarë. Ata pinin cigare që helmonte derrin dhe nuk binin pre e provokimeve matanase. Rrëfimi ngarkohet me dramë, me dashuri e me dhembje, me personazhe realë të ngritur në art mjeshtërisht nga gjumëtrazuari për mirësi e për Atdhe, nga Xhemil Lato, brilanti ynë.
Në këtë novelë të autorit Xh. Lato, personazhet nuk janë ose vetëm pozitivë, ose vetëm negativë. Ata kanë edhe të mira, edhe të këqia. Edhe të mirët gënjejnë. Kujtojmë Lotalin, që i thoshte Lenës se qe djalë i vetëm e djalë qyteti, me vilë buzë detit në qytetin e madh…Por këto lajthitje mund t’i klasifikojmë gënjshtra të bardha, në kontekst, si anglezët. Edhe pse, në rastin tonë patën pasoja të pakonceptueshme për Lenën, që priti e priti, sa pret guri, e iku, në Gjermani… Lotali iku dhe ai me mësuesllëkun e tij…fshatrave, burgjeve…Personazhet e Xhemilit nuk janë fotografi bardhë e zi, janë kompleks, siç ndodh në realitet, nuk janë të kulluar, kanë edhe vlera, kanë edhe të meta; varet nga doza me të cilat i ngarkon autori ata, me virtyte ose me vese. Për hir të dashurisë ndaj vashës si vesa, kufitari 23 vjeçar i duron vuajtjet e këpucëve të shtrembëra, që i vrasin këmbët. Për hir të dashurisë që ka ndaj Atdheut, Lotali i duron ato dhembje, që i pikin në thelb të kockës. Kemi para syve, që me dialogë të thjeshtë, jo pompozë, zakonshmërisht, bindës e jo deklarativë na jepet dashuria e personazhit kryesor, Lotit, në dy linja: ndaj të Bukurës së Zemrës, Lenës dhe ndaj të Bukurës së Dheut, të Bukurës së Gjakut, të Ashtit të të parëve – Shqipërisë, Atdheut të patjetërsueshëm. Nuk po bëj skaner të librit, por dua të perifrazoj një fjali nga novela: “Dita ishte e bukur si për t’ia prerë këmishë për dashuri” – Shkëlqimtare, sa që më mbush me një zili të pastër, të ëmbël dhe admiruese është kjo fjali. S’po përmend emra, por sikur të mos e dinim që është shkëputur nga novella “Kufitarja e ushtarit gjumëtrazuar” do të hamendësonim se është ndonjë pasazh i pabotuar ende në shqip nga Gabriel Garsia Markes. Autori shfaqet fuqishëm e bukur si piktor portreti në prozë. Me lakonizëm na paraqet njerëzit: edhe kufitar Zijain, edhe Lefterin, edhe Halimin, edhe berberin, edhe Namik Mesapin e poezisë dhe të kapotës së ngrohtë. Nëpërmjet paraqitjes së tyre, shfaq botën e tij humane e mbi të gjitha e në vijimësi mirënjohjen, si virtyt kryesor qytetar të njeriut në përmasa universale. Kapota e Namikut që ngrohu Lotalin na duket se na ngroh edhe ne, aq bukur e gdhend autori, saqë e kthen në simbol të mirësisë, si metaforë të solidaritetit njerëzor. Ajo kapotë është, ndërkohë, një “piramidë kufitare”, e gjallë e garancisë për Dheun tënd, për Vatrën, për Zjarrin, me rrënjë në dashuri, në frymëmarrje të pastër, në liri njerëzore pa komplekse religjonale, veçse kurrë jo bllok a shtyllë e ulët prej guri, prej çimentoje etj., që vjen sipër më e ngushtë dhe që vihet si shenjë në vijën e kufirit midis dy shteteve (Shqipërisë dhe Greqisë). Është një urë njerëzore e mirësisë, e miqësisë, e dashurisë së ngrohtë e të çiltër njerëzore, që buis nga tiktaket e zemrës, jo nga buritë e makinës shtetërore. Ndërkohë, është shumë simpatik kontrasti atdhetar Lotal Meçe – Niko Stasi, dy krahinorë pargali. Si njohës i dialektit çam dhe përdorues korrekt i kësaj të folure lokale, duke e paraqitur në gojën e personazheve Lotal – Niko, autori e pasuron më bukur gjuhën e pasur shqipe. Në librin më të ri të Xh. Latos, ngopemi me densitet figuracioni, por jo me mbingarkesë të kërkuar. Kemi pasuri figurash gati në çdo faqe apo dhe në çdo paragraf. E kjo anije mbushur me figura rrjedh, noton në shtratin e saj, në shtratin e gurrës artistike xhemiljane, në shtratin e saj natyral, në përroin psikologjik të ndërgjegjes për të veshur hijshëm personazhet e tij. Ujëvarë në dritë të diellit. Fisnikëri ndjenjash të pastra, jo urrejte patologjike, jo bërtitje, shijojmë artistikisht dhe estetikisht me këtë letërsi të freskët të shkrimtarit çam që bëri emër në Vlorë, që i dha emër Vlorës letrare dhe që po i jep me çdo krijim, por, ndërkohë që edhe Vlora e vlerëson dhe e nderon me titullin më të lartë: “Personalitet i Shquar i Qarkut të Vlorës” me motivacionin: “Poet i talentuar i cili ka dhënë ndihmesë në zhvillimin e poezisë moderne shqipe”. Xhemil Lato guxon bukur. Ai, me krijimtarinë e tij, ngre ura bashkuese miqësie, jo mure ndarës urrejteje. Lena është minoritare, Loti është çam. Xhemili ishte kufitari i përkohshëm. Banorët e atyshëm janë kufitarët e përjetshëm, siç kanë qenë, siç dhe do të jenë gjithë jetën. Përvoja artistike e Latos arrin edhe në lartësinë e krijimit të aforizmave, që janë bijëza moderne të urtësisë popullore, gjithmonë në kahun human e solidar. Nuk shlyej dot situatën e dy pargalinjve në kufi dikur dhe pas njëqind stinësh në Pargë. Panoramë tunduese, njerëzore, si thirrje e gjakut të të parëve. Turbullim, mall e përballje, deri në zhgënjim e urrejtje. Degradim në neveri. Jo, Lotali, s’ka faj. Se, në kontekst, Atdheu është “të vraponte kufirit, të gremisej diku, të vritej aq keq apo dhe ndoshta të mos kthehej më”… Një pikturë poetike të llahtarshme shijojmë dhe me emocione të fuqishme në kthimin e Lotalit, gërryerjen ndërgjegjësore, kërkimin e palodhur e të paarritur të Lenës, telefonatat, letrat…Ato letra…Thesare të djegura shpirti. Kllapia deri tek klithma e Lotit për Lenën e kapotës nën dëllënjë, që jeta e fluturoi në Gjermani – janë skena sa prekëse aq tërheqëse të mbushura me jetë dhe me përshkrim prej artisti të kësaj jete të vërtetë, të kësaj drame njerëzore, si sa e sa të pathëna e të pashkruara dot. Me këtë libër, as me 1000 gjyqe s’ia marrin dot Xhemilit Lenën e ëndrrave të kaltra princore…